TAED 40, 2009,

Transkript

1 DOU SORUNU ÇERÇEVESNDE OSMANLI -FRANSIZ LKLER [BALANGICINDAN PARS BARII NA (1856)] The Ottoman France Relatıonshıps In Terms Of The Eastern Qestıon From Its Begining to Paris Reconciliation (1856) Dr. Hasan AHN * ÖZ Osmanlı Devleti ile Fransa arasında siyasi ilikiler, gerçek anlamda Kanunî Sultan Süleyman devrinde dostane bir ekilde baladı. Osmanlı mparatorluu çeitli alanlarda Fransa ya verdikleri kapitülasyonlarla, onları Avrupa Haçlı ttifakı ndan koparmaya çalımılar, zaman zaman da dümanlarına karı askeri ittifak oluturarak, onlardan yararlanmılardır. Fakat, bu tarihî dostluk, Napolyon un Mısır ı istilâsıyla bozulmaya balamıtır. 19.yüzyılın balarından itibaren, yani Dou Sorunu nun etkili bir ekilde gündeme geldii bir dönemde Fransızlar, ekonomik imtiyazlarını korumak amacıyla Osmanlı mparatorluu na dümanca tavır alanlara karı yardım etmek, imparatorluktan ayrılıp baımsızlık mücadelesi verenlerden yana olmak, imparatorluu paylamak isteyenlerle birlemek gibi dengesiz bir siyaset izlemilerdir. Anahtar Sözcükler: kapitülasyon, ittifak, Dou Sorunu. ABSTRACT The relationships between the Ottoman Empire and France began during the reign of Suleyman Magnificient in a friendly way Giving France some capitulations in different spheres, the Otoman Empire tried to separate it from the European alliance and it somatimes benefited from it ( this country) having military cooperation with against its rivals. From the beginning of the 19th century during the period in which The Eastern Question became an mportant issue of agenda, the French, by the intention to preserve their economic capitulations, followed inconsisten policies towards the nations with hostile attitudes to the Ottoman Empire by helping them, supporting the ones struggling for the independence from the empire, and cooperating with the nations who wanted to share the lands of the empire. Key Words: Alliance, capitulation, The Eastern Question. * Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eitim Fakültesi Öretim Üyesi.

2 !"#$ %"&!'()*+ I- Balangıcından Fransız htilâli ne (1789) Kadar Osmanlı Fransız likilerine Genel Bir Bakı 1- Balangıcından Kanunî Dönemine( ) Kadar Gelien likiler Osmanlı Devleti ile Fransa arasında siyasi ilikiler, iki ülkenin birbirinden uzak olması ve din ayrılıından doan nefret yüzünden, 1525 yılında kurulabilmitir. Ancak, önceki devirlerde de farklı ekillerde ikili ilikiler var olmutur. lk akla gelen Haçlı seferi karakterli Osmanlı karıtı seferlerdeki Fransız varlııdır. Osmanlı Devleti kurulu corafyasının zorlamasıyla yayılma istikametini Batı olarak tespit etmi; Balkanlar ve Akdeniz havzasını kademe kademe ele geçirmitir. Kendilerini Katolik âleminin koruyucusu sayan Fransa kralları(rois Trés-Chrétiens), Haçlı Seferlerinin( ) baarısızlıa uramasını takiben, 14. Yüzyıldan itibaren, Balkanlar üzerinden Türk-Müslüman ilerleyiini endie ile karılamıtı. Fakat, birliini salamak amacıyla dümanları ve özellikle ngiltere ile giritii Yüz Yıl Harpleri ( ) nedeniyle, Doudan gelen Türk tehlikesine etkili bir giriimde bulunamamıtı. 1 Osmanlı Türklerinin 1353 de Rumeli ye geçmeleri ve Bizans ın bakenti olan stanbul u tehdit etmeye balamaları, Avrupa da büyük bir heyecan uyandırmıtır. Bu sırada Bizans imparatorları da Türklerle yalnız balarına mücadele edemeyeceklerini anlayınca, Avrupa Katolik dünyasını Türkler aleyhine kıkırtmılardır. 2 Papa ve talyan devletlerinin Balkanlar daki yerli unsurlarla olan ittifakları zaman zaman Osmanlı fetihlerini aksattı. Bununla birlikte, Osmanlıların uyguladıkları siyaset ve yerleme hedefi, bu ittifakları etkisiz kıldı. 3 Osmanlı kuvvetlerinin,15 Haziran 1389 da Pritina yakınlarında Kosova da, Sırp, Kosova, Bosna müttefik ordusu ile giritii savata I.Murat ehit dütü. Fakat, Haçlılar burada aır bir yenilgiye uratılmılardı. Sultan ın ölüm haberi Avrupa ya ulatıında, Fransız Kralı VI.Charles Tanrı ya ükretti. Ama bunun Osmanlıların sonu olacaı düüncesi bir dilekten ibaret kaldı. I.Kosova Savaı Osmanlılara sultanlarını kaybettirdi, ama savaın Sırbistan için bedeli çok aır oldu. Bayezid in Zaferi baımsız Sırp krallıının sonunu hazırladı. 4 1 smail Soysal, Fransız htilâli ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri ( ), Ankara 1987, s.1 2 Azmi Süslü, Osmanlı-Fransız Diplomatik likileri, Belleten, XLVII/185, Ankara 1983, s Feridun Emecen, Kurulutan Küçük Kaynarca ya, Osmanlı Siyasi Tarihi, Edt: Ekmeleddin hsanolu, c.i., stanbul 1999, s Caroline Fınkel, Rüyadan mparatorlua Osmanlı mparatorluu nun Öyküsü , stanbul 2007, s.19.

3 Batı Avrupa nın Frenk övalyeleri, Yüzyıl Savaları na bir süre ara verilmesiyle oldukça güçlendiler ve Türklere karı saldırıda Macarlarla ittifak yapmak için 1396 da bir Haçlı seferi düzenlediler. Birlik olmu Hristiyan orduları korkunçtu. Türkleri küçümseyen Frenkler, Tuna dan Nibolu ya vardılar. 5 Macaristan Kralı Sigismund un büyük Haçlı seferinin hedefi, Türklerin Balkanlar dan, mümkünse Anadolu dan atılıp Kudüs ü geri almaktı. 6 Osmanlı tehdidi, haçlılar- özellikle Fransız ve ngiliz övalyeleri ve hükümetleri arasında az görülen bir ibirlii dönemine rast geldi. 25 Eylül 1396 da haçlı orduları Yıldırım Bayezid komutasındaki Osmanlı kuvvetleriyle Nibolu da (Nicopolis) karılatılar. Türklerle savamak için sabırsızlanan Fransız övalyeleri ve hantal batı orduları, hareketli Osmanlı süvarileriyle giritikleri mücadeleyi kaybettiler. Osmanlının Nibolu daki baarısı, Tuna nın güneyindeki Balkanlar ı Osmanlıların denetimine soktu. 7 Fransız Kralı nın yeeni ve yirminin üzerinde Fransız asilzâdesi sa bırakılıp Bursa ve Mihaliç e sevk edilmilerdi. 8 Bu harekât daha önceki Haçlı seferlerine benzer ideoloji ve askeri mücadelenin sonuncusunu tekil eder. Neticesi ise, durumu zaten kötü olan Bizans tan çok Batı Avrupa yı ilgilendirmekteydi. Haçlılar II.Manuel i ve Bizans ı korumaktan çok, Orta Avrupa yı tehdit eden Osmanlıları bu kesimden tamamıyla çıkarmak fikrinin peinde kotukları ifade edilir e gelindiinde, Bayezid in stanbul kuatması amansız bir ablukaya dönümütü ve mparator Manuel bir defa daha Bizans bakentini kurtarmak için dıardan yardım istemek zorunda kalmıtı.1399 Haziran ında Paris, Londra, Roma ve Konstantinopolis arasında youn diplomatik gidi-geliten sonra, Fransız Kralı VI.Charles, Manuel in yardımına ancak küçük bir ordu gönderebilmiti. 10 II.Bayezid ile kardei Cem arasında taht kavgasının balaması, bütün Avrupa ve özellikle Fransa için yeni bir Haçlı seferinin fırsatı olarak deerlendirildi. Fakat Cem, iktidar mücadelesini kaybetti ve övalyelerin elinde bulunan Rodos a sıındı. övalyeler tarafından güvenlik kaygısıyla Cem, Ekim 1482 de Fransa nın Nice ehrine götürüldü. Böylece Cem hadisesi, bir iktidar 5 Roderıch H Davıson, Kısa Türkiye Tarihi, Çev: Durdu Mehmet, Burak, Ankara 2004, s.32; Geni bilgi için bk. Joseph von Hammer Büyük Osmanlı Tarihi, c.1. Tercüme: Mehmed Ata, Haz: Mümin Çevik-Erol Kılıç,stanbul,1998, s.214 vd. 6.Hami Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c.i, stanbul 1971, s Fınkel, a.g.e, stanbul 2007, s Danimend a.g.e, c.i, stanbul 1971, s Feridun Emecen, Osmanlı Devleti nin Kuruluundan Fetret Devrine, Edt: Kemal Çiçek Hasan Celal Güzel- Salim Koca, Türkler,c.9, Ankara 2002, s Finkel, a.g.e, stanbul 2007, s.24.

4 !"#$ %"&!'()*+ mücadelesinden uluslar arası bir sorun haline geldi. 11 Nitekim Cem, giderek güçlenen ve zamanla daha tehdit edici hale gelen Osmanlı Devleti ne karı, Avrupa Hıristiyanlıı nın elinde bir siyasal koz olarak kullanılmaya çalııldı. Büyük ve güçlü düman olan Türk hükümdarının kardei olarak, gerek Osmanlılara karı ve gerekse Hıristiyan hükümdarlarının kendi aralarındaki rekabetin diplomatik arenasında bir piyon gibi kullanıldı. Zehirlenerek öldürülmesinden önce Rodos övalyeleri, Fransa Kralı XI.Louis ve Papa arasında alınıp verildi. 12 Cem hadisesi dolayısıyla, Avrupa da stanbul u geri alma yolunda ortaya çıkan umutlar, Sultan Bayezid i oldukça dikkatli ve barıçı bir siyaset izlemek zorunda bırakmıtır Kanunî nin Tahta Çıkıından(1520) Karlofça Antlaması na(1699) Kadar Osmanlı Devleti ve Fransa Arasındaki likiler Avrupa da Fransa ile giritii imparatorluk mücadelesinde baarılı olan, Alman - spanyol tahtına geçen Habsburg hanedanına mensup V.Karl (Charles Quint) ın yıldızı parlamaktaydı.1519 da imparatorluk tacını giyen V.Karl la, bu durumu kabullenmeyen Fransa Kralı I.François arasında balayan sava, Osmanlılara, Avrupa siyasetine aırlıklarını koyma yolunda önemli bir fırsat saladı. 14 I.François nın V.Karl tarafından yenilgiye uratılıp esir edilmesi, arkasından da talya ve spanya daki topraklarının igal edilmesi, Fransızları 15 son çare olarak Osmanlılardan yardım istemeye yöneltti. François, Osmanlı Devleti ni V.Karl a karı Avrupa devletlerinin varlıını güven altına alabilecek biricik güç olarak görüyordu. Osmanlılar göre ise, Avrupa ya tek gücün hakim olmasını önleyebilecek yegâne tedbir Osmanlı-Fransa ittifakıydı. Nitekim, 29 austos 1526 da Mohaç ta kazanılan zafer ve Budin in alınıı, Habsburgların merkezi Viyana yı tehdit ediyordu. 16 Orta Avrupa da 1526 daki Mohaç Savaı ndan sonra en büyük sorun, hanedan ilikisine dayanan Ferdinand ın Macar krallıı iddiası ile ordusunun zaferinden baka kıstas tanımayan Sultan Süleyman ın Macaristan da üstünlük kuran gücü arasındaki çatımaydı. Yıllarca süren bu çatıma boyunca, Habsburg ordularının Orta 11 Hammer, a.g.e, c.2, s Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi, c.ii, Ankara 1988, s ; Oral Sander, Anka nın Yükselii ve Düüü, Ankara 1993, s Kenan nan, II. Bayezid Dönemi, Türkler, Edt: H.Celal Güzel-Kemal Çiçek- Salim Koca, c.9, Ankara 2002, s Bekir Sıtkı Baykal, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, c.ii, 1.Kitap, Ankara 1988, s.9; Emecen, a.g.e, stanbul 1999, s Stanford Shaw, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, Çev: Mehmet Harmancı, stanbul 1982, s Halil nalcık, Osmanlı mparatorluu Klâsik Ça ( ), stanbul 2003, s.40.

5 Avrupa da Osmanlılarla megul olması Fransa ya rahat bir nefes aldırmıtı. 17 Fakat Kanunî nin 1529 Viyana Seferi, Avrupa da Hıristiyan birliinin tesisi yolunda büyük tesir yaptı; vaktiyle Osmanlı desteini isteyen ve bu sayede Habsburg tasallutundan kurtulan Fransa bile oluturulan birlie dahil oldu ve Osmanlılarla ilikilerini inkâr etti. 18 Bununla birlikte Osmanlı Devleti, Macaristan da ve Akdeniz de Habsburglar la giritii çatımalarda, bir baka Avrupa devletine nazaran, Fransa ile daha yakın ibirlii içinde olmayı daha uygun buluyordu. 19 Osmanlı yönetimi, Kıbrıs seferinden önce Avrupa da kurulması muhtemel ittifakı parçalamak için, 18 Ekim 1569 da Fransa yla çok kapsamlı bir ittifak antlaması imzaladı. Fransız elçisi Claude du Bourg un, II.Selim den aldıı bu ahidnâme daha önce talyan devletçiklerine verilenlerden daha büyük avantajlara sahipti. Çünkü, bu dönemde kapitülasyon sadece Venedik, Fransa ve Lehistan a verilmiti. Bata ngiliz, spanyol, Portekiz tüccarları olmak üzere dier Avrupa devletlerinin tüccarları, Osmanlı topraklarında Fransız bayraı altında ticaret yapabileceklerdi. 20 Böylece, Fransızlara kapitülasyonlar ile ekonomik imtiyazlar verilmesi, dostluun balangıçta siyasi olan mahiyetine ekonomik bir deer katmıtı. 21 XVII. yüzyılın baında Türk-Fransız ilikilerinde dikkati çeken ilk durum, Kapitülasyon antlamasının yenilenmesidir yılında Sultan I.Ahmed tarafından verilen beinci kapitülasyon antlaması ile, Kudüs e gidecek papazların Fransa tarafından himaye edilmesi öngörülüyordu. 22 Sultan la gerçekletirdii ittifak ve onun sonucu olan kapitülasyonlar sayesinde, kendisine tanınmı hakları da aarak, Ortadou daki Hıristiyanların tümünün koruyucusu olduunu iddia ediyordu. 23 XVII.yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı-Fransız ilikileri bozulmaya yüz tutmutur. Bu durum tamamen Fransızların tutumundan kaynaklanmıtır. Özellikle XIV.Louis in 1664 Osmanlı-Avusturya Savaı nda 17 Metin Kunt, Osmanlı Devleti , Türkiye Tarihi, c.2, Edt: Sina Akin, stanbul 2000, s Emecen, Kurulutan Kaynarcaya, a.g.e, c.i, stanbul 1999, s Kunt, a.g.e, c.2, s Halil nalcık, Osmanlı mparatorluu nun Ekonomik Ve Sosyal Tarihi , Edt:Halil nalcık Donald Quataert, Çev: Halil, Berktay, stanbul 2000; Erhan, Afyoncu, Sorularla Osmanlı mparatorluu, c.v., stanbul 2005, s Enver Ziya Kral, Osmanlı Tarihi, c.v, Ankara 1988, s Mustafa Çufalı, Kapitülasyonların Mahiyeti ve Osmanlı Devleti nin Yıkılıındaki Rolü, Türk Yurdu(TY), Aralık Ocak 2000/ , s.157; A.ükrü, Esmer, %3 olarak belirtir. Bk. Siyasi Tarih, stanbul 1944,s Giles Veinstein, Balkan Eyaletleri( ), Osmanlı mparatorluu Tarihi,Yay.Yönt: Robert Mantran; Çev: Server Tanilli, c.i, stanbul 1995, s.387.

6 !"#$ %"&!'()*+ Avusturya nın yanında yer alması Fransa ya olan güvenin sarsılmasında önemli rol oynamıtır. 24 Fransa hükümeti, Nointel i, Fransa nın ekonomik ve dinî ayrıcalıklarını geniletmek amacıyla Osmanlı ülkesine gönderdi. Fransız elçisi gerek kapitülasyonlar gerek Katoliklerle ilgili geni istekleri içeren bir listeyi sadrazama sundu. 15 Ocak 1671 tarihinde, Padiah ve sadrazam tarafından kabul edildikten sonra, reis efendi ile kapitülasyonların yenilenmesi hakkında müzakerelere geçildi. Nointel, teklif nâmesinde yazılı bulunan istekleri tehditle kabul ettirmek isteyince, görümeler çıkmaza girdi. stedii neticeyi elde edemeyeceini anlayan elçi, durumu ülkesine bildirdi. Fransa hükümeti de, elçisini geri çaırdı. Bununla birlikte, 1679 Kasım ında imzalanan Kapitülasyon Anlaması ile mevcut imtiyazlar geniletilmi ve özellikle ngiltere, Venedik, Felemenk gibi devletlerin kendi bayraklarıyla Türk limanlarına gemi iletme imtiyazları tekrar kaldırılmı, ayrıca Fransa Kralı Douda Hıristiyanlıın yegane hamisi olarak tanınmı, gümrük resmi de %5 ten %3 e indirilmiti. 25 XVII. yüzyılın baında Osmanlı ülkelerinde ticarette en iyi konumda olan Fransızlar, yaklaık yılları arasında ticarette bir geri çekilme yaamılardır. Girit savaı sırasında Fransızların, bazen açık, bazen de üstü kapalı olarak Venedik i desteklemeleri, Osmanlıların Fransız elçi ve tüccarlarına iyi gözle bakmamalarına ve büyük zorluklar çıkarmalarına neden olmutur. 26 Bu savata, Avrupalıların Venedik e yardımı iki koldan yürütülüyordu. Papalık yardımın ideolojik ve psikolojik propagandasını yaparken, Fransa idari organizasyonunu gerçekletiriyordu. Yapılan organizasyonlarda adaya gönderilen Hıristiyan gönüllü ve askerleri hep Fransız övalye ve komutanlarınca yönetiliyordu. Osmanlılarla sava halinde olmamasına ramen, Avrupa devletleri ve Hıristiyan krallar arasında Venediklileri en fazla koruyan ve destekleyen XIV. Louis oldu. 27 XIV. Louis in, Avrupa için yeni bir politika oluturma çerçevesinde gelien bu olaylar ile geleneksel Osmanlı Fransız dostluuna büyük bir darbe indirmi oluyordu. 28 Ancak adanın fethinden sonra 1669 da Paris e elçi olarak 24 Uzunçarılı, a.g.e, c.iii/1,,s Hammer, a.g.e, C.6, s Robert Mantran, XVI-XVIII.Yüzyıllarda Osmanlı mparatorluu, Derleyen ve Çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 1995, s. 117; Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi,c.III / 1, Ankara 1982, s Nuri Adıyeke, Girit Savaları ve Birleik Hıristiyan Orduları, Türkler, c.9, Ankara 2002, s.741; Geni bilgi için bk. Ersin, Gülsoy, Girit in Fethi Ve Osmanlı daresinin Kurulması( ), stanbul 2004,s Adıyeke, é Girit Savalar, a.g.e, c.9, s. 743.

7 giden Müteferrika Süleyman Aa ile ilikiler normallemeye balayacak, 29 bir daha padiahın dümanlarıyla birlik olmamak artıyla Fransızlara eski ticaret ayrıcalıkları tanındı. 30 Sultan IV. Mehmed tarafından 1673 yılında verilen altıncı kapitülasyonlar Fransa nın Osmanlı topraklarında yaayan Katolikleri himayesine izin vermiti. Ayrıca gümrük resmini de %5 te 4 e düürmütü. 31 XIV. Louis, Habsburglar, Osmanlılar sava halinde iken Avusturya ya saldırdı(1688). Bu yüzden Fransa Kralı, Avrupalı devletlerce kınandıysa da, davranıları genelde devlet ilerinin bir parçası olarak kabul edildi. Fakat, XIV Louis in kararı, Osmanlı-Batı Avrupa ilikilerinde devletlerarası sistemin evriminde bir dönüm noktası ve respublica Christiana idealinin nihaî iflasının iareti olarak kabul edildi. Fransa Kralı politikasını birden bire deitirmiti. Daha birkaç yıl önce St.Gothard(1664) da Habsburglara, Osmanlı kuvvetlerine karı yardımcı olmak için asker yollamı, aynı ekilde Girit te Osmanlılara karı savaan Venedik e yardım etmiti. Onun için, 1688 yılı, raison d etat (hikmet-i hükümet) varlıının yanı sıra, Osmanlıların Avrupa güçler dengesinde daha görünür bir role sahip oluunun ve respublica Christiana nın ortadan kalkıının çok açık bir iaretiydi. 32 Prens Eugene nin, Osmanlıları Zenta da bozguna uratması(11 Eylül 1697), mparatorluu bir anda savunmasız bırakmıtı. Osmanlılar artık barı istiyorlardı. Padiah ordunun baından ayrılıp Edirne ye dönmütü. Köprülü ailesinin dier bir üyesi, Amcazâde Hüseyin Paa, en iyi barı artlarının kopartılabilmesi amacıyla sadrazam yapıldı. mparatorluk gerçekten son derece güç durumdaydı. Muharebelerde çok sayıda insan kaybının yanında, açlık, hastalık, enflasyon ve baı bozukluk alıp yürümütü. 33 Bu ihtiyatlı görüün karısında, kaybedilen topraklar Osmanlı egemenliine alınmadan barı imzalanmasına karı çıkanlar da az deildi. Sava yanlılarının görüüne göre, Osmanlı Devleti savaın ilk 5-6 yılında büyük kayıplara uramıtı gerçi, fakat 1690 dan beri durum deimiti. Nitekim, Avrupalı müttefiklerin en kuvvetlisi olan Avusturya, Fransa ile de savamaktaydı. Osmanlılar savaı devam ettirirse, Avusturya nın iki cephede mücadele etmek zorunda kalacaını, böylece 29 M.Alaeddin Yalçınkaya, Osmanlı Devleti nin Dı Politikası Zitvatorok tan Küçük Kaynarca ya ( ), Türk dı Politikası Osmanlı Dönemi, c. 2, Edt: Mustafa Bıyıklı, st. 2008, s Shaw, a.g.e, s Çufalı, a.g.m, TY, Aralık 1999-Ocak 2000, s. 157; Rifat Uçarol,%5 ten %3 e düürüldüünü belirtmektedir. Bk,Siyasi Tarih( ), stanbul 1995,s.51; XIV.Louis, 1673 Kapitülasyon Antlamasının yenilenmesi sırasında, elçi Kont de Feriol a gönderdii talimatında: Her elçinin balıca itina göstermesi gerereken husus, bütün Osmanlı mparatorluu nda dini ve ticareti korumak ve kollamaktır. Bk,Veinstein, a.g.e, s Donald Quataert, Osmanlı mparatorluu , Çev:Aye, Berktay, st. 2002,s Shaw, a.g.e, s

8 !"#$ %"&!'()*+ Macaristan ın tekrar ele geçirebileceini ileri sürüyorlardı. Osmanlı yöneticileri sava ve barı tezlerini tartıırken, Fransa sava yanlılarına arka çıkıyordu. Buna karılık ngiltere ve Hollanda nın stanbul daki elçileri de barı görüünü destekliyordu. Yani Karlofça Barıı öncesi Osmanlı Devleti genel Avrupa siyasal dengesi içinde yer alıyordu. 34 Karlofça Antlaması nın imzalanmasında ngiltere ve Hollanda aracı olurken, Fransa barıı önlemek için gayret sarf ediyordu, fakat bunda baarılı olamadı. Böylece, Avusturya(Almanlar) ve dier bir çok Avrupa ülkesi için Osmanlılar tehlikeli olmaktan çıkıp, asıl tehlikenin Batı da Fransa olduu görülecek ve Osmanlılara karı uygulanan klâsik haçlı seferlerinin yerini, artık Osmanlı ticaretinden daha fazla imtiyaz koparma yarıı alacaktı. Bu dönem, Osmanlıların izledii dı politikanın yeniden ekillenmesinde de etkili oldu. Nitekim Babıâli nezdinde Fransa, giderek itibarını ve prestijini kaybetmeye balayacak ve bu boluu ngiliz ve Hollandalılar dolduracaklardır. Hatta Levant ticaretinde, aırı derecede üstün bir durumda olan Fransa nın ticaretinde büyük oranda düüler görülecektir Karlofça dan Barıı ndan(1699) Fransız htilâli ne Kadar Gelien likiler 18. yüzyılda Fransa, spanya, Lehistan, Avusturya Veraset ve Yedi Sene Harpleri ile yıpranmı, kıtadaki üstün durumunu artık kaybetmitir. Bu arada Osmanlı mparatorluu da, 1683 Viyana kuatmasından beri gerilemekte, buna karılık kuzey komusu Rusya ise, Türkler aleyhine devamlı ilerlemektedir. Bu durumda Fransa, Osmanlı Devleti nin gelecei ile ilgilenmek zaruretini hissetmee balamıtır. Bunun nedeni Fransa nın Osmanlı Devleti nde en imtiyazlı devlet durumunda olması ve bundan büyük ticari ve iktisadi menfaatler salamasıdır. Osmanlı Devleti nin gücünün azalması sonucu olarak Rusya ve ngiltere, douda tehlikeli rakipler olarak ortaya çıkmılardır. 36 Osmanlılar Karlofça dan Pasarofça ya kadar diplomatik arenada ve bu sıralarda yapılan müzakerelerde sadece düman olan Avusturya, Rusya, Lehistan ve Venedik ile deil arabulucu hatta danıman olarak Fransız ngiliz ve Hollanda diplomatlarıyla da çok yakın temas halindeydiler. 34 Kunt, a.g.e, s Kemal Çiçek, II. Viyana Kuatması ve Avrupa dan Dönü ( ), Türkler/ Osmanlı, Edt: H.Celal Güzel, vd., c. 9, Ankara 2002, s Abdurrahman, Çaycı, Büyük Sahra da Türk Fransız Rekabeti( ), Erzurum 1970, s.7-8.

9 18.yüzyılın balarında Rusya, Avusturya-Venedik le yapılan savalardan sonra, Osmanlı mparatorluu nun batı sınırlarında ve Batı Avrupa da barı hüküm sürüyordu. 37 Bu barı ortamından yararlanmak ve Fransa ile dostluu kuvvetlendirmek maksadıyla, Osmanlı Hükümeti Çelebi Mehmed Efendi yi, Fransa ya gönderdi. 38 Bu durum,avrupa devletleriyle ilikilerde yeni bir dönemin balangıcıydı. Artık Padiah, Avrupa hükümdarlarına yalnızca sava nedeniyle elçiler göndermiyordu. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi nin 1720 de Paris e gitmesinin nedeni, Padiah ın Fransa ya Kudüs teki Kutsal Lâhit Kilisesi nin tamiri için izin verdiini bildirmekti. Bu bilgi aslında böylesine büyük bir olay haline getirilmeden, stanbul daki Fransız elçisi aracılııyla verilebilirdi. Fakat, bu görev sadece bununla sınırlı deildi. Sadrazam Damat brahim Paa, Çelebi Mehmed Efendi ye verdii talimatında, kaleleri ve fabrikaları gezmesini, medeniyet ve eitim araçlarını ayrıntılı olarak incelemesini, bunlardan Osmanlı Devleti nde uygulamaya uygun olanları bildirmesini istemiti. 39 Viyana Bozgunu ve Karlofça da sonra kaybedilen toprakları geri almayı düünen Osmanlı devlet adamları, askeri alanda yaptıkları reformlarda Avrupalı uzmanlardan yararlanmak için büyük çaba harcamılardır. Gerçekten de, bir kısmı Osmanlılara sıınan ve bir kısmı da Fransa ve sveç bata olmak üzere Osmanlı hizmetine giren Avrupalılar, donanma, topçu birlikleri ve istihkâm alanlarında Avrupa usûlünde yenilikler gerçekletirerek Osmanlıların yenilemesinde rol oynamılardır. 40 Barıı ön plânda tutan Damat brahim Paa, Pasarofça Antlaması nın imzalanmasını takiben, kuzeyde Rus-sveç savaında tarafsız kalacaına dair Çar I.Petro ya güvence verdii gibi, Kırım Tatarlarının Lehistan a saldırmayacaına dair Lehistan ve Avusturya ile antlamalar yaptı. Öte yandan, Kırım Tatarlarını da Rusya ile savaa yol açacak hareketlerde bulunmamaları için baskı altında tuttu. 41 Fakat, Kafkasya da Rusların Hazar Deniz inin batı sahillerine olduu kadar güney Kafkasya da da etkili olmaya çalımaları, Rusya ile Osmanlı Devleti arasında sava tehlikesinin belirmesine yol açtı. Ancak burada diplomasi üstün geldi ve 1724 te Fransız görümecilerin aracılık etmesiyle kuzey Batı ran, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında paylatırıldı ve böylece savaın önüne geçilmi oldu Finkel, a.g.e, stanbul 2007, s Uzunçarılı, a.g.e, c.iv / 2, s Finkel, a.g.e, stanbul 2007, s, Yalçınkaya, Osmanlı Devleti nin, a.g.e, c.2, s Yalçınkaya, XVII.Yüzyıl: Islahat, Deiim ve Diplomasi Dönemi( ) Türkler/ Osmanlı, Edt: H.Celal Güzel, vd., c.12, Ankara 2002, s Hasan, ahin, Osmanlı Devleti nin Rusya ya Yönelik Dı Politikası(18.Yüzyıl), Türk Dı Politikası Osmanlı Dönemi, c.2, Edt: Mustafa, Bıyıklı, stanbul 2008, s.288.

10 !"#$ %"&!'()*+ Osmanlı hükümeti, 1733 Lehistan krallıı mücadelesinde, Rusya ve Avusturya ya karı Fransa nın ısrarla savaa katılması yönündeki tekliflerine ramen, barıı korumak düüncesiyle buna sıcak bakmadı. Buna karılık, Lehistan meselesini büyük ölçüde halleden Rusya ve Avusturya, Osmanlılar üzerinde bir toprak paylaımı anlaması yapıp savaa hazırlandılar. 43 Fransa babakanı Kardinal de Fleury 17 Ekim 1737 de sadrazama gönderdii bir mektupta, Devlet-i âliye ile Rusya arasında çıkmı olan harpte, Avusturya Rusya nın tarafında yer alırsa, Fransa nın da silâha sarılarak Osmanlı Devleti nin yanı baında yer alacaını Avusturya imparatoruna gerei anlatıldıından barıı bozamaması yönünde bilgi veriyordu. Fakat Fransa bu tahmininde aldandı; zira çok geçmeden, sözde Osmanlı Devleti ile Rusya arasında aracılık yapan Avusturya Rusya nın yanında savaa katıldı. Osmanlı Devleti ne teminat vermesine karılık Fransa Babakanı bu savata tarafsız kalmayı tercih etti. 44 Egemenliini Kırım ve Karadeniz e dökülen nehirlerin sahalarına yayıp, çok uzun süreden beri Rus toplumunu altüst eden Tatar akınlarını önlemek ve Karadeniz i bir Rus gölü haline getirmek emelinde olan Rusya, bu ittifak a dayanarak Osmanlı Devleti ne 1736 da sava açtı. 45 Avusturya da bir müddet Osmanlıları oyaladıktan sonra, ansızın Osmanlı topraklarına saldırdı. Osmanlı kuvvetlerinin Avusturya karısındaki sürekli baarıları Habsburgları aırtmıtı. 46 Bu savata, Ruslarla yapılan mücadelede baarı elde edilememesine ramen, Nemçe mparatoruna karı kazanılan zafer ve Belgrat kalesinin geri alınması, Türkiye nin askeri muvazenedeki dengeyi salamasına imkân salamıtı. 47 Zor durumda kalan Avusturya barıa yanatı ve Osmanlı kuvvetleri tarafından geri alınan Belgrat ta, Fransa nın aracılııyla bir antlama imzalandı(1739). 48 Avusturya nın barı antlaması yapması üzerine, korku ve panie kapılan Rus kumandanı Münih, 3 Ekim 1739 da Fransızların aracılıını ve barı teklifini kabul etti ve temsilcisini Belgrat a gönderdi. Burada imzalanan kinci Belgrat Antlaması yla, 49 Ruslar aldıkları yerleri terk etmek zorunda kaldılar. Osmanlılar, umulmadık büyük bir baarı ile bu sarsıntıyı atlatmı oluyorlardı. Böylece Osmanlılar, bu mücadeleyi takiben uzun bir barı ve rehavet dönemine girme imkânı bulacaklardı Yalçınkaya, Osmanlı Devleti nin.., a.g.e, c.2, 2007, s Cemal Tukin, Osmanlı mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul 1947, s Shaw, a.g.e, s Emecen, Kurulutan Kaynarca ya, a.g.e, s Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1987, s Emecen, Kurulutan Kaynarca ya, a.g.e, s Yalçınkaya, Osmanlı Devleti nin,a.g.e, s Emecen, Kurulutan Kaynarca ya, a.g.e, s. 61.

11 Fransız elçisi De Villneuve un, Avusturya ve Rusya ile Belgrat Barı antlamalarının imzalanmasında baarılı aracılık rolü dolayısıyla, Osmanlı Devleti nezdinde itibarı arttmıtı. Gerçekten Türkiye için nispeten uygun artları içeren bu anlamalar, yalnız Vilneuve nin aracılıı ile deil, aynı zamanda Fransa nın teminatını da içeriyordu. Aslında Fransız elçisinin en büyük baarısı, bu hizmetlerine karılık kendi ülkesinin siyasi, iktisadi ve ticari çıkarlarını korumaya ve geniletmeye yönelik, 28 Nisan 1740 da Osmanlı Devleti yle Kapitülasyon Antlaması nı baarılı bir ekilde imzalaması olmutur. 51 Bu anlama ile, eskiden Padiahın hayatı boyunca geçerli olan kapitülasyonlar, 1740 dan itibaren daha kapsamlı ve devamlı hale getirildi. 52 Ancak, deiken ve koordinasyonu bozuk Osmanlı pazarını kontrol etmenin imkânsızlıı nedeniyle Fransa, yeni ayrıcalıklarından tam olarak faydalanamadı. 53 Bununla birlikte, Fransa nın 18.yüzyıldaki ihracat hamlesi, 1740 lar ile 1780 ler arasında Mısır ın Fransız kumaı ithalatının yedi kat artmasına neden oldu e gelindiinde, Mısır ın Fransa ticaretinde denge, dier Osmanlı eyaletleriyle ticaretindekinin tersine, Mısır ın aleyhine deimeye balamıtı. Ayrıca Fransa,Tunus ve Cezayir in de ticaretlerine egemendi. 54 Osmanlı mparatorluu nun parçalanma sürecine girmesiyle, Rusya nın Osmanlı aleyhine büyümeye yönelik politikalarını bilen Fransa, Osmanlı ülkesindeki çıkarlarını korumak ve daha fazla imtiyaz elde etmek istemekteydi. Fransa, Osmanlı mparatorluu nu dümanlarına karı askeri yönden kuvvetlendirmek gereini bildiinden dolayı bir ıslâhat ekibini Osmanlı ülkesine göndererek ıslâhat yapmak istemiti. Fakat Osmanlılar, buna sıcak bakmadı. Bunda, Yedi Yıl Harpleri arifesinde Fransa ile Avusturya arasında bir yakınlama olması etkili oldu. 55 Esasen Fransa nın yardım siyaseti, balangıçta Osmanlı Devleti ni Rusya ya karı askeri anlamda güçlendirme, fakat aynı zamanda Osmanlı mparatorluu nun Akdeniz ve Karadeniz kıyı bölgelerinde ticari üstünlüünü salamlatırma gibi iki amaç güdüyordu. Bu dönemde Fransa nın rakibi olan ngiltere nin Akdeniz deki çıkarları henüz siyasi bir nitelikte deildi. Onun Okyanuslarda aırı genilemeleri, Fransa aleyhine olacak ekilde yürüdüünden özellikle Dou Akdeniz, Mısır ve Ege bölgeleri Fransa için yeni bir önem kazanmıtı. Fransa diplomasisi bu bölgelerde üç amaç üzerine younlatırılmıtı: kapitülasyon imtiyazlarının geniletilmesi; Avusturya nın Akdeniz e, Rusya nın 51 Yalçınkaya, Osmanlı Devleti nin, a.g.e, s Niyazi Berkes, Türkiye de Çadalama, Ankara, 1973, s.71; Çaycı, a.g.e, s Finkel, a.g.e, s nalcık, a.g.e, c.i, s Yalçınkaya, Deiim ve Diplomasi a.g.e, c.12, s.500.

12 !"#$ %"&!'()*+ Karadeniz e çıkmasının önlenmesi; Katolik müesseselerinin propaganda faaliyetlerine karı konan kısıtlamaların kaldırılması. Birinci amacına 1740 Antlamasıyla ulatı ve bu antlama dier Avrupa ülkelerine de model oldu. Ancak bu Osmanlı ülkelerinde ekonomik kalkınma imkânını o zamandan yok eden bir eylem oldu yüzyılın ikinci yarısının son çeyreine kadar atanan dirayetli elçiler döneminde Osmanlı-Fransız ilikileri dostane geçmesine ramen, Fransa Türkiye ye ciddi bir yardım yapmaktan daima kaçınmı, Türkiye deki ticari menfaatleri ve dini ilgilerinin gerekleri nispetinde, ona diplomasi alanında yardımcı olmutur. 57 Nitekim, Lehistan meselesi yüzünden çıkacak savata bunu bütün açıklıı ile görmek mümkündür. Rus Çariçesi II.Katerina nın, eski gözdesi Stanislas Ponyatowski yi Lehistan tahtına oturtma gayretlerinin, Podolya da Bar kasabasında toplanan milliyetçi direni konfederasyonunun tepkisine yol açması 58 ve iç çatımayı beraberinde getirmesi karısında, Rusya askerlerini Lehistan a soktu. Osmanlı Devleti tampon bir devlet olarak gördükleri bir ülkede Rus askeri gücünün yayılmasından telâa kapılmıtı. Bu sırada durumu yakından takip ve Rus saldırganlıından endie eden Fransa, müttefiki Osmanlı Devleti nin yanında yer almaktan ziyade, onu savaa tahrik ediyordu. 59 Leh milliyetçilerinin Osmanlı Devleti nden yardım istemesi, Kırım Han ı ile Fransa nın da Rusya ya sava açılması yönündeki tahrikleri sonucu, Osmanlılar savaa itildiler( 4 Ekim 1768). 60 Kaynarca Antlaması nın(1774) Kırım ın istiklâlini, kendisine ilhak etmek için ilk adım olarak gören Rusya nın, ahin Giray ı bir Rus ordusu ile Kırım a gönderip han tayin etmesi ve buna karılık Osmanlı Devletinin Rusya ya sava açmaya karar vermesi karısında, Fransa, 1778 de Aynalıkavak Tenkihnâmesi nin imzalanmasında aracılık edip, savaı önlemeye çalımakla yetindi. 61 Bu anlamanın imzalanmasından sonra, Rusya ile Avusturya arasında Osmanlı mparatorluu nu parçalamayı öngören bir plân(grek Projesi) hazırlanmıtı. Bu plân, ancak ngiltere ile Fransa muhalefet etmedii takdirde geçekleebilirdi. Paris Barı Antlaması 1783 de Amerika Savaı na son verdiinden, Fransa ile ngiltere arasında ilikiler de düzelmiti. Artık iki batı devletinde tepki meydana getirmeksizin Osmanlı mparatorluu nu parçalamak 56 Berkes, a.g.e, s Soysal, a.g.e, s Shaw, a.g.e, s sabel de Madariaga, Çariçe Katerina Çaının Sınırlarını Zorlayan Kadın, Çev: Mehmet Harmancı, stanbul 1977, s Shaw, a.g.e, s Tahsin Ünal, Türk Siyasi Tarihi, stanbul 1974, s.94.

13 söz konusu olamazdı. 62 Bununla birlikte Fransa, bu projeye hiçbir tepkide bulunmamıtı. Çünkü, o sıralar Fransa hükümeti, Rusya ile bir ticaret anlaması imzalayarak, o zamana kadar ngiliz tekelinde bulunan Batlık ve imal denizleri ticaretine ortak edildii gibi, Grek Projesi de, Suriye ile Mısır ın Fransa ya peke çekilmesini öngörmekteydi yüzyıl sonlarında, ark Meselesi(Dou Sorunu) ile yakından ilgilenen ve Osmanlı mparatorluu nu parçalamak isteyen devletler Rusya ve onu yalnız bırakmak istemeyen Avusturya dır. Batı nın iki büyük devleti olan ngiltere ve Fransa ise aralarında çıkan müstemleke savalarıyla megul olduklarından, ark meselesiyle uraacak halde deillerdi. Dier taraftan ngilizlerin Dou Sorunu üzerinde kesin bir fikirleri yoktu. Çünkü doudaki menfaatleri henüz ortaya çıkmı deildi. Ancak yedi yıl önce Fransız sömürgesi olan dou Hindistan ı zapt etmiler ve ngiliz Kumpanyası nın hakimiyeti dört seneden beri orada yerlemiti. Hindistan imparatorluunu tehdit edecek olan düman, ngilizlerin nazarında Fransa idi yüzyılın sonlarına, yani yakın çaın balarına gelindii sıralarda, Osmanlı mparatorluu nun dı siyasetinin olumasında, gelimesinde ve yönlenmesinde Avrupa büyük devletlerinin etkisi artmıtı. Bu nedenle Osmanlı Devleti ile Avrupa devletleri arasındaki ilikiler, mparatorluun varlıı ve gelecei yönünden daha büyük önem kazanmıtı. Dou Sorunu Çerçevesinde meydana gelen bu ilikilerde ise, önemli rol oynayan ve aırlıı gittikçe artan balıca büyük devletler Fransa, ngiltere, Avusturya ve Rusya idi. 65 II.Fransa htilâli nden Paris Barıı na(1856) Kadar Gelien likiler 1-htilâl Hükümetleri ve Napolyon Devri Büyük Fransız htilâli sırasında Babıâli, eski ve yeni rejim taraftarlarına karı taraf-sız bir tavır takınmıtır. 66 Fransız ihtilâl i patlak verdiinde, Osmanlı Devleti, Rusya ve Avusturya ile sava halindeydi. Prusya, Avusturya ya saldırıya 62 Jacques Pirene, Büyük Dünya Tarihi, c.2, Çev: Nihat Önel Beslan Cankat, stanbul 1972, s Danimend, a.g.e, c.4, s Cevdet Küçük, ark Meselesi Hakkında Önemli Bir Vesika, Tarih Dergisi, Sayı:32, stanbul 1979, s.608; Kemal. H Karpat, ark Meselesi nin douunu u ekilde açıklamaktadır : 17. Yüzyılda, Osmanlı klâsik dünindeki deiikliin nitelii konusundaki bir ölçü de bir kargaa ve belirsizlik yaandı. Bu duruma bir çare bulmak hususundaki yetersizlik Osmanlı Devleti nin zayıflamasıyla sonuçlanırken, öte yandan Batı Avrupa güçlü bir ekonomik varlık olarak ortaya çıktı ve Rusya nın askeri gücü de arttı.dou Sorunu ite bu ekilde dodu. Bk. slâm ın Siyasallaması, Çev: iar Yalçın, stanbul 2004, s Rifat Uçarol, Siyasi Tarih( ), stanbul 1995,s Çaycı, a.g.e, s.8; Geni bilgi için bk. Karal, a.g.e, s

14 !"#$ %"&!'()*+ hazırlanıyordu. Ancak Fransız htilâli, bu devletleri aralarındaki anlamazlıklara son vererek, Fransa ya karı birletirdi. Fransızlara karı, Fransa nın komusu olan devletlerin oluturduu ittifaka, daha sonra Avrupa nın dier devletleri de katıldı. Bu devletlerle Fransa arasında yapılan savalara ( ), tarihte htilâl Savaları veya Koalisyon harpleri denilmektedir de Osmanlı-Rus savaı biterken, Fransa da krallıın çöküüyle tetiklenen Avrupa çapındaki çatımaların ilki balıyordu te Büyük Britanya, Avusturya, Prusya ve bir dizi küçük devletin cumhuriyetçi Fransa ya karı ittifak yaptıı sava patladıında, Osmanlılar, uygulamalardan ciddi farklı bir tutumla tarafsız kalacaklarını ilân ettiler. Prusya nın stanbul elçisi, Reisülküttâb Mehmed Raid Efendi yi mparatorluktaki Fransızların devrimi simgeleyen kokartları takmalarını yasaklamaları için iknaya çalıması bir sonuç vermedi. Nitekim Reisülküttâb, Fransızların giyimlerine karımanın kapitülasyonlarla yasaklandıını belirterek, Osmanlı Devleti nin Fransa ile ilikilerinin devletin krallık ya da cumhuriyet olmasına bakılmaksızın deimediini ima ediyordu. Birinci Koalisyon diye bilinen güçlerin tüm çabaları bu tutumu deitiremedi.osmanlılar ilk defa konumlarını, Avrupa uluslar arası yasasında yürürlükte olan, fakat eriatta-hatta onun Osmanlı yorumunda bile- yeri olmayan bir kavramla tanımlıyorlardı. 68 General Bonaparte ın Kuzey talya da Habsburglara karı yürüttüü baarılı seferin sonucu olarak Fransa nın 1797 Ekim inde, Ege adalarını ilhak etmesi, Osmanlı-Fransız ilikilerine aır bir darbe indirecekti. Bu durum, stanbul da Fransa nın Dou da daha da yayılması ve Girit ile Yunanistan da Fransız faaliyetlerinin yolunu açan bir gelime olarak görülecekti, ki bu görü haksız da deildi. Austos ayında Beler Heyeti ne (Konsül Heyeti) gönderdii raporda Bonaparte, Fransa açısından Zanta ve Kefalonya nın talya nın tümünden daha deerli olduunun altını çiziyordu.adaların önemi, Osmanlı mparatorluu nu takviye etmek veya imparatorluk çökerse, kalıntıları yamalamak için Akdeniz de üs salanmasında yatıyordu. Bonaparte, daha imdiden Yunanistan daki ayan ile iliki kurmaya ve Mısır ı igâl etme fikriyle hareket etmeye balamıtı yazında, Dou da Fransız tüccarlarına ayrıcalık tanıma ve Karadeniz i Fransız gemilerine açma karılıında Ege adalarının verilmesini öngören teklif, Osmanlı Hükümeti ni büyük endieye sevk etmiti. 69 Fransız kuvvetlerinin bütün kuzey talya yı kontrol altına alması üzerine, Avusturya Napolyon la, 17 Ekim 1797 de, Campo Formio barıını imzalamak 67 Uçarol, a.g.e, s Finkel, a.g.e, s M. Smıth Anderson, Dou Sorunu , çev: dil, Eser, stanbul 2001, s.42.

15 zorunda kaldı. Napolyon, Direktuar hükümetinin kendisine verdii talimatı bir kenara atıp, kendi görülerine göre bir barı yapmıtı. 70 Campo Formio barı antlaması, Osmanlı- Fransız ilikilerinde bir dönüm noktası olmutur. O zamana kadar Osmanlı mparatorluu ile ortaklaa sınırı bulunmayan ve bundan dolayı da bu imparatorluun muhtemel bir yıkılıında rol oynaması güç olan, fakat ticari nüfuzunu korumak ve gelitirmekten baka bir emeli olmayan Fransa, bu antlama ile Osmanlı mparatorluu nun sınır komusu olmu ve böylece bir paylamaya aktif olarak katılabilecek bir duruma gelmiti. 71 Nitekim Napolyon, Yedi Ada ya yerletikten sonra, özellikle Yunanlılara ve Balkanlara yönelen milliyetçilik tahriklerini oldukça hızlandırmıtı. Mısır seferini kolaylatırmak için Osmanlı Devleti nin baına bir Mora ayaklanması çıkarmak istemi ve bu hususta komutanlarına gerekli talimatı vermeyi de ihmal etmemiti. 72 Asya ve Afrika daki Avrupa imparatorluklarının hakimiyeti henüz dorudan doruya Ortadou ya müdahale edecek durumda deilse de, bölgenin stratejik yollarındaki Batı ilgisi giderek artmaya balamıtı. Fransa daki devrim ve Napolyon savalarının global nitelii bu düüncelere bir ilerlik kazandırdı. ngiliz ve Fransızların birbirleriyle mücadelesi ve bu iki ülkenin de Ruslara karı duyduu kaygı, Batı müdahalesini Ortadou nun merkezine taıdı. Türkler artık Avusturya ve Rusya ile deil, aralarında ngiltere ve Fransa nın da bulunduu dört devletle uramak zorundaydılar. 73 Avrupa nın karıık ve oynak diplomatik olaylarını zamanında takip etmek için gerekli haberleme ve enformasyon araçlarından ve kanallarından yoksun olan III.Selim in Fransız yanlısı diplomasisine en büyük darbeyi indiren olay, Napolyon un ansızın Mısır ı igâli oldu. 74 Küçük Kaynarca Barıı ndan sonra Osmanlılar, Batılı devletlerle barı içinde ve en iyi dostluk münasebetleri ortasında olsa bile, hiçbir hukukî ba gözetilmeden üzerine saldırılması caiz görülen milletlerden sayılıyordu. 75 Mısır ın, Fransa gibi güçlü bir devletin eline geçmesini ve Dou Akdeniz de hakimiyet kurmasını istemeyen Rus hükümeti, Napolyon un sefer hazırlıklarını Osmanlı hükümetine bildirdi, ayrıca, Osmanlı-Rus donanmasının mütereken buna engel olmasını teklif etti. Napolyon un Mısır ı igal etmesi karısında bu teklif kabul edildi ve Ruslarla 23Aralık 1798 de bir ittifak 70 Fahir Armaolu, 19.Yüzyıl Siyasî Tarihi ( ), Ankara 1997, s Cokun Üçok, Siyasal Tarih, Ankara 1967, s Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, Ankara 1964, s Bernard Lewis, Ortadou Hıristiyanlıın Douundan Günümüze Ortadou nun 2000 Yıllık Tarihi, Çev: Mehmet, Harmancı, stanbul 1996,s Berkes, a.g.e, s.109; gâl ve harpler konusunda geni bilgi için bk. E.Z, Karal, a.g.e, s Nikola Yorga, Osmanlı Tarihi , c.v, Çev: Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1948, s.7.

16 !"#$ %"&!'()*+ anlaması imzalandı. 76 Mısır ın Fransızlar tarafından ele geçirilmesi, Osmanlı yöneticilerine Batı nın yardımı olmadan daha fazla yaayamayacaını gösterdi. Bu nedenle onlarla ilikilerini gelitirmek için çabalarını artırdılar. 77 Osmanlı Devleti, bu ekilde kendi bütünlüünü tehdit eden Fransa nın karısına, aynı bölge ile yakından ilgilenen Rusya ve ngiltere yi çıkardıı gibi, 19.yüzyıl boyunca takip edecei denge politikasını da balatmı oluyordu. 78 Risk peinde komak, tuzakların çevresinden dolamak, mantıksız davranmak gibi kendini çevreleyen efsaneler bir yana bırakılacak olursa, Bonapart ın Mısır a yaptıı sefer yeni bir yayılmacılıa geçii simgeler. 79 Bonapart, bu seferle, ngiltere yi ulaabildii bütün dou sömürgelerinden sürecek ve Fransa Cumhuriyeti nin Kızıldeniz de özgür ve tek baına hakimiyetini salamak için Süvey yarımadasında bir kanal açacaktı. 80 Napolyon un Mısır daki faaliyetleri, Akkâ Kalesi ni muhasara ederek daha ilerdeki hedefleri ve toprakları da kontrol altına almak istemesi(5 mayıs 1799), Cezzar Ahmed Paa karısında uradıı malubiyet ve Fransa daki gelimeler nedeniyle, Mısır ı terk edip idaresini generallerine bırakmasıyla sonuçlandı. Müttefiklerin askeri operasyonları üzerine zor durumda kalan Fransızlar barıa razı oldular. 81 Sonuçta, Fransız Bakomutanı General Menou ile Türk ve ngiliz komutanları arasında 30 Austos 1801 de skenderiye sözlemesi imzalandı. Bununla da Fransızlar, 18 eylül 1801 e kadar ellerinde bulunan bütün ehir ve istihkâmları boaltmayı kabul ettiler. 82 Bu sonucu ne Mısırlılar ne de Türk egemenleri salamılardı. Mücadele Fransız ve ngiliz güçleri arasındaydı. Yerel unsurlar, onlara kıyasla küçük bir rol oynamılardı. Fransızların Mısır a gelii Batılı bir devletin küçük bir ordusunun bile Ortadou nun önemli topraklarından birine girip kolaylıkla igâl edebileceini göstermiti. Bu olay, Fransızları sadece bir baka batılı gücün çıkarabileceini de gözler önüne sermiti. Bu ilerde çok vahim sonuçlar dourabilecek bir duruma iaret eden bir çifte dersti Geni bilgi için bk. Cemal Tukin, Osmanlı mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul 1947,s Turgut Iıksal, XVIII.Yüzyıl Sonunda Ortadou da Fransız-ngiliz Çatıması ve Osmanlı mparatorluu, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 25, Ekim 1969,s Armaolu, a.g.e, 1964, s Marc Ferro, Fetihlerden Baımsızlık Hareketlerine Sömürgecilik Tarihi, Çev: Muna Cedden, stanbul 2002, s Anderson, a.g.e, s Beydilli, Küçük Kaynarca dan Yıkılıa a.g.e, s Uçarol, a.g.e, s Lewis, a.g.e, s. 221.

17 Bu seferin en önemli sonucu Osmanlı-Fransız ilikilerinin kopması ve Fransa nın dümanları Rusya ve ngiltere ile bir dostluk anlaması imzalanması oldu. Divan ın Fransız yanlısı üyeleri tutuklandılar, imparatorluk topraklarındaki Fransız ticari mallarına, mülklerine el konuldu ve böylece Fransa yüzyıllar boyunca kurabildii Ön Asya daki durumundan mahrum kaldı. 84 Öte yandan, Fransızların Mısır ı igâl edip, sonra Suriye üzerine sefer açması, her eyden önce Osman mparatorluu nun sınırları dahilinde yüzyıllardan beri sakin bir bölge halinde bulunan Dou Akdeniz de dier bir deyimle Ortadou da, sükunetin bozulmasına neden oldu. Ayrıca, bölgede çıkar uman büyük devletleri Dou Akdeniz e müdahale eder hale getirdi. Bu da, zaman içinde yeni sorunlara yol açtı ve konuya devletlerarası bir nitelik kazandırdı. 85 Nitekim, Mısır ın Fransızlardan kurtarılmasında hizmeti görülen ngiltere nin, Mısır ilerinde Osmanlı Devleti nin nüfuzunu kırarak, Hint yolu üzerinde önemli bir mevkide bulunan Akdeniz ve Afrika siyasetinde dahi fonksiyonu pek büyük olabilecek bu mıntıkayı kendi nüfuzu altında bulundurmaya karar verdiine önemli istihbarat edinilmiti. 86 Esasen Fransızların Mısır dan çekilmesi, Osmanlı-Rus ve Osmanlı-ngiliz antlamalarının karakteri üzerinde büyük tesir yaptı. Osmanlı Hükümeti, ngilizlerin Mısır da yerlemek niyetinde olduklarına dair bilgi edinmiti. Ruslar da Yedi Yunan adalarında ve temasta bulundukları Rumlar arasında milliyetçilik propagandası yaptıkları bir sır olmaktan çıkmıtı. Bu itibarla Fransız tehlikesinin bittii andan itibaren Osmanlı mparatorluu için Rus ve ngiliz ihtirasları tehlikeli bir karakter almı oluyordu. Babıâli, her ihtimale karı, tekrar Fransa tarafına kaymanın faydalı olacaını düündü. 87 Nitekim bu düüncelerle, 25 Haziran1802 de Paris Barı Anlaması nı imzalayarak Fransa ile ilikilerini düzeltmeye çalıtı. Dikkat çekicidir ki, bu barı anlamasının ilk maddeleri, Fransa nın, Osmanlı mparatorluu nda imdiye kadar sahip olduu bütün kapitülasyon haklarının aynen devam edeceini belirtmekteydi. Napolyon buna çok önem vermiti. Dier taraftan, bu anlama ile Osmanlı Devleti ve Fransa, birbirlerinin toprak bütünlüklerini karılıklı olarak garanti etmekteydiler. Fransa ile ilikilerini düzelten Osmanlı Devleti nin karısına bu sefer de, Austos 1804 te kendisini imparatorluunu ilân eden Napolyon un unvanının tanınması sorunu çıktı. Osmanlı hükümeti, Napolyon un yeni rejimini tanımak istiyordu. Lâkin, ngiltere ve Rusya, Osmanlı Devleti nin, Napolyon un 84 Shaw, a.g.e, s Uçarol, a.g.e, s Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Daılma Devri (XVIII. ve XIX.asırlarda), Ank. 1988,s Karal, a.g.e, s.43.

18 !"#$ %"&!'()*+ mparator unvanının tanımak isteine iddetle karı çıktılar. 88 Fransa ya karı duyulan ortak korku hem Londra da hem de St.Petersburg da üphe ve endieleri arka plâna itecek kadar güçlüydü. 11 Nisan 1805 te Londra da süren uzun müzakerelerden sonra, ngiliz-rus ittifak antlaması imzalandı. Bu birlik, Yakındou daki durumun sonucu deildi. Bu ittifakın Fransa yı Avrupa ya karı tehdit oluturamayacaı bir duruma getirmek ve gelecekte barı ve istikrar salayacak ekilde Avrupa sınırlarını yeniden çizmek gibi büyük hedefleri vardı. Kukusuz Dou Akdeniz deki durumun, Rus tarafını ittifak içine sokmada rolü vardı; her ne kadar istikrarsız olduu ortaya çıksa da ngiliz-rus ittifakının Dou daki olaylar üzerinde önemli bir etkisi olacaktı. Bu düüncelerle be ay sonra,yani 23 Eylül 1805 yılında bir antlamayla, Osmanlı mparatorluu ve Rusya üçüncü ülkelerin saldırısına karı ibirlii yapmayı kabul ediyordu. Bu antlama ile Rusya Ege adalarını igâl edecek ve bu adaların birliini koruyacaktı. Osmanlı Devleti ise, Fransa ile sava devam ettii sürece Rus sava gemilerinin Boazlardan geçmesini kabul ediyordu. 89 Bununla birlikte Osmanlı Devleti, Avrupa da balamı bulunan Üçüncü Koalisyon Savaları na katılmayarak, tarafsızlıını korumak istemekteydi. Ancak, Osmanlı Devleti iki blok arasında kaldıından, oldukça sıkıntılı bir durumdaydı. Bu tarihlerde Napolyon, Rusya yı bir barıa zorlamak için onu güneyden de tehdit etmek üzere, Osmanlı Devleti ni bu devlete karı savaa tahrik etmeye baladı. Bu maksatla da, olaan üstü elçi olarak stanbul a gönderilen Sebastian a Osmanlı Hükümeti ni Fransa yanında savaa katılmaya ikna etme görevi verilmiti. Esasen, 1805 ittifakıyla kendisini Rus baskısı altında hisseden Osmanlı Devleti, Fransa desteine güvenerek Rusya aleyhine ittifaka aykırı giriimlerde bulundu. 90 Bu durumu bir ültimatom ile protesto eden Rusya, ilânı harp etmeksizin Memleketeyn i igal etti. 91 Buna karılık Osmanlı Devleti, Napolyon un yardımını salamak üzere Fransa nezdinde giriimlerde bulundu. Sonuçta, Fransa nın da etkisiyle, 22 aralık 1806 da Rusya ya resmen sava ilân etti. Böylece, Napolyon un Rusya yı iki cepheli savaa sokma istei gerçeklemi oldu. 92 Friedland da, Rusları yenen (14 Haziran 1807) Fransa nın artık Osmanlı ittifakına ihtiyacı kalmadıından, Napolyon, Çar Aleksandr ile Tilsit te görümelere baladı ve 7 Temmuz 1807 de onunla bir anlama imzaladı Armaolu, 19.Yüzyıl, s Anderson, a.g.e, s Uçarol, a.g.e, s Karal, a.g.e, s Uçarol, a.g.e, s Shaw, a.g.e, s.371.

19 Ardından Tilsit te kararlatırıldıı üzere, Fransa nın aracılıı ile, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Slabozia da bir mütareke imzalandı (Austos 1807). Osmanlı Devleti, Fransa nın bu görümelerde kendisini yüzüstü bırakmasını açık bir ekilde gördü ve bunu unutmadı. Osmanlı Devleti sava açarken biraz da Fransa ya güvenmiti. 94 Öte yandan, 27 Eylül 1808 Erfurt görümelerinde Rusya yı kendi yanında tutmak isteyen Napolyon, Fransa nın gerek spanya da ve gerek dier ülkelerde icra etmi ve edecek olduu ileri tasdik etmek artıyla Eflak ve Budan ın zaptını ve Rusya ya verilmesini Çar a teklif etti. Daha önceki görümelerde olduu gibi, Rusya nın taksim meselesinde Boazlar üzerinde ısrarı üzerine, Napolyon, bunun kabul edilemez olduunu, Fransa buna razı olsa bile ngiltere, Avusturya, spanya devletleri ve Almanya nın bir parçası ile baımsızlıı için ayaklanmı olan Türkistan ın birleip son nefeslerine kadar mücadele edeceklerini ve böyle aır bir meselenin ele alınması için uygun ortamın gözetilmesini belirterek, Çar ın bu isteini reddetti. 95 Napolyon ve I.Aleksandr arasında gerçekletirilen Tilsit Antlaması, Orta ve Batı Avrupa daki Fransız egemenliini ve Rus çıkarlarına önayak olunmasını pekitirerek, Avrupa nın iki esas etki alanına bölünmesini öngörüyordu. Fakat Napolyon, 1807 ve 1812 arasında, Rusların stanbul üzerindeki taleplerini onaylamayı reddederek samimi ortaklıın temelini sarstı. 96 III.Selim döneminde, Fransız devrimi ve Napolyon Savaları nın Avrupa da güç dengesini deitirdii hareketli uluslar arası ortamda, yabancı güçler Osmanlı nın iç meselelerinin kıyısından, potansiyel olarak o zamana kadarkinden çok daha tehlikeli müdahalelerde bulunma imkânı yakaladılar. Rusya ve daha az ölçüde Avusturya batı ve kuzey eyaletlerinde etkinlik göstermeyi sürdürdüler. ngiltere nin, douya giden ticaret yollarını koruma ihtiyacı sonucunda Büyük Britanya, Ortadou meselelerine daha çok karımaya balayınca, Osmanlının karısına yeni bir güç daha çıkmı oldu. 97 Yeni güçleri sayesinde sadece Fransa ve Rusya deil, genelde bütün Avrupa devletleri sultan ile onun Hıristiyan tebaası arasındaki ilikilere topluca müdahale etmeye balayacaklardır Yunan syanı Karısında Fransa nın Tutumu Bir taraftan Osmanlı Devleti nin, soysal, iktisadi, fikri, idari ve siyasi zaafı, bir taraftan Avrupa nın her alanda güçlenmesi, ihtilâl fikirlerinin 94 Armaolu, 19.Yüzyıl, s A.Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c.ix, stanbul 1309, s Stephen. J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler , Çev: Sava Aktur,Ankara 1982,s Finkel, a.g.e,, s Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, Çev: Yavuz Alogan, stanbul 1997, s.319.

20 !"#$ %"&!'()*+ sınırlarımız içine girip yayılması, dier taraftan Dou Akdeniz, Ön Asya, Rumeli ve Boazlarda emeli olan devletlerin devamlı ve sistemli tevik, tahrik ve vaatleri, önce gayrimüslim unsurlar arasındaki ayrılıkçı hareketleri, fikirden fiiliyata geçirmiti. 99 lk baımsızlık hareketi 1804 te Sırplar arasında ba gösterdi de imzalanan Bükre antlamasının ardından hızını kaybetti. Yunan ulusal hareketi ise, stanbul ve Odessa gibi büyük ekonomik merkezlerde olgunlamakla birlikte, Rum nüfusun youn olduu Mora ve ona yakın adalarda patlak verdi. Hareketi bastırmayı baaramayan merkezi hükümet, Mısır valisi Mehmed Ali Paa yı yardıma çaırdı. 100 brahim Paa kumandasındaki Mısır kuvvetleri Yunan isyanını baarıyla bastırmı, Yunanistan Osmanlılar tarafından adeta yeniden fethedilmi ve Rumların baımsızlık teebbüsü neticesiz kalmıtı. Fakat, tam bu sırada ngiltere, Fransa ve Rusya nın ie karımasıyla durum birdenbire deimi ve esasında Osmanlı Devleti nin bir iç meselesi olan Yunan syanı devletlerarası bir mahiyet almıtı. 101 Nitekim, Ruslar ve ngilizler sözde brahim Paa nın Mora da yaptıı zulümlere bir son vermek için St.Petersburg da görümelere baladılar ve 4 Nisan 1827 de Yunanistan ın özerkliini içeren bir protokol imzaladılar. 102 Yunan geçici hükümetini resmen tanımı olan ngiltere, Rusya ile imzaladıı St.Petersburg Protokolü gereince, Osmanlı Hükümetine bir nota vererek, Yunanistan ın Osmanlı himayesinde ve ona vergi verir, fakat iç ilerinde müstakil bir devlet olmasını teklif etmi; Fransa ve Rusya da bu teklifi desteklemilerdi. Fakat Osmanlı Devleti, bu iç ilerine bir müdahale sayarak reddetti. 103 II.Mahmud, 1826 Akkerman Konvansiyonu nu imzalamı ve bunun, Rusya nın Rum Ortodokslar için bir haçlı seferine kalkıması ihtimalini kaldıracaını umuyordu. Halbuki Nesselrode, Yunan Sorunu yla ilgili olarak ngiliz ve Fransızlarla uzun görümeler yapmı ve bu devletlerle Ünal, a.g.e, s Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Dou, Çev: irin Tekeli, stanbul 1994, s erafettin Turan, 1829 Edirne Antlaması, (AÜ;DTCFD), c.ix /1-2 (1951), s Karal, a.g.e, s.117; Hiç kukusuz Türk-Yunan ihtilâfının en dikkat çekici öesi, Osmanlıların ilerine, Rusya ya da Avusturya nın dıında, Büyük devletlerinin dorudan müdahalede bulunmasıdır. Daha önce Napolyon un Mısır Seferi ve ngilizlerin onu izleyen giriimleri, Fransa ile ngiltere nin,, Hint e ve Hint Okyanusundaki, ülkelere doru bir yol alan Ortadou (Levant)için ilgisini ortaya koymutu.bu görünü hep hesapta olmakla beraber, bakaları da çıkar sahneye. Bunlar da, u ya da bu ülkenin Osmanlı mparatorluu na nüfuzunun sızmasıdır. Bk, Robert Mantran, Dou Sorunun Balangıçları ( ), a.g.e, c.ii, s Turan, a.g.m, s