BİLGİLENDİRME KİTAPÇIĞI

Transkript

1 RİO SÖZLEŞMELERİ KAPSAMINDA TÜRKİYE NİN ULUSAL KAPASİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ PROJESİ BİLGİLENDİRME KİTAPÇIĞI Ekim 2010

2 RİO SÖZLEŞMELERİ KAPSAMINDA TÜRKİYE NİN ULUSAL KAPASİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ PROJESİ BİLGİLENDİRME KİTAPÇIĞI T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI TARAFINDAN HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitapçığın bütün hakları T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı na aittir. Kaynak göstermek kaydıyla yayın ve referans olarak kullanılabilir. Çevre ve Orman Bakanlığı Yayınları No: 416 ISBN: Ekim, 2010 Grafik tasarım: Güngör Genç Baskı: Dönmez Ofset-ANKARA Tel: Faks:

3 ÖNSÖZ 1990 lı yıllarda, uluslararası camiada küresel çevrenin korunmasının gerekliliği konusunda görüş birliğine varılmıştır. Bu görüş birliği içerisinde en önemli konu iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve arazi bozunumu/ çölleşme konularına atıf yapan üç küresel sözleşmedir. Bu sözleşmeler; 1- Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (BMBÇS), 2- Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (BMÇMS), 3- Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesidir. (BMİDÇS). Sürdürülebilir kalkınmaya temel oluşturan en önemli unsurlardan birisi de sağlıklı bir çevre ve bunu sağlayan başarılı çevre yönetimidir. Çevre yönetiminde başarının temelini de Rio sözleşmeleri arasında gerçekleştirilecek işbirliği ve işbirliğinden ortaya çıkacak sinerjiler oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler, Üç Rio Sözleşmesi nin konuları olan iklim değişikliği, arazi bozunumu ve biyolojik çeşitliliğin birbiriyle ilişkili ve sürdürülebilir kalkınma için önemli olduğunu ve bu Sözleşmeler arasında işbirliğine ihtiyaç duyulduğunu kabul etmektedir. Her üç sözleşmenin en üst organı olan Taraflar Konferansları da üç sözleşmenin amaçlarının birbiriyle ilişkili olduğunu resmi olarak kabul etmekte ve Sözleşmelerin amaçlarına ulaşılmasında ve kaynakların verimli kullanımında üç sözleşme arasında yapılacak işbirliğinden doğacak sinerjilerin önemli olduğunu vurgulamaktadır.

4 Ülkelerin Sözleşmelere taraf olmaktan kaynaklanan yükümlülükleri yerine getirmek için yaptığı çalışmalar kapsamında yapılacak işbirliğinden doğacak güçlü sinerjiler vardır. Sözleşmelerin yapısı; sözleşmelerle ilgili yapılacak faaliyetlerin etkinliğinin artırılması ve bütüncül yaklaşım için işbirliğine duyulan ihtiyacın önemini kabul etmekte ve desteklemektedir. Üç Rio Sözleşmesi arasında işbirliğinin artırılması, bilgi değişimi ve sinerji oluşturabilecek faaliyetlerin araştırılması amacıyla Ağustos 2001 de, Birleşik Bağlantı Grubu (Joint Liaison Group; JLG) oluşturulmuştur. Birleşik Bağlantı Grubu nun görevi ulusal ve uluslararası seviyede işbirliğine yardımcı olmak, işbirliği için olası alanları belirlemek ve koordinasyonu güçlendirmektir. Taraf ülkelerin çoğu sözleşme yükümlülüklerini yerine getirmek ve Sözleşmeler arasında yeterli işbirliğini sağlamak için yeterli kapasiteye sahip değillerdir. Bu sorunun farkına varan Küresel Çevre Fonu (GEF), çevre yönetimi için kapasitelerini artırmak amacıyla ülkelerin kullanabileceği bir fon oluşturmuştur. Biyolojik çeşitlilik, iklim değişikliği, arazi bozunumu ve kalıcı organik kirleticiler konularıyla ilişkili çok sayıda uygulanabilir proje aracılığıyla GEF, kapasite oluşturma çalışmalarında ülkelere kaynak sağlamaktadır. Başarılı çevre yönetiminde üç Rio Sözleşmesi arasındaki işbirliğinin öneminin farkında olan Türkiye, mevcut kapasitesini daha iyi değerlendirmek amacıyla Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye nin Ulusal Kapasitenin Değerlendirilmesi Projesi ni uygulamıştır. Üç sözleşmenin ulusal uygulamalarını değerlendirmek amacıyla, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, Proje için Birleşmiş Milletler Çevre Kalkınma Programı kanalıyla Küresel Çevre Fonu ndan (GEF) kaynak sağlamıştır.

5 Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye nin Ulusal Kapasitesinin Değerlendirilmesi Projesi ile BMBÇS, BMÇMS ve BMİDÇS nin Türkiye de daha etkin uygulanması için; tüm sektörlerin katılımını içeren katılımcı bir yaklaşım ile mevcut ulusal kapasite ortaya konmuş, kapasite ihtiyaçları belirlenmiş ve önceliklendirilmiş, üç sözleşme için kesişen konular ve sinerji alanları belirlenmiş ve Ulusal Kapasite Eylem Planı hazırlanmıştır. Bu Bilgilendirme Kitapçığı, Üç Rio Sözleşmesi olarak bilinen; BMBÇS, BMÇMS ve BMİDÇS ile ilgili kamu kurumları, özel kurumlar ve sivil toplum kuruluşları ile diğer tüm paydaşlara sözleşmelerle ilgili temel bilgiler sağlamak, biyolojik çeşitliliğin korunması, çölleşme ve iklim değişikliği ile mücadele alanlarında farkındalık oluşmasına katkı sağlamak ve üç Rio sözleşmesinin uygulanmasında Türkiye nin kapasite durumu ve Sözleşmelerin birbirileriyle olan ilişkilerini içeren Ulusal Kapasite Eylem Planı hakkında bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır. Bilgilendirme Kitapçığının tüm paydaşlara faydalı olması dileğiyle. T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI

6

7

8 KISALTMALAR BMBÇS : Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ÇOB : Çevre ve Orman Bakanlığı DKMP : Doğa Koruma ve Milli Parklar GEF TK TKB : Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility) : Taraflar Konferansı : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu UBSEP : Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı UKD :Ulusal Kapasite Değerlendirme

9 İÇİNDEKİLER 1. Biyolojik Çeşitlilik Tanımı ve Önemi 1 2. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi 4 3. BMBÇS ile İlgili Yasal Yapı 7 4. BMBÇS ile İlgili Kuruluşlar 9 5. BMBÇS Çerçevesinde Ulusal Yükümlülükler BMBÇS ile İlgili Çalışmalar BMBÇS ile İlgili Ulusal Kapasite Değerlendirmesi Genel Değerlendirme ve Öneriler 15 KAYNAKÇA 18

10 Güngör Genç

11 1. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK TANIMI VE ÖNEMİ Tanımı Biyolojik çeşitlilik, diğerlerinin yanı sıra kara, deniz ve diğer su ekosistemleri ile bu ekosistemlerin bir parçası olduğu ekolojik kompleksler de dahil olmak üzere tüm kaynaklardan canlı organizmalar arasındaki farklılaşma anlamındadır; türlerin kendi içindeki ve türler arasındaki çeşitlilik ve ekosistem çeşitliliği de buna dahildir. Biyolojik çeşitlilik genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği ve ekosistem çeşitliliği olmak üzere üç hiyerarşik kategoride ele alınır: Genetik Çeşitlilik bir tür içindeki çeşitliliği ifade eder. Bu çeşitlilik belli bir tür, popülasyon, varyete, alt-tür ya da ırk içindeki genetik farklılıkla ölçülür. Tür Çeşitliliği belli bir bölgedeki, alandaki ya da tüm dünyadaki türlerin farklılığını ifade eder. Bir bölgedeki türlerin sayısı (yani o bölgenin tür zenginliği ) bu konuda en sık kullanılan ölçüttür. Ekosistem Çeşitliliği ise bir ekolojik birim olarak karşılıklı etkileşim içinde olan organizmalar topluluğu ile fiziksel çevrelerinin oluşturduğu bütünle ilgilidir. Ekosistem; kendisini topluluk düzeyinden ayıran, kendileri cansız olan fakat canlı topluluklarının oluşumunu, yapısını ve karşılıklı etkileşimlerini etkileyen yangın, iklim ve besin döngüsü gibi faktörleri de içerir. Ekosistem düzeyindeki biyolojik çeşitliliğin korunması besin zincirinin ve enerji akışının korunmasını kapsar. Bu düzeyde, yalnızca türlerin veya türlerin oluşturduğu grupların değil, özelliklerin ve süreçlerin de korunması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 1

12 Küresel Önemi Biyolojik çeşitliliğin korunması sürdürülebilir kalkınmanın temelini oluşturması dolayısıyla günümüzün en önemli konularından biridir*. Biyolojik çeşitlilik insanoğlunun başta gıda olmak üzere tüm temel ihtiyaçlarını karşılamasında vazgeçilemez bir kaynaktır. Günümüzde insanoğlunun beslenmesini sağlayan tüm bitkisel ve hayvansal gıdaların kökeni, doğadaki yabani akrabalarıdır. Bu akrabalardan bir kısmı tamamen ortadan kalkmış olsa bile halen insanlığa çeşitli hizmetler sunan birçok yabani türler doğal yaşam içinde evrimleşmeye devam etmektedir. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de yeni kültür çeşitleri elde etmek veya mevcut olanları insanların ihtiyaçlarına göre geliştirmek için yabani türlerden yararlanılmaktadır. Günümüzün değişmekte olan çevre koşullarında yabani akrabalar, çeşitli stres koşullarına dayanıklılıkları sayesinde, kültürü yapılan türlerin ihtiyacı olan dayanıklılık özelliklerinin aktarılması bakımından daha da büyük bir önem taşımaktadır. İnsanoğlunun gıda güvenliğinin günümüzde ve gelecekteki garantisi durumunda olan biyolojik çeşitlilik, çoğu insan kaynaklı olmak üzere çeşitli nedenlerden dolayı azalmaktadır. Tarım alanları gitgide daralmakta, toprak ve su kaynakları hızla kirletilmektedir. Artmakta olan dünya nüfusuyla insanlığın yakın bir gelecekte şimdikinden daha büyük bir beslenme sorunuyla karşılaşması kaçınılmazdır. *Anonim, BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

13 Türkiye nin Biyolojik Çeşitliliği Türkiye bitki çeşitliliği bakımından çok özel bir konumda bulunmaktadır. Avrupa ve Asya Anakaralarına yayılmış toplam 78 milyon ha alanda i endemik olmak üzere toplam takson barındırmaktadır*. Bitkisel genetik çeşitliliğin zenginliği temel olarak, topografya, iklim ve diğer çevre koşullarının kısa mesafeler içinde değişen büyük bir çeşitlilik göstermesinden kaynaklanmaktadır. Bu olağanüstü ekosistem ve habitat çeşitliliği beraberinde önemli bir tür çeşitliliğini getirmiştir. Ilıman kuşakta bulunan ülkelerin biyolojik çeşitliliği bakımından karşılaştırıldığında, fauna biyolojik çeşitliliğinin de ülkemizde oldukça yüksek olduğu göze çarpmaktadır. Veri eksikliğine rağmen tanımlanan canlı türleri içinde en büyük rakamı omurgasızlar grubu oluşturmaktadır. Omurgasız hayvan taksonu sayısı yaklaşık olup bunlardan yaklaşık i endemiktir. Bugüne kadar belirlenen toplam omurgalı hayvan sayısı e yakındır. Omurgalılardan, 70 i balık türü olmak üzere 100 ün üzerinde tür endemiktir. Ülkemizin dünyanın iki büyük kuş göç yolu üzerinde olması, kuşların beslenme ve üreme alanı olarak önemini artırmaktadır. Ümit N. Ülkütaşır * Davis, ; Davis ve ark., 1988; Güner ve ark., 2000; Vural, 2003; Erik ve Tarıkahya, 2004; Özhatay ve Kültür, 2006; Özhatay ve ark., 2009, Karagöz ve ark., 2010 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 3

14 2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ Biyolojik çeşitlilik üzerinde küresel boyutta baskıları artıran süreçlerin hızlanması ile birlikte doğan ihtiyaç üzerine, 1987 yılında Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından başlatılan ve dört yıl süren bir çalışma sonunda Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi nin metni oluşturulmuştur. Rio de Janerio da 1992 yılında gerçekleştirilen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı nda biyolojik çeşitliliğin azalmasının koordine edilmiş uluslararası çabalarla önlenebilecek önemli bir sorun olduğu kabul edilmiştir. Konferans, Türkiye nin de taraf olduğu ve Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (BMBÇS) nin de aralarında bulunduğu önemli küresel sözleşmelerin imzalanmasıyla sonuçlanmıştır. Türkiye bu Sözleşmeyi 1992 de imzalamış, 26 Aralık 1996 tarihinde onaylamış ve Sözleşme 14 Mayıs 1997 yılında yürürlüğe girmiştir. BMBÇS nin üç temel amacını; Biyolojik çeşitliliğin korunması, biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve genetik kaynakların kullanımından kaynaklanan faydaların adil ve hakkaniyete uygun paylaşımı oluşturmaktadır. 4 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

15 Sözleşme her ülkenin özel koruma tedbirlerine ihtiyaç duyan biyolojik kaynaklar ile sürdürülebilir kullanım için daha büyük potansiyele sahip olan biyolojik kaynaklarını belirlemesini; koruma ve sürdürülebilir kullanım üzerinde olumsuz etkiye sahip olabilecek eylemlerin kategorilerinin ve süreçlerinin belirlenmesini ve izlenmesini gerektirmektedir. Biyolojik çeşitlilik yanında genetik çeşitlilik kavramı, küresel boyutta ilk kez bu sözleşmeyle ele alınmıştır. Yine ilk kez biyolojik çeşitliliğin korunması insanlığın ortak çabasını gerektiren bir konu olarak dile getirilmiştir. Sözleşme biyolojik çeşitliliğin, insanoğlunun ortak değeri olduğunu belirtmektedir. Ortak değer kavramı da beraberinde ortak tasa, endişe ve ortak sorumlulukları da beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte her ülkenin doğal kaynakları üzerinde egemenlik hakları olduğu ve bu kaynakları kendi çevre politikalarına uygun olarak milli yasaları çerçevesinde yönetmeleri ilkesi de esastır. Sözleşmenin Organları; Sözleşme ile iki adet temel kurum oluşturulmuştur. Bunlar Sözleşme nin karar organı olan Taraflar Konferansı ve yan organı olan Bilimsel Teknik ve Teknolojik Danışma Organıdır. Ayrıca Taraflar Konferansı kararları ile ihtiyaca göre kurulan Çalışma Grupları yan organlar olarak işlev görmektedir. Bu kurumlara ve taraf ülkelere yardımcı olmak amacıyla üç mekanizma oluşturulmuştur. Bunlar; ülkeler arasında bilimsel ve teknik işbirliğinin sağlanabilmesi için Bilgi Değişim Mekanizması, taraf ülkelerin çalışmalarını desteklemek için Finansal Kaynaklar ve Finans Mekanizması ile ülkeler arasında işbirliğini geliştirmek için İşbirliği ve Ortaklık Mekanizması dır. Bunlara ilave olarak Taraf Ülkeler Sözleşme Sekretaryası ile koordinasyonu sağlayacak Ulusal Odak Noktaları belirlemişlerdir. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 5

16 BMBÇS nin tematik alanları ve kesişen konuları 1. Tematik Alanlar 1.1. İçsu Biyolojik Çeşitliliği 1.2. Deniz ve Kıyı Biyolojik Çeşitliliği 1.3. Tarım Biyolojik Çeşitliliği 1.4. Orman Biyolojik Çeşitliliği 1.5. Kurak Alan Biyolojik Çeşitliliği 1.6. Dağ Biyolojik Çeşitliliği 1.7. Ada Biyolojik Çeşitliliği 2. Kesişen Konular 2.1. Ekonomi, ticaret ve teşvik tedbirleri 2.2. Ekosistem Yaklaşımı 2.3. Erişim ve yararların paylaşımı 2.4. Etki değerlendirmesi 2.5. Geleneksel bilgi, yenilikler ve uygulamalar 2.6. Halkın eğitimi ve farkındalığı 2.7. İklim değişikliği ve biyoçeşitlilik 2.8. Kalkınma için biyoçeşitlilik 2.9. Korunan Alanlar 2.10.Küresel Bitki Koruma Stratejisi 2.11.Küresel Taksonomi Girişimi 2.12.Sorumluluk ve telafi 2.13.Sürdürülebilir kullanım 2.14.Tanımlama, izleme, göstergeler ve değerlendirme 2.15.Teknoloji transferi ve işbirliği 2.16.Turizm ve biyoçeşitlilik 2.17.Yabancı yayılımcı türler biyolojik çeşitlilik hedefleri 6 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

17 3. BMBÇS İLE İLGİLİ YASAL YAPI Biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımıyla ilgili en üst düzey yasal araç 1982 Anayasasıdır. Anayasa nın 63. maddesinde; devletin, tarih, kültür ve doğal varlıklarını ve değerlerini korumasını, bu amaçla destekleyici önlemler alması öngörülmektedir. Bu ifade, türlerin doğal ortamlarında korunmasına da olanak sağlamaktadır. Ayrıca, doğrudan biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik olmasa da; Anayasa nın 56. Maddesiyle çevre koruyucu hükümler, 35. Maddesiyle özel mülkiyet hakkının kullanılmasında getirilen kamu yararı sınırı, 44. Maddesiyle toprağın verimli olarak kullanılması, 45. Maddesiyle tarım arazilerinin, çayır ve mera ların amaç dışı kullanımının önlenmesi, 169. Maddesiyle ormanların korunma ve geliştirilmesi ile ilgili hükümlere yer verilerek, dolaylı da olsa, biyolojik çeşitliliğin korunması, yaptırımlarla güvence altına alınmıştır. Bütün bu hükümler, ulusal bir çevre ve biyolojik çeşitlilik politikasının yasal zeminini oluşturmaktadır. Bu konuda hazırlanan en yeni doküman olan Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı (UBSEP) Türkiye de biyolojik çeşitlilikle ilgili olarak uygulanmakta olan politikaları bütünlük içinde ele almaktadır (UBSEP, 2007). BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 7

18 Türkiye de Biyoçeşitliliğin korunmasıyla ilişkili temel Kanunlar aşağıda verilmiştir: Yılı Kanun Orman Kanunu Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu Su Ürünleri Kanunu Çevre Kanunu Milli Parklar Kanunu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığının Kurulması Hakkında KHK Kıyı Kanunu Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu Mera Kanunu Kara Avcılığı Kanunu Çevre ve Orman Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Organik Tarım Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Tarım Kanunu 8 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

19 4. BMBÇS İLE İLGİLİ KURULUŞLAR Sözleşmenin kilit paydaşları; Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Sözleşmenin Ulusal Odak Noktası ve uygulamasından sorumlu kuruluştur. Bakanlığa bağlı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, İl Çevre ve Orman Müdürlükleri, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Çevresel Etki Değerlendirme ve Planlama Genel Müdürlüğü kilit paydaş kuruluşlardır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) Sözleşme ile ilgili sorumlulukları ve uygulamaları nedeniyle Sözleşme ile doğrudan ilgilidir. Bakanlığa bağlı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ve bağlı araştırma enstitüleri, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tarımsal İşletmeler Genel Müdürlüğü, İl ve İlçe Müdürlükleri de kilit paydaş kuruluşlardır. Bunlardan başka Dışişleri Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı da diğer kilit kuruluşlardır. Kültür ve Turizm Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Sahil Güvenlik Komutanlığı, Denizcilik Müsteşarlığı, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımına katılan belli başlı kurumlardır. Biyolojik çeşitliliğin araştırılmasında, ÇOB ve TKB nin araştırma enstitülerinin yanı sıra, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ve üniversiteler görev almaktadır. Türkiye de başta halkın bilincinin arttırılması olmak üzere biyolojik çeşitliliğin korunmasına ve sürdürülebilir kullanımına gönüllü katkı yapan çok sayıda ulusal ve yerel sivil toplum örgütleri bulunmaktadır. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 9

20 5. BMBÇS ÇERÇEVESİNDE ULUSAL YÜKÜMLÜLÜKLER BMBÇS kapsamındaki yükümlülükler birbirlerinden bağımsız olmayıp, bazıları arasında doğrudan ya da dolaylı ilişkileri vardır. Bu yükümlülükler aşağıda sıralanmaktadır. 1. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı için ulusal strateji, plan ve programlar hazırlamak, 2. Bu strateji plan ve programları ilgili sektör planlarına entegre etmek, 3. Biyolojik çeşitlilik bakımından önem taşıyan unsurları belirlemek, önceliklerini tespit etmek ve izlemek, 4. Biyolojik çeşitliliği yerinde (in-situ) korumak ve yönetmek, 5. Yerinde korumayı desteklemek üzere ex situ koruma sistemi kurmak, 6. Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımına yönelik tedbirleri uygulamak, 7. Sözleşme amaçlarına ulaşmak için ekonomik ve sosyal teşvikler uygulamak, 8. Bilimsel ve teknik araştırma ve eğitim çalışmalarını desteklemek, 9. Halkın bilgilendirilmesini ve eğitimini sağlamak, 10. Çevresel etkileri değerlendirmek ve minimize etmek, 11. Genetik kaynaklara erişimi ve yarar paylaşımını düzenlemek, 12. Teknolojiye erişimi düzenlemek, 13. Bilimsel ve teknik işbirliğini desteklemek, 14. Biyoteknolojinin kullanımını ve yararlarının dağıtımını düzenlemek. 10 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

21 UBSEP de Türkiye için stratejik öneme sahip olduğu belirlenen konular: Biyolojik çeşitlilik için önemli gösterge türlerin belirlenmesi ile türlerin, populasyonların ve ekosistemlerin envanterlerinin çıkarılması, izleme ve sınıflandırma sisteminin etkin uygulanması, Biyolojik çeşitlilik, tarım, gıda ve ekonomik değerler açısından önem taşıyan genetik çeşitlilik unsurlarının belirlenmesi, kayıt altına alınması, korunması ve yönetimi, Araştırma sonuçlarının karar vericiler, kullanıcılar ve diğer paydaşların uygulayabileceği bir şekilde paylaşımını, biyolojik ve biyofiziksel verilerin daha hızlı analiz edilmesini ve dağıtımını sağlayacak merkezi bilgi yönetim sisteminin kurulması, Hassas, tehdit ve tehlike altında olan türlere ve ekosistemlere, kritik habitatlara, üzerinde çok az çalışma yapılmış sınıflandırma gruplarına, ekonomik değere sahip sınıflandırma gruplarına, yüksek düzeyde çeşitliliği olan alanlara, kırsal ve kentsel kalkınma ile insan kaynaklı zararların en çok görüldüğü bölgelere öncelik verilerek, özel koruma tedbirleri geliştirilmesi, İklim değişikliğinin biyolojik çeşitlilik üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, izlenmesi ve en çok etkilenen ekosistemlerin ve türlerin bu etkilerden korunmasına yönelik tedbirler alınması, Kendine özgü, hassas dağ ekosistemlerinin, diğer biyolojik çeşitlilik sıcak noktalarının ve bunlara eşlik eden türlerin belirlenmesi ve korunması, Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi, tarımsal stratejiler ya da ulusal kalkınma planları gibi öteki ilgili ulusal girişimlerin uygulanma süreçleri arasındaki bağlantıların ve eşgüdümün sağlanması, Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımının desteklenmesi ve kaynak kullanımının biyolojik çeşitlilik üzerindeki olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi. BMBÇS UKD Raporunun hazırlanması sırasında ortaya çıkan öncelikler listesiyle önceki çalışmaların sonuçları paralellik göstermektedir. Sonuçta BMBÇS ile yüklenilen belirleme, izleme, koruma ve sürdürülebilir kullanım, planlama, veri toplama ve paylaşımı, sektörel işbirliği gibi hususlar öncelikli konuları oluşturmuştur. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 11

22 6. BMBÇS İLE İLGİLİ GEF DESTEĞİ İLE YÜRÜTÜLMÜŞ BÜYÜK ÖLÇEKLİ PROJELER Genetik Çeşitliliğin Yerinde (In Situ) Korunması Projesi: yıllarında Küresel Çevre Fonu (GEF) undan sağlanan hibe destek ile TKB, Çevre ve Orman Bakanlıkları tarafından birlikte yürütülmüştür. Kapsadığı alan ve tür sayısı itibarıyla emsalleri içinde dünyadaki in situ muhafaza konusunda en geniş kapsamlı projelerden biridir. Proje kapsamında bazı orman ağacı türleri, meyve ağacı türleri ile buğdayın yabani akraba türlerine ait Gen Koruma ve Yönetim Alanları oluşturulmuştur. Proje ile ayrıca genetik çeşitliliğin belirlenmesi için biyoteknoloji laboratuarları ile coğrafi bilgi sistemi ve uzaktan algılama laboratuarları kurulmuştur. Biyolojik Çeşitlilik ve Doğal Kaynak Yönetimi (GEF-2) Projesi: yılları arasında Köprülü Kanyon, Camili, İğneada ve Sultan Sazlığı nda uygulanmıştır. Proje sonunda aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir; Biyolojik Çeşitlilik ve Doğa Koruma ile ilgili yasa tasarısı hazırlanmıştır, Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Veri Tabanı Sistemi ( kurulmuştur, 12 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

23 ÇOB da Biyolojik Çeşitlilik İzleme Birimi kurulmuştur, 4 proje bölgesinde katılımcı yaklaşımla korunan alan yönetim planları yapılmıştır, Biyolojik çeşitlilikle ilgili konular orman amenajman planlarına entegre edilmiş ve Amenajman Yönetmeliği de bu çerçevede revize edilmiştir, Ulusal Biyolojik çeşitlilik Bilinlendirme Stratejisi ve Eylem Planı hazırlanmıştır, Sivil toplum kuruluşlarının kapasitelerinin geliştirilmesi için strateji ve eylem planı geliştirilmiştir, Korunan alanlar için sürdürülebilir turizm geliştirme stratejisi belirlenmiştir. Ümit N. Ülkütaşır BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 13

24 7. BMBÇS İLE İLGİLİ ULUSAL KAPASİTE DEĞERLENDİRMESİ Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye nin Ulusal Kapasitesinin Değerlendirilmesi Projesi kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda BMBÇS nin uygulanmasına yönelik kapasite ihtiyaçları sistemsel, kurumsal ve bireysel seviyelerde belirlenmiştir. Sistemsel kapasite ihtiyaçları arasında biyolojik çeşitliliğin belirlenmesine, izlenmesine ve genetik kaynakların kayıt altına alınmasına yönelik sistemin kurulması, çevre suçlarına karşı yaptırımların güçlendirilmesi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımına yönelik teşvik sisteminin geliştirilmesi, Merkezi Bilgi Sisteminin oluşturulması, bütüncül havza yönetim planlarının hazırlanması, biyolojik çeşitlilik göstergelerinin oluşturulması konuları yer almaktadır. Kurumsal kapasite ihtiyaçları arasında ise başta envanter, izleme ve denetim olmak üzere biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımından sorumlu kurum ve kuruluşlarda yeterli sayı ve nitelikte personel istihdamı ve eğitimi, bu kurumların izleme, koruma ve sürdürülebilir kullanımı ile genetik kaynakların kayıt altına alınmasına yönelik teknik donanımların güçlendirilmesi, ulusal veri standartlarının geliştirilmesi, veri girişinden sorumlu birimlerin etkinliğinin arttırılması, ilgili kurumlarla eşgüdümün sağlanması konuları yer almaktadır. Biyolojik çeşitlilikle bağlantılı işlerde görevli personelin motivasyonunu sağlayacak önlemler, görev yerlerinin değiştirilmemesi, iş yükü çok ağır olan saha çalışanlarına yardımcı olmak üzere yeterli sayıda uzman personelin istihdamı bireysel kapasite ihtiyaçlarımızın en önemlileridir. 14 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

25 8. GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER Biyoçeşitlilik bize ne verir? İnsanlık tüm yaşantısı boyunca kendisine gıda, ilaç ve ham madde sağlama yanında diğer birçok mal ve hizmetler sunarak yaşama destek veren biyolojik çeşitliliğe bağımlı durumdadır. Örneğin ormanlar odun sağlama havaya oksijen verme, suyu temizleme, erozyon ve selleri önleme, iklimi yumuşatma ve atıkları besin maddelerine veya yakıt ve gaz gibi maddelere çevirme gibi işlevlere sahiptir. Uzmanlara göre dünya üzerindeki tüm ekosistemlerin sağladığı mal ve hizmetlerin değeri yıllık 26 trilyon Euro kadardır. Bu miktarın dünyada üretim yoluyla üretilen değerin iki katı olduğu hesaplamaktadır. Dünyada toplam olarak ile arasında bitki türü tıbbi amaçlarla kullanılmaktadır. Biyoçeşitliliğe neler oluyor? Habitat parçalanması, bozulması; orman, sulak alanlar ve mercan resifleriyle diğer ekosistemlerin kaybı biyolojik çeşitlilik üzerindeki en büyük tehditlerdir. Habitatların ortadan kalkması veya bozulmasıyla bitki ve hayvan türleri ortadan kalkar. Örneğin ormanlar bilinen karasal türlerin çoğunu barındırmaktadır. Ne var ki dünya ormanlarının yaklaşık % 45 i geçen yüz yıl içinde ortadan kaldırılmıştır. Canlı türlerinin doğal seyrinden 5-10 kez daha fazla ve giderek artan bir hızla yok oldukları tahmin edilmektedir. Halen bitki ve hayvan türü (kuş türlerinin sekizde bir dâhil) yok olma tehlikesiyle BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 15

26 yüz yüzedir. Habitat kaybı ve bozulması yanında, yabancı istilacı türler de doğal türlerin yaşam ortamlarını istila etmek suretiyle büyük bir tehdit haline gelmiştir. Ozon tabakasının delinmesi ve iklim değişikliği gibi küresel atmosferik değişimler de tehdit altındaki türler üzerindeki baskıyı arttırmaktadır. Ozon tabakasının incelmesi sonucu dünya üzerine daha fazla ultraviyole-b ışınları gelmekte, bunun sonucunda da canlı organizmaların dokular daha fazla zarar görmektedir. Binlerce yıldır yapıla gelen bitki yetiştiriciliği ve hayvan üreticiliği sonucu gelişen tarımsal biyolojik çeşitlilik yok olmaktadır. Bu durum nispeten daha az sayıda bitki çeşitleri ve hayvan ırklarına yönelen modern ticari tarımsal üretim anlayışının sonucudur. Biyoçeşitliliği korumak için ne yapabiliriz? Doğanın doğal seyri içinde üretebileceğinden daha fazlasını tüketmemeliyiz. Aşırı ve zamansız avlanmamalı, aşırı otlatmadan kaçınmalı, doğadan aşırı miktarda ve tahrip ederek toplama yapmamalıyız. Ozon tabakasının incelmesi ve küresel ısınmanın önüne geçmek için hava kirliliğini en aza indirecek önlemler almalı, konutlarda yalıtıma önem vererek ısınma serinleme amaçlı enerji kayıplarını azaltmalıyız. Sanayi, baraj, otoyol, yeni yerleşim yerlerinin inşası gibi kalkınma ve gelişmeyle ilişkili yatırımlarda, habitat parçalanması ve bozulmasını en aza indirecek planlamalara gidilmelidir. Tarımsal faaliyetlerde mümkün olduğu ölçüde sulama, gübreleme, zirai mücadele ilaçları gibi girdilerin kullanımında çiftçiler bilinçlendirilmelidir. 16 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

27 Biyolojik çeşitliliğin önemi ve korunması konusunda sürekli her yaşa özellikle çocuklara yönelik eğitim çalışmalarına gidilmelidir. Doğaya (bitki ve hayvan çeşitliliğine) izinsiz ve bilinçsizce zarar verdiğini düşündüğümüz olay ve kişileri illerde Çevre ve Orman Müdürlüklerine veya Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ne bildirelim. Unutmayalım geleceğimiz bizlerin ellerinde, GEREKSİZ YERE HARCANAN SU, ELEKTRİK, GIDA, GİYSİ HERŞEY, DOĞADAN BİR CAN DAHA ALMAK, GELECEĞİMİZDEN BİR NESİL DAHA EKSİLTMEK DEMEKTİR. Muş İl Çevre ve Orman Müdürlüğü BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 17

28 KAYNAKÇA Anonim, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi. Resmi Gazete, 27 Aralık 1996, No: Davis, P.H Flora of Turkey and East Aegean Islands. V 1-9. Edinburgh Univ. Press. Edinburgh U. K. Davis, P.H., R.R. Mill and K. Tan Flora of Turkey and East Aegean Islands. V 10. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh, U. K. Erik, S. ve B. Tarıkahya Türkiye Florası Üzerine. Kebikeç insan kaynakları araştırmaları dergisi. 17: Güner, A., Ekim, T., Özhatay, N. and H.C. Başer Flora of Turkey and East Aegean Islands. V 11. (Supplement) Edingburgh University Press, Edinburgh, UK. Vural, M Türkiye nin tehlike altındaki bitkileri. FAO/BM Tematik Grubu, Türkiye de Biyolojik Çeşitlilik ve Organik Tarım Çalıştay Raporu, nisan D Özhatay, N. ve Ş. Kültür Check-list of Additional Taxa to the Supplement Flora of Turkey III. Turk J Bot. 30: ÇOB 2007, Ulusal Biyolojik çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı (UBSEP) Çevre ve Orman Bakanlığı. 18 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ

29 Özhatay, N., Kültür, Ş. ve S. Aslan Check-list of Additional Taxa to the Supplement Flora of Turkey IV. Turk J Bot. 33: doi: /bot Alkamade, R., M. van Oorschot, L. Miles, C. Nellemann, M. Bakkenes, B. Brink GLOBIO3: A framework to investigate options for reducing global terrestrial biodiversity loss. Ecosystems. nl/en/publications/2009/globo3-a-framework-to-investigate-options-for-reducing-global-terrestrialbiodiversity-loss.html Karagöz, A., N. Zencirci, A. Tan, T. Taşkın, H. Köksel, M. Sürek, C. Toker ve K. Özbek Bitki Genetik Kaynaklarının Korunması ve Kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Ocak Bildiriler Kitabı - I, BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ 19

30

31

32 KISALTMALAR BM BMÇMS BSASY BSAY BSHY ÇOB FAO GEF TK TKB UÇEP UÇMEP : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi : Bütünleşik Sürdürülebilir Arazi ve Su Yönetimi : Bütünleşik Sürdürülebilir Arazi Yönetimi : Bütünleşik Sürdürülebilir Havza Yönetimi : Çevre ve Orman Bakanlığı : Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization;) : Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility) : Taraflar Konferansı : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı : Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı : Ulusal Çölleşme ile Mücadele Eylem Programı

33 İÇİNDEKİLER 1.Çölleşme ve Önemi 1 2. Birleşmiş Milletler Çölleşme İle Mücadele Sözleşmesi ve Amaçları 3 3. BMÇMS On Yıllık Stratejisi 5 4. BMÇMS ile İlgili Yasal Yapı 6 5. BMÇMS ile İlgili Kurum ve Kuruluşlar 8 6. BMÇMS Çerçevesinde Ulusal Yükümlülükler 9 7. BMÇMS ile İlgili Çalışmalar BMÇMS ile İlgili Ulusal Kapasite Değerlendirmesi Çölleşme ile Mücadele Konusunda Birey Olarak Neler Yapılabilir? 16 KAYNAKÇA 18

34 Mustafa Demirbaş

35 1. ÇÖLLEŞME VE ÖNEMİ Çölleşme, kurak, yarı kurak ve az yağışlı alanlarda iklim değişiklikleri ve insan aktivitelerini de içeren çeşitli etmenlerin sonucunda oluşan arazi bozunumudur ve günümüzde en yaygın olarak erozyon, toprak kirlenmesi ve betonlaşması olarak bilinmektedir. Arazi bozunumu ise, doğal olaylar ve/veya insan aktiviteleri nedeniyle, toprağın bozunuma uğrayan fiziksel, kimyasal ve biyolojik kalitelerine bağlı doğal ekolojik görevinin (ekosistem içindeki işlevinin) ve/veya uygun şekilde ekonomik işlevinin sürdürülebilirliğinin çok uzun olamayacak kadar zarar görmesidir (Anonim, 2005). Çölleşmeyle mücadele sürdürülebilir arazi yönetimin bir parçası olarak (i) Arazi bozulmasını önlemeye ve/veya azaltmaya, (ii) Kısmen bozulmuş arazinin rehabilitasyonuna ve (iii) Çölleşmiş arazinin geri kazanılmasına yönelik faaliyetleri içerir. Çölleşme, uluslar arası/küresel boyutuna bağlı olarak, yeryüzü doğal kaynaklarının kaybının başlıca nedenidir. Çölleşme, çoğu teknik ve yasal önlemlerinin bilinmesine karşın, çok yavaş ilerlemekte olduğundan neden olduğu bozunum görsel veya bilimsel çalışmalarla kolayca saptanamamaktadır. Bu nedenle, çölleşme önlemleri ve engelleyici yasal zorunlulukları, birçok ülkenin yönetim düzeyindeki politikalarının bir parçası olamamaktadır (Cangir ve Boyraz, 2008). Ülkesel ve her ülkenin sorumluluğunda gelişen, buna karşın küresel boyutta oluşan sorunların çözümüne en düşük maliyetteki yaklaşım ve doğal olarak ta toplumların gıda güvenliğinin /güvenirliğinin sigortası, biyoçeşitliliğin korunması, iklim değişikliği ve arazi bozunumu ile savaşım, arazilerimizin nitelik ve yeteneğine uygun olarak kullanımı, ancak Bütünleşik Sürdürülebilir Havza Yönetimi ile sağlanabilecektir. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 1

36 Çölleşme/arazi bozunumu ve neden olduğu iklim değişikliği kara/su ekosistemlerimizin varlığını olumsuz yönde değiştirmektedir. Bunun ilk yansımalarını ülkeler ani iklim değişikliği anormalileri; kuraklık veya afet boyutundaki yağışlar/taşkınlar ve gıda üretimindeki dar boğazlar ile yaşamaktadır. Ancak günümüzdeki sorunlar önlem alınmadan ve durdurulmadan sürerse, sorunların Afrika dan sonra ikinci başlangıç coğrafyası ve tükenmeye başlayan ekolojik havzaları, Akdeniz iklim kuşağındaki ülkelerde oluşacaktır. Bu durum, Türkiye için önemli bir uyarıdır (Cangir ve ark., 2010). Birleşmiş Milletler raporlarına göre, çölleşme, başka bir deyişle, arazi bozunumu ve kuraklık dünyada yaklaşık 1.2 milyar insanın yaşamını doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Çölleşme ve kuraklık, iklim değişikliğinin etkileri ile birlikte, insanlığın geleceğini tehdit etmekte ve ortak mücadele edilmesi gereken bir sorunu oluşturmaktadır. Taner Kıral Çölleşmeden etkilenen tüm ülkeler gibi, Türkiye nin de içinde bulunduğu coğrafi konum, iklim, topografya ve toprak şartları ile sosyo-ekonomik etkileşimler, ülkenin çölleşme ve kuraklığa karşı duyarlılığını arttırmaktadır. (Kapur ve ark.) Bu gerçeğin farkında olarak Türkiye deki toprak ve su kaynaklarını muhafaza çalışmaları Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren başlatılmıştır. 2 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

37 2.BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ VE AMAÇLARI Birleşmiş Milletler (BM) Çevre ve Kalkınma Konferansına (1992) temel oluşturan ve Çevre sorunlarının BM düzeyinde ilk kez tartışıldığı konferans 5 Haziran 1972 tarihinde Stockholm de yapılmıştır. Bu konferans çevre olgusunu Dünya Çevre Günü olarak tüm dünyadaki ülkelere ilk kez taşımıştır. Rio de Janerio da (1992) ise, Türkiye nin de içinde bulunduğu 179 ülkenin katılımıyla BM Çevre ve Kalkınma Konferansı düzenlenmiş ve Gündem 21 olarak anılan beş adet Rio Belgesi açıklanmıştır. Bu Dünya Zirvesinde, BM Genel Kurulu, çölleşme ve kuraklıkla yüz yüze olan ülkelerin konu ile ilgili sorunlarını yasal olarak ele almak üzere Çölleşme ile Mücadele Hükümetlerarası Müzakere Komitesini kurmuştur. Bu tarihten sonra beş kez toplanan Komite, Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesinin taslağını hazırlamıştır. Erol Bektaş 17 Haziran 1994 tarihinde Paris te, Birleşmiş Milletler Çölleşme İle Mücadele Sözleşmesi (BMÇMS) taraflarca kabul edilmiştir Ekim de imzaya açılan sözleşme 26 Aralık 1994 de yürürlüğe girmiştir. Böylece 17 Haziran, Dünya Çölleşme ile Mücadele Günü olarak ilan edilmiştir. Sözleşme, niteliği gereği, (i) bölgesel önceliklere sahiptir, kuraklık ve çölleşme ekseninde belli bölgelere yoğunlaşmıştır, (ii) sürdürülebilir arazi yönetimi üzerinde yoğunlaşan tek uluslararası sözleşmedir, (iii) çölleşme ve arazi bozulmasını hem çevresel bir sorun hem de kalkınma sorunu olarak ele almaktadır. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 3

38 Bu çerçevede gerçekleştirilen önemli bir uluslararası faaliyet Haziran 1996 tarihlerinde İstanbul da düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı Habitat II. Kent Zirvesi dir. Bu toplantıda kentsel alanların bozunumları, ilk kez başlangıç düzeyinde de olsa, ana temasıyla (insan yerleşimleri) kentsel bozunum olgularının bütünleştirilmesi amacıyla ele alınmıştır. Sözleşmenin amacı, etkilenen ülkelerde sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına katkıda bulunmak, uluslar arası işbirliği ve ortaklık düzenlemeleri ile desteklenen her düzeydeki etkin eylemler yoluyla, ciddi kuraklık ve/veya çölleşmeye maruz ülkelerde, çölleşmeyle mücadele etmek ve kuraklığın etkilerini hafifletmektir. Türkiye 14 Şubat 1998 tarih ve sayılı Resmi Gazete de 4340 sayılı yasa ile BMÇMS ne taraf olarak, konu ile ilgili uluslararası platformda yaptığı katkıları resmileştirmiştir. Bu tarihten itibaren Türkiye, Sözleşmenin IV üncü Eki olan Kuzey Akdeniz Bölgesel Uygulama Eki (Portekiz, İspanya, İtalya, Arnavutluk, Makedonya, Bosna-Hersek, Hırvatistan, Sırbistan Karadağ, Yunanistan ve Türkiye) çalışmalarında aktif olarak yer almaya başlamıştır 9 Mart 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazetede Çevre ve Orman Bakanlığından: Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Programı (UÇMEP) na İlişkin Genelge yayınlanarak öncelikli eylemlerin uygulanmasının gerçekleştirilmesine başlanmıştır Kasım 2008 tarihleri arasında İstanbul da Sözleşmenin Uygulamalarını Gözden Geçirme Komitesi-7 ve Bilim ve Teknoloji Komiteleri toplantıları yapılmıştır. Türkiye nin EK 4 ülkeleri ile birlikte BMÇMS çerçevesinde önemli bir konuma gelmesine neden olan söz konusu toplantı ülkemizin de geçmişte ve günümüzde yapmış ve yapmakta olduğu çalışmaların tanınmasına ve bir Ülke yaklaşımı olan Anadolu Sürdürülebilir Arazi Kullanımı nın ilerde yapılacak eylem planlarına esin kaynağı olma yolunu açmıştır. 4 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

39 3. BMÇMS ON YILLIK STRATEJİSİ BMÇMS ilk on yıllık uygulamasının değerlendirilmesine dayalı olarak ( ), Taraflar Konferansı (TK).8 de alınan karar gereği ikinci on yıllık dönem için BMÇMS On Yıllık Stratejisi geliştirilmiştir (UNCCD, 2009). Stratejinin hazırlanmasında ilk on yıllık uygulamaların zayıflığı, yetersiz bilimsel faaliyetler, yetersiz mali destek, ilgili kurum ve kuruluşlarda bilinç eksikliği, yetersiz kurumsal yapılanma, sürdürülebilir kalkınma zirvesi sonrası gelişmeler, iklim değişikliğinin etkilerinin giderek daha fazla hissedilmesi, Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility; GEF) gibi yeni finans mekanizmalarının oluşması gibi faktörler etkin olmuştur. Sözleşmenin stratejik ve operasyonel hedefleri aşağıda verilmiştir: a) Stratejik hedefler: Çölleşmeden etkilenen toplulukların yaşam şartlarını iyileştirmek, Çölleşmeden etkilenen ekosistemlerin şartlarını iyileştirmek, Sözleşmenin etkin şekilde uygulanmasıyla global faydalar elde etmek, Ulusal ve uluslararası aktörler arasında etkin ortaklıklar tesis ederek sözleşmenin uygulanmasını destekleyici kaynakları seferber etmek. b) Operasyonel hedefler: Bilinç yaratma, destek sağlama ve eğitim, Politika çerçevesi, Bilim, teknoloji ve bilgi, Kapasite geliştirme, Finansman ve teknoloji transferidir Taner Kıral BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 5

40 4. BMÇMS İLE İLGİLİ YASAL YAPI 1982 Anayasası genel anlamda çevrenin, özel olarak ta kıyıların, toprak ve su kaynaklarının, ormanların ve doğal, tarihsel, kültürel değerlerin korunmasından söz etmektedir. Anayasa kamu yararı alt başlığı altında yer alan 44. maddesi toprak mülkiyetini düzenlemektedir. Maddeye göre devlet toprağın verimli olarak işletilmesi ve korunması ile topraksız köylüye toprak verilmesi için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür. Anayasanın 45. maddesine göre de Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, bunlarla birlikte de gerekli işletme araç ve gereçleri ile girdileri sağlamakla yükümlüdür. Anayasanın 169. ve 170. maddeleri de ormanların korunması ile ormanlık alanlarda veya civarında yaşayan orman köylülerinin kalkındırılması arasında doğrudan ilişki kurmuş ve orman köylülerinin kalkındırılmaları için devlete işletme araç ve gereçleriyle diğer girdilerinin sağlanması görevini vermiştir. Anayasanın hükümleri doğrultusunda, ilgili bakanlıklarca tarım, mera ve orman alanlarının yönetimi ile toprak ve su kaynaklarının korunması ve doğa koruma alanlarının yönetimi için yasal düzenlemeler yapılmıştır. 6 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

41 Türkiye de arazi kullanımı ve çölleşme ile ilişkili temel uygulamalar aşağıda verilmiştir: Uygulama BMÇMS ye taraf olunduğunun açıklanması Ulusal bilgilendirme toplantısının yapılması Mera Kanunu yayımlanması Organik Tarım Kanunu Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Programı nın Resmi Gazete de yayımlanması Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu Tarım Kanunu Sözleşmenin Uygulamalarını Gözden Geçirme Komitesi 7 ve Bilim ve Teknoloji Komiteleri toplantılarının yapılması Yılı Zafer Kızılkan BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 7

42 5. BMÇMS İLE İLGİLİ KURUM VE KURULUŞLAR Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Sözleşmenin Ulusal Odak Noktası ve uygulamasından sorumlu kuruluştur. ÇOB na bağlı Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, Orman-Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Araştırma ve Geliştirme Dairesi, Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Dairesi, Çevresel Etki Değerlendirme ve Planlama Genel Müdürlüğü birinci derecede kilit paydaş kuruluşlardır. Tarık Yurtgezer Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) özellikle tarımsal kuraklıkla ilgisi bakımından sözleşme ile ilişkilidir. TKB na bağlı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ve Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Başbakanlık (Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut İdaresi Başkanlığı), Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (Arazi ve Kadastro Genel Müdürlüğü, İller Bankası Genel Müdürlüğü), Ulaştırma Bakanlığı (Karayolları Genel Müdürlüğü) ile Yerel Yönetimler ve İl Özel İdareleri diğer kilit paydaş kuruluşlardır. Sözleşmenin Organları; Sözleşme ile ilgili çalışmalar Sözleşme Sekretaryası kanalıyla yürütülmektedir. Sözleşme ile 4 adet temel kurum oluşturulmuştur. Bunlar Taraflar Konferansı, Sözleşme Uygulamalarını Gözden Geçirme Komitesi (SUGGK), Bilim ve Teknoloji Komitesi (BTK) ve Küresel Mekanizma (KM) dır. Bunlara ilave olarak Taraf Ülkeler Sözleşme Sekretaryası ile koordinasyonu sağlayacak Ulusal Odak Noktaları belirlemişlerdir. 8 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

43 6. BMBÇS ÇERÇEVESİNDE ULUSAL YÜKÜMLÜLÜKLER Türkiye, BMÇMS kapsamında gelişmiş ülke statüsünde olmasına karşın, çölleşme sürecinden etkilenen ülke durumundadır. Bu nedenle ülkemiz bir yandan gelişmiş ülke olarak etkilenen ülkelere mali ve teknik yardımda bulunmak, diğer yandan da etkilenen ülke olarak başta ulusal eylem planı olmak üzere sözleşmenin ulusal düzeyde etkin olarak uygulanması için gerekli önlemleri almak zorundadır. Sözleşme kapsamındaki yükümlülüklerimiz alt başlıklar altında aşağıda özetlenmiştir: Genel yükümlülükler Çölleşme ve kuraklık süreçlerini fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik yönlerine eğilen entegre bir yaklaşımla ele almak, Sürdürülebilir kalkınmayı destekleyici nitelikte, etkilenen gelişmekte olan Taraf Ülkelere, ilgili uluslararası ve bölgesel kuruluşlarda gereken ilgiyi göstermek, Yoksulluğu giderme stratejilerini, Çölleşme ile mücadele ve kuraklığın etkilerini hafifletme çabaları ile bütünleştirmek, Çölleşme ve kuraklık sorunu ile ilişkili olarak gerek çevre koruma gerekse toprak ve su kaynaklarının korunması konularında etkilenen Taraf Ülkeler arasında işbirliği yapılmasını desteklemek, alt-bölgesel, bölgesel ve uluslararası işbirliğini güçlendirmek, ilgili hükümetler arası kuruluşlar çerçevesinde işbirliği yapmak, Gerekli durumlarda kurumsal mekanizmaları yeniden yapılandırmak, Çölleşme ile mücadele ve kuraklığın etkilerini hafifletme amacıyla önemli finansman kaynaklarını harekete geçirmek. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 9

44 AGM Arşivi Etkilenen taraf ülke yükümlülükleri Çölleşme ile mücadele ve kuraklığın etkilerini hafifletme konusuna gereken önceliği vermek, ulusal şartlar ve olanaklar çerçevesinde yeterli kaynakları ayırmak, Çölleşme ile mücadele ve kuraklığın etkilerini hafifletmek için, sürdürülebilir kalkınma plan ve/veya politikaları çerçevesinde strateji ve öncelikleri belirlemek, Çölleşmenin temelindeki nedenlere eğilerek, çölleşme sürecine katkıda bulunan sosyoekonomik faktörlere özel bir önem vermek, Çölleşme ile mücadele ve kuraklığın etkilerini hafifletme çabalarında, sivil toplum kuruluşlarının da desteği ile yerel halkın, özellikle de kadınları ve gençleri bilinçlendirmek, geliştirmek ve katılımlarını sağlamak, Mevcut yasaları güçlendirmek, gerekli durumlarda yenilerini çıkarmak ve uzun dönemli politika ve eylem programları geliştirmek ve sözleşmenin uygulanması için uygun politik ve yasal ortam oluşturmak. 10 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

45 7. BMÇMS İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR Ulusal yükümlülükler bağlamında ülkemizde yapılmış ve yapılmakta olan tüm çalışmalar ve projeler, UÇMEP öncelikli 57 Eylemi kapsamında yürütülmektedir. Çölleşme ile mücadelenin ulusal program ve planlara entegre edilmesi devam etmekte ve bu kapsamda ilgili sektörlerde uygulama projeleri yürütülmektedir. Çölleşme ile mücadelenin ulusal düzeyde ilgili sektörel politika, program ve planlara entegrasyonu için yürütülen çalışmalardan bazıları aşağıda özet olarak verilmiştir. Ulusal Çölleşme ile Mücadele Eylem Programı (UÇMEP): 9 Mart 2005 yılında Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. UÇMEP nın temel amacı, ülkedeki çölleşmeye yol açan etmenleri saptayarak bu sorunların devlet, yerel örgütler, arazi sahipleri ve halkın katılımıyla nasıl çözümlenebileceğini ortaya koymaktır. Mustafa Demirbaş Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP): Devlet Planlama Teşkilatı tarafından 1998 yılında hazırlanan Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı doğrudan çölleşmeye atıf yapmamakla birlikte toprak ve su kaynaklarının korunmasına vurgu yapmıştır. Plan, toprak ve su kaynaklarının bozulması ve azalmasının yanlış arazi kullanımı ve ormansızlaşmaya bağlı olarak BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 11

46 hızlanan erozyon, kimyasal ilaç ve gübre kullanımı, yanlış ve aşırı sulama, su ve toprak kaynaklarına dair hak ve yükümlülüklerin yeterince tanımlanamaması ve güvence altına alınamaması, yanlış arazi kullanımı ve meralardaki aşırı düzensiz ve aşırı otlatmadan kaynaklandığını tespitinde bulunmaktadır. Ulusal Ormancılık Programı: Birleşmiş Milletler, Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile birlikte 2004 yılında hazırlanan Ulusal Ormancılık Programı nda Çölleşme ile mücadele orman alanlarının genişletilmesi başlığı altında yer almış ve Çölleşme ile mücadele ile toprak ve su kaynaklarının korunması amacına yönelik erozyon kontrolü, mera ıslahı ve ağaçlandırma çalışmalarının belirlenecek öncelikli havzalarda entegre ve katılımcı havza ıslahı yaklaşımı ile gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Türkiye Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı: Tarım Bakanlığı tarafından ilgili kurumların katılımıyla hazırlanan Türkiye Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı ( ) esas olarak, kamuoyunun bilinç düzeyini artırarak tüm paydaşların sürece dâhil edilmesiyle arz ve talep yönetimini de dikkate alarak, çevresel açıdan sürdürülebilir tarımsal su kullanım planlaması ile kuraklığın yaşanmadığı dönemlerde ileriye dönük gerekli bütün tedbirlerin alınmasını; kriz dönemlerinde ise, etkin bir mücadele programını uygulayarak kuraklığın etkilerinin asgari düzeyde kalmasını sağlamayı amaçlamaktadır. 12 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ

47 Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Seferberliği: Ulusal Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Seferberliği Eylem Planı nda, kamu kurum ve kuruluşları ile toplumun bütün kesimlerinin koordineli bir şekilde çalışmaları öngörülmüştür. Bu eylem planı, yılları arasını kapsamaktadır. Plan kapsamında beş yıllık süre içersinde hektar alanda ağaçlandırma, rehabilitasyon, erozyon kontrolu ve mera ıslahı çalışması planlanmıştır. Bu miktarın hektarında Çevre ve Orman Bakanlığı, hektarında ise diğer kurum ve kuruluşlar çalışma yapacaklardır. Çalışmaların toplam maliyeti TL. olarak öngörülmektedir. Katılımcı ve entegre havza ıslahı projeleri Doğu Anadolu Su Havzası Rehabilitasyon Projesi ( ) Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi ( ) Çoruh Nehri Havza Rehabilitasyon Projesi ( ) Kırsal kalkınma projeleri(sürmektedir) Arazi sınıflandırması, arazi kullanımı ve toprak kirliliğini önleme ve azaltmaya yönelik projeler (sürmektedir) AGM Arşivi BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ 13

48 8. BMÇMS İLE İLGİLİ ULUSAL KAPASİTE DEĞERLENDİRMESİ Ulusal kapasitemizin öncelikli boşluklarından olan, Bütünleşik Sürdürülebilir Havza Yönetimi (BSHY) yaklaşımı temelinde orman, tarım, mera ve sulak alanlarla ilgili olarak paydaşların ülke genelinde etkili olamamaları ve Sürdürülebilir Arazi ve Su yönetim politikalarının bütünleşmelerine katkıda bulunamamalarıdır. Bunun sonucunda, araziler yanlış ve amaç dışı kullanılmakta ve toprak kayıpları durdurulamamaktadır (Dinç ve ark., 2005). Bu ana kapasite ihtiyacının temelinde ülke düzeyinde temel altlıkların (iklim, hidrojeoloji, vejetasyonla ilgili temel bilgiler yanında toprak etüt ve arazi kullanım haritaları, geleneksel üretim yöntemlerinin geliştirilerek/ yenilenerek modern teknolojiyle donatılmaması ve güncel teknoloji transferindeki zorluklardır) yetersiz olması veya çok az alanda havza düzeyinde bulunmalarıdır. Eksiksiz altlık bilgiler Türkiye nin birkaç havzasının dışında sınırlı olarak, nokta çalışmaları biçiminde bulunmaktadır Ülkenin, sistemsel-kurumsal-bireysel düzeydeki kapasite boşluklarından bir diğeri de, UÇMEP, UÇEP, Toprak M. Zeki Güven 14 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇÖLLEŞME İLE MÜCADELE SÖZLEŞMESİ