Demans Hastalarında Cohen-Mansfield Ajitasyon Envanteri ile Değerlendirilen Ajitasyon Boyutlarının Araştırılması

Transkript

1 Türk Psikiyatri Dergisi 2014;25( ): Demans Hastalarında Cohen-Mansfield Ajitasyon Envanteri ile Değerlendirilen Ajitasyon Boyutlarının Araştırılması BASKIDA Dr. Umut ALTUNÖZ 1, Dr. Erguvan Tuğba ÖZEL KIZIL 2, Psik. Sevinç KIRICI 3, Dr. Gülbahar BAŞTUĞ 4, Dr. Bilgen BİÇER KANAT 5, Dr. Ayşegül SAKARYA 6, Dr. Okan ER 7, Dr. Engin TURAN 8 ÖZET Amaç: Bu çalışmada demans hastalarında Cohen-Mansfield Ajitasyon Envanteri (CMAE) Türkçe formu kullanılarak ajitasyon boyutlarının değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Yöntem: Çalışmaya Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı Yeniden Gözden Geçirilmiş Dördüncü Baskı (DSM-IV-TR) tanı ölçütlerine göre demans tanısı alan 100 hasta dahil edilmiştir. CMAE, hastalara bakım veren yakınlarıyla yapılan yüz yüze görüşmeyle doldurulmuştur. Bilişsel işlevler Standardize Mini Mental Test (SMMT) ile, depresyon düzeyi Cornell Demansta Depresyon Ölçeği (CDDÖ) ile, işlevsellik düzeyi İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA) ile değerlendirilmiştir. Faktör yapısının belirlenmesi için ana bileşenler analizi ve varimaks rotasyonu kullanılmıştır. Bulgular: CMAE nin saldırı içeren fiziksel ajitasyon, sözel ajitasyon ve saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon şeklinde üç faktörlü bir yapı gösterdiği saptanmıştır. Hastaların %92 sinde son iki hafta içinde en az bir ajitasyon davranışı mevcuttur. CMAE toplam puanı ve elde edilen üç faktör, SMMT ile anlamlı negatif, CDDÖ ve İFA ile anlamlı pozitif korelasyon göstermektedir. Sonuç: CMAE nin Türkçe formu üç faktörlü bir yapı (saldırı içeren fiziksel ajitasyon, sözel ajitasyon, saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon) göstermekte olup, bu sonuç ölçeğin yapı geçerliğini desteklemektedir. Ajitasyonun bilişsel bozulma, depresif belirtiler ve işlevsellikteki bozukluk ile ilişkili olduğu bulunmuştur. İleride yapılacak çalışmalarda farklı demans örneklemlerinde bu boyutların yordayıcılarının ve terapötik müdahalelerin etkinliğinin değerlendirilmesi önerilir. Anahtar Sözcükler: Demans, agresyon, psikomotor ajitasyon SUMMARY Dimensions of Agitation Based on the Cohen-Mansfield Agitation Inventory in Patients with Dementia Objective: The aim of this study was to investigate the dimensions of agitation in dementia patients using the Turkish version of the Cohen- Mansfield Agitation Inventory (CMAI-T). Materials and Method: The study included 100 patients diagnosed as dementia, according to the DSM-IV-TR. The CMAI-T was administered to the patients caregivers via face-to-face interviews. The Standardized Mini Mental State Examination (SMMSE) was used to assess cognitive functions. The severity of depression and the functional state of the patients were assessed using the Cornell Scale for Depression in Dementia (CSDD) and the Functional Activities Questionnaire (FAQ). Principal component analysis and varimax rotation were used to determine the factor structure of the CMAI-T. Results: Factor analysis of the CMAI-T indicated a 3-factor structure: physically aggressive agitation, verbal agitation, and physically nonaggressive agitation. In 92% of the patients there was 1 agitation behavior during the previous 2 weeks. The CMAI-T total and factor scores were negatively correlated with the SMMSE scores, and positively correlated with the CSDD and the FAQ scores. Conclusions: The CMAI-T yielded 3 factors (physically aggressive agitation, verbal agitation, and physically non-aggressive agitation), which indicated the scale had construct validity. Agitation behaviors were associated with cognitive dysfunction, symptoms of depression and general level of functioning. Additional research is necessary to identify the predictors of these dimensions in different dementia samples, and to determine the efficacy of therapeutic interventions. Key Words: Dementia, aggression, psychomotor agitation Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: Uzm., Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Birimi, Şanlıurfa Mehmet Akif İnan Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Şanlıurfa. 2 Doç., 3 Psik., 7 Asis., 8 Prof., Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD., Geriyatrik Psikiyatri Birimi, Ankara Üniv. Tıp Fak., 4 Doç., Psikoloji Bl., Çankaya Üniv. Ankara. 5 Uzm., Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Birimi, Bergama Devlet Hastanesi, İzmir. 6 Uzm., Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Birimi, Kastamonu Devlet Hastanesi, Kastamonu. Dr. Umut Altunöz, e-posta: ualtunoz@gmail.com 1

2 GİRİŞ Dünyada ve ülkemizde yaşlı nüfusu hızla artmaktadır (Mandıracıoğlu 2010). Yaşla birlikte Alzheimer hastalığı (AH) başta olmak üzere nörodejeneratif demanslar da yaygın görülmektedir (Ganguli 2011). Dünyada 32 milyon demans hastası olduğu tahmin edilmektedir (Alzheimer s Disease International 2012). Bu sayının 2030 yılında 65 milyon, 2050 de 130 milyon kişiye ulaşacağı ön görülmektedir (Brodaty ve ark. 2011). Türkiye de yapılan bir çalışmada (Gürvit ve ark. 2008) 70 yaş ve üzerinde AH yaygınlığının %11, toplam demans yaygınlığının %20 olduğu saptanmıştır. Bugünkü veriler Türkiye de yaşayan yaşlı nüfusun oranının %7,5 olduğunu göstermektedir (TUİK 2012). Önümüzdeki yıllarda yaşlı nüfusun artmasıyla birlikte demans yaygınlığının ülkemizde de artması beklenmektedir. Demansta bilişsel bozulmaya davranışsal ve psikolojik belirtilerin sıklıkla (%61-%88) eşlik ettiği bilinmektedir (Lyketsos ve ark. 2000, Zuidema ve ark. 2007a). Bu belirtilerin en sık görülenlerinden biri ajitasyondur. Ajitasyon, amaca yönelik olmayan ve konfüzyondan kaynaklanmayan, uygunsuz sözel, vokal ve motor aktivite olarak tanımlanmaktadır (Cohen- Mansfield ve Billig 1986). Demans hastalarında ajitasyon davranışlarının sıklığının %45-99 civarında olduğu bildirilmektedir (Mega ve ark. 1996, Tractenberg ve ark. 2002, Zuidema ve ark. 2007a). Yineleyen hareketler (ileri-geri yürüme, aynı kelimeleri tekrar etme vs.), sosyal normların dışındaki davranışlar (başkasının odasına girme, toplum içinde soyunma vb.), hastanın kendine ve/veya başkalarına saldırı içeren davranışlarda bulunması gibi dışarıdan gözlenebilen durumlar ajitasyona örnek olarak verilebilir (Cohen-Mansfield 2003). Ajitasyon, hastanın ve bakım vereninin yaşam kalitesini bozmakta (Shin ve ark. 2005), bakım veren yükünü artırmaktadır (Matsumoto ve ark. 2007). Ayrıca, antipsikotikler başta olmak üzere daha fazla ilaç reçetelenmesine (Selbaek ve ark. 2008), hastaların daha erken bakımevine yerleştirilmesine (Kunik ve ark. 2010, Yaffe ve ark. 2002) ve sık hastane yatışlarına (Wetterling ve ark. 2008) yol açabilmektedir. Bu nedenlerle son yıllarda demans hastalarında bilişsel işlevlerin yanında ajitasyon davranışlarının da değerlendirilerek, etkin bir biçimde ele alınmasının önemi vurgulanmaktadır (Cohen- Mansfield ve ark. 2010). Cohen Mansfield Ajitasyon Envanteri (CMAE) demansta ajitasyon belirtilerini ölçmekte en yaygın olarak kullanılan araçlardan biridir (Weiner ve ark. 2002). CMAE 29 maddeden oluşan Likert tipinde bir ölçektir. Amaçsız gezinme, küfür etme, bağırma, tekme atma, tekrarlayan cümle ya da sorular gibi davranışların son iki hafta içindeki sıklığını değerlendirmektedir. Her madde 1 (hiçbir zaman) ile 7 (bir saatte birkaç kez) arasında puanlanmaktadır (Cohen Mansfield ve ark. 1989). CMAE nin birçok dilde geçerlik güvenilirlik çalışmaları yapılmış olup (Choy ve ark. 2001, Schreiner ve ark. 2000, Suh 2004, Zuidema ve ark. 2007b), ölçeğin Türkçe formunun geçerlik ve güvenilirlik çalışması Özel-Kızıl ve arkadaşları (2012) tarafınca yapılmıştır. Farklı ülkelerde CMAE nin faktör yapısını araştıran çalışmalarda ölçeğin üç veya dört davranışsal boyuttan oluştuğu gösterilmiştir (Choy ve ark. 2001, Cohen Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995, Rabinowitz ve ark. 2005, Suh 2004, Weiner ve ark. 2002, Zuidema ve ark. 2007b). Bu çalışmaların örneklemleri oldukça heterojen olup, çoğu huzurevinde yaşayan hastalarla yapılmıştır (Cohen-Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995, Suh 2004, Zuidema ve ark. 2007b). Bazı çalışmalarda demans tanısı dahil edilme ölçütü değilken (Cohen-Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995), bazı çalışmalara yalnızca davranış bozukluğu bulunan demans hastaları dahil edilmiştir (Suh 2004, Weiner ve ark. 2002). Çalışmaların çoğunda saldırı içeren fiziksel ajitasyon, saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon ve sözel ajitasyon şeklinde üç faktörlü bir yapı elde edilmiştir (Choy ve ark. 2001, Cohen Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995, Zuidema ve ark. 2007b). Bazılarında ise saklama/istifleme davranışının da bağımsız bir boyut olduğu dört faktörlü bir yapı önerilmiştir (Rabinowitz ve ark. 2005, Suh 2004). Demans hastalarında ajitasyon belirtilerinin kümelenme özelliklerinin saptanması, her bir ajitasyon alt türüne göre sağaltım girişimlerinin planlanması ve etkinliğinin izlenmesi açısından CMAE nin Türkçe formunun faktör yapısının belirlenmesi önemlidir. Bu çalışmada demans hastalarından oluşan bir klinik örneklemde CMAE nin Türkçe formunun faktör yapısının, dolayısıyla ölçeğin yapı geçerliğinin araştırılarak ajitasyon boyutlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. YÖNTEM Örneklem Çalışmanın örneklemini, Ocak-Ağustos 2012 tarihleri arasında bir üniversite hastanesinin geriyatrik psikiyatri polikliniğine yakınıyla birlikte başvuran ve Amerikan Psikiyatri Birliği (2000) Ruhsal Bozuklukların Yeniden Gözden Geçirilmiş Tanısal ve Sayımsal Tanı Ölçütleri ne göre (DSM-IV-TR) demans tanısı alan (s=100) hastalar oluşturmuştur. Demans tanısı geriyatrik psikiyatri alanında çalışan, deneyimli bir psikiyatrist tarafından konulmuştur. Ölçeklerin alınmasını engelleyecek düzeyde fiziksel ve görsel kusuru olmak, depresyon dışında başka nörolojik veya psikiyatrik hastalığı bulunmak, yalnız başvurmak, beraber başvurduğu yakınının hastayı 10 yıldan daha az süredir tanıyor olması dışlanma ölçütleri olarak alınmıştır. Bu araştırma için Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu ndan onay alınmış ve katılımcılara bilgilendirilmiş onam formu verilmiştir. 2

3 Gereçler ve Uygulama Hastalara bilişsel işlevleri değerlendirmek amacıyla Standardize Mini Mental Test (SMMT), hasta yakınlarına sosyodemografik veri formu, hastaların işlevsellik düzeyini değerlendirmek için İşlevsel Faaliyetler Anketi (İFA), depresyon düzeylerini değerlendirmek için Cornell Demansta Depresyon Ölçeği (CDDÖ) ve ajitasyon şiddeti için CMAE uygulanmıştır. Otuz maddeden oluşan SMMT; yönelim, anlık bellek, dikkat, yakın bellek ve lisan işlevlerini değerlendirmeye yarayan bir ölçektir (Folstein ve ark. 1975). Güngen ve arkadaşları (2002) tarafından Türkçe geçerlik güvenilirlik çalışması yapılmıştır. Pratik ve kısa zamanda uygulanabilirliği nedeniyle bilişsel bozukluğu olduğu düşünülen örneklemlerde tarama amaçlı olarak yaygın biçimde kullanılmaktadır. Kişinin günlük yaşam aktivitelerindeki bağımsızlığını değerlendiren İFA, hasta yakınıyla yapılan görüşmeyle doldurulur. Demans taramasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Toplam puan 0 (normal) ile 30 (tam bağımlı) arasında değişmektedir. İFA nın 50 yaş ve üzeri grupta Türkçe uyarlama çalışması Selekler ve arkadaşları (2004) tarafından yapılmıştır. Amuk ve arkadaşları (2003) tarafından Türkçeye uyarlanmış olan CDDÖ, demans hastalarında görülen depresif belirtileri değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Demans hastaları ve bakım verenleriyle yapılan görüşmelere dayanarak klinisyen tarafından doldurulur. Bu ölçekte duygudurumla ilişkili bulgular, davranışsal değişiklikler, fiziksel bulgular, döngüsel fonksiyonlar ve düşünsel değişiklikler, 5 alt grupta toplanan 19 madde ile değerlendirilir. Her madde 0-2 arasında puanlanır. Sekiz ve üzerindeki toplam puan belirgin düzeyde depresyonu düşündürmektedir. Gözlenebilen ajitasyon belirtilerinin son iki hafta içindeki sıklığını değerlendiren CMAE, 29 maddeden oluşmaktadır. Bu çalışmada geriyatrik psikiyatri alanında çalışan bir psikolog tarafından (SK) hastaların bakım verenleri ile yapılan yüz yüze görüşme ile doldurulmuştur. Bakım verenin kendisi tarafından veya bakım verenle yapılan görüşmeyle uygulayıcı tarafından doldurulur. Her maddenin 1 ile 7 arasında puanlandığı (1=hiçbir zaman, 2=haftada 1 den az, 3=haftada 1-2 kez, 4=haftada birkaç kez, 5=günde 1 ya da 2 kez, 6=günde birkaç kez, 7=bir saatte birkaç kez) Likert tipinde bir ölçektir. Değerlendirme toplam puan üzerinden yapılmakta olup, ölçekten alınan puan arasında değişmektedir. Ölçeğin Türkçe formunun yaşlı demans örneklemindeki geçerlik güvenilirlik çalışması Özel Kızıl ve arkadaşları (2012) tarafından yapılmıştır. İstatistiksel Analizler Ana bileşenler analizi CMAE nin faktör yapısını belirlemek için kullanılmıştır. Faktör sayısı için Kaiser ölçütü kullanılmış ve faktörleri daha belirgin hale getirmek için varimaks TABLO 1. Hastaların Uygulanan Ölçeklerden Aldıkları Puanların Ortalama±Standart Sapma veya Ortanca Değerleri. SMMT (ortalama±ss) 15±6,9 CDDÖ (ortalama±ss) 9,9±7,6 İFA (ortanca) CMAE (ortanca) rotasyonu uygulanmıştır. Ölçek maddeleri faktör yüklerinin en yüksek olduğu faktörlere dahil edilmiş ve elde edilen faktörler içeriklerine göre adlandırılmıştır. Ölçek ve faktörlerin iç tutarlılığının değerlendirilmesi için Cronbach α değeri hesaplanmıştır. Normal dağılıma uyan değişkenler için parametrik, normal dağılıma uymayan değişkenler için parametrik olmayan istatistiksel yöntemler kullanılmıştır. CMAE ve faktörler ile SMMT, CDDÖ ve İFA arasındaki ilişki Spearman testi ile araştırılmıştır. Cinsiyet açısından CMAE puanları ve faktör puanları açısından fark olup olmamasına Mann-Whitney U testi ile bakılmıştır. CMAE de yer alan belirtilerin yaygınlığını değerlendirmek için ölçekte yer alan her maddenin 1 in üzerinde puanlanma sıklığı, faktörlerin yaygınlığını değerlendirmek için ise her faktör içinde yer alan maddelerden en az birinin 1 in üzerinde puanlanma sıklığı hesaplanmıştır. Tüm istatistikler SPSS kullanılarak yapılmış ve anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak kabul edilmiştir. BULGULAR Demans Hastaları (s=100) 20 (min=0, max=30) 53 (min=29, max=148) Hastaların 49 u kadın (%49), 51 i erkektir (%51), yaşları 50 ile 94 arasında değişmekte olup ortanca değeri 77 dir. Toplam eğitim süresi 0 ile 15 yıl arasında olup, ortalama 4,4±3,6 dır. Hastaların 74 ü Alzheimer hastalığına bağlı demans (%74), 26 sı (%26) ise vasküler veya karışık tip demans tanısı almıştır. Hastaların 31 ine eşi (%31), 69 una ise (%69) kızı, gelini veya oğlu bakım vermektedir. Bakımevinde kalan hasta bulunmamaktadır. Tablo 1 de demans hastalarının SMMT, CDDÖ, İFA ve CMAE puanları yer almaktadır. Normal dağılan ölçek puanları için ortalama, normal dağılmayan ölçek puanları için ortanca değeri verilmiştir. Hastalar demans şiddeti açısından MMSE puanlarına göre; ağır (0-9, s=23), orta (10-18, s=40), hafif (19-29, s=37) şeklinde evrelendirilmiştir (Cockrell ve Folstein 1988). Ölçeğin tüm maddeleri faktör analizine dahil edildiğinde toplam varyansın %73,6 sını açıklayan, özdeğeri 1 den büyük, Kaiser-Meyer-Olkin değeri 0,794 olan 9 faktör elde edilmiştir. Yaygınlığı %10 un altında olan 7 madde (14, 17, 20, 21, 25, 27, 28. maddeler) elenerek, kalan 22 madde ile faktör analizi tekrarlandığında toplam varyansın %70,5 ini açıklayan, 3

4 TABLO 2. CMAE nin Üç Faktörle Sınırlandırılmış Faktör Analizi Sonuçları. Madde Faktör 1 (Saldırı içeren fiziksel ajitasyon) Faktör 2 (Sözel ajitasyon) Faktör 3 (Saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon) 8. Tekme atma 0, Vurma 0, Nesneleri fırlatma 0, İtme 0,683 0, Bağırma 0,566 0, Küfürlü konuşma ya da sözel saldırganlık 0,539 0, Uygunsuz biçimde giyinme ya da soyunma 0, Sürekli olarak, gereksiz yere yardım ya da ilgi isteme 0, Sızlanma 0, Tuhaf sesler çıkarma 0, Genel huzursuzluk 0, Karşı gelme eğilimi/negativizm 0,552 0, Tekrarlayan cümle ya da sorular 0, Tekrarlayan tavır ve davranışlarda bulunma 0, Nesneleri biriktirme/istifleme 0, Nesneleri saklama 0, Kazıma, eşeleme 0, Başka bir yere gitmeye çalışma 0,494 0, Volta atma, amaçsızca gezinme 0, Uygun olmayan nesneleri elleme 0,409 0,463 Açıklanan Varyans (%) 20,2 18,5 16 Özdeğer 4,460 4,068 3,511 Cronbach α 0,868 0,835 0,802 Sıklık (%)* Ortanca değeri 10 19,5 10 s=100, demans hastaları Faktör yükleri >0,4 olan maddeler gösterilmiştir. *Faktördeki herhangi bir maddenin 1 in üzerinde puanlanma sıklığı. Kaiser-Meyer-Olkin değeri 0,86 olan, özdeğeri 1 den büyük 6 faktör elde edilmiştir. Bunlar saldırı içeren fiziksel ajitasyon (altı madde) ; sözel ajitasyon (dört madde); saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon (beş madde) ; saklama-istifleme/ negativizm (üç madde) ; amaçsız el hareketleri (iki madde) ve uygunsuz davranış (iki madde) faktörleridir. Her faktöre yüklenen madde sayısının en az üç olması gerektiği önerilmektedir (Kline 1994). Az sayıda maddeden oluşan çok faktörlü bir yapının klinik açıdan anlamlı davranış boyutlarını açıklaması güç olacaktır. Bu nedenle faktör sayısı çizgi grafiği (scree plot) incelenerek üç ile sınırlandırılmıştır (Şekil). Bu analizde toplam varyansın %54,7 sini açıklayan, Kaiser- Meyer-Olkin değeri 0,86 olan üç faktör elde edilmiştir. Tablo 2 de elde edilen bu üç faktörün özdeğerleri, açıkladıkları varyans, sıklıkları ve ortanca değerleri verilmiştir. İlk faktör toplam varyansın %20,2 sini açıklamaktadır. İlk faktörü oluşturan maddeler, tekme atma, vurma, nesneleri fırlatma, itme, bağırma, küfürlü konuşma ya da sözel saldırganlık, uygunsuz biçimde giyinme ve soyunma dır. Bu faktör 4

5 Faktörler ve CMAE toplam puanı ile SMMT, İFA ve CDDÖ puanları arasındaki korelasyon değerleri Tablo 3 te verilmiştir. CMAE toplam puanı ve elde edilen üç faktör ile SMMT arasında anlamlı negatif, diğer ölçekler arasında anlamlı pozitif korelasyon saptanmıştır. Kadın ve erkek hastalar arasında CMAE toplam puanı ve faktör puanları açısından bir fark bulunmamıştır (tümü için p>0,05). TARTIŞMA ŞEKİL 1. CMAE nin 22 Maddesinin Faktör Analizindeki Çizgi Grafiği (Scree Plot). saldırı içeren fiziksel ajitasyon şeklinde adlandırılmıştır. İkinci faktör toplam varyansın %18,5 ini açıklamakta olup; sürekli olarak, gereksiz yere yardım ya da ilgi isteme, sızlanma, tuhaf sesler çıkarma, genel huzursuzluk, karşı gelme eğilimi/negativizim, tekrarlayan cümle ya da sorular, tekrarlayan tavır ve davranışlarda bulunma maddelerinden oluşmaktadır. Bu faktör sözel ajitasyon şeklinde adlandırılmıştır. Üçüncü faktör toplam varyansın %16 sını açıklamakta olup; nesneleri biriktirme/istifleme, nesneleri saklama, kazıma-eşeleme, başka bir yere gitmeye çalışma, volta atma-amaçsızca gezinme, uygun olmayan nesneleri elleme maddelerinden oluşmaktadır. Bu faktör saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon şeklinde adlandırılmıştır. Tükürme ve insanlara ve nesnelere yapışma maddeleri bu faktörlerden herhangi birine yüklenmemiş, tükürme maddesi saldırı içeren fiziksel ajitasyon ve saldırı içermeyen fiziksel ajitayson faktörlerine, insanlara ve nesnelere yapışma maddesi ise her üç faktöre yayılmıştır. Hastaların %92 sinde son iki hafta içinde en az bir ajitasyon davranışı olduğu saptanmıştır. CMAE ile değerlendirilen belirtilerden en sık görülenleri sırasıyla; tekrarlayan cümle ya da sorular (madde 6 %65), genel huzursuzluk (madde 29- %57), karşı gelme eğilimi/negativizm (madde 19- %55), küfürlü konuşma ya da sözel saldırganlık (madde 4- %47), sürekli olarak, gereksiz yere yardım ya da ilgi isteme (madde 5- %46) ve sızlanma dır (madde 18- %45). En nadir bildirilen maddeler ise sırasıyla; ısırma (madde 14- %2), kendinin ya da başkalarının canını yakma (madde 21-%3), fiziksel cinsel tacizde bulunma (madde 28- %4), nesneleri yırtma ya da eşyalara zarar verme (madde 25- %5), kasıtlı olarak düşme (madde 17- %6), uygun olmayan maddeleri yemeiçme (madde 20- %6) ve sözel cinsel tacizde bulunma dır (madde 27- %9). Saldırı içeren fiziksel ajitasyon faktörünün yaygınlığı %62, sözel ajitasyon faktörünün yaygınlığı %88, saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon faktörünün yaygınlığı ise %62 olarak bulunmuştur. 29 maddelik ölçeğin Cronbach α değeri 0,92 dir. Bu çalışma ile CMAE nin Türkçe formunun demans tanısı alan poliklinik hastalarında yapı geçerliği araştırılarak ajitasyonun üç davranışsal boyutta değerlendirilebileceği gösterilmiştir. Bu boyutlar; saldırı içeren fiziksel ajitasyon, sözel ajitasyon ve saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon olup, bu sonuç önceki çalışmalarla uyumludur (Choy ve ark. 2001, Cohen Mansfield ve ark. 1989, de Jonghe ve Kat MG 1996, Miller ve ark. 1995, Zuidema ve ark. 2007b). Hem CMAE nin, hem de üç faktörün iç tutarlılığı yüksek olarak bulunmuştur. Önceki çalışmalar bakımevi örneklemlerinde (Cohen Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995, Zuidema ve ark. 2007b), klinik örneklemlerde (Choy ve ark. 2001), yaşlılar için psikiyatrik gözlem servislerinde (de Jonghe ve Kat MG 1996) yapılmış, bazılarında demans tanısı çalışmaya alınma ölçütü değilken (Cohen Mansfield ve ark. 1989, Miller ve ark. 1995), bazılarında çoğunluğu ağır evre demans olan hastalar dahil edilmiştir (Zuidema ve ark. 2007b). Örneklemlerdeki farklılıklara rağmen benzer faktör yapılarının elde edilmesi CMAE nin yapı geçerliğini destekleyen önemli bir bulgudur. Yine de, bazı maddelerin yüklendikleri faktörler çalışmalar arasında değişkenlik gösterebilmektedir. Örneğin küfürlü konuşma ya da sözel saldırganlık maddesi bir çalışmada sözel ajitasyon faktörüne yüklenirken (Choy ve ark. 2001), bu çalışmada ve bir başka çalışmada (Zuidema ve ark. 2007b) saldırı içeren fiziksel ajitasyon faktörüne yüklenmiştir. Ayrıca, ölçeğin yazarlarınca da öngörüldüğü gibi bağırma maddesinin sözel ajitasyon faktörüne yüklenmesi gerektiği düşünülebilir (Cohen Mansfield 1991). Ancak, bağırma TABLO 3. CMAE Toplam Puanı ve Faktörler ile SMMT, CDDÖ, İFA Puanları Arasındaki Korelasyon Değerleri. Ölçekler SMMT CDDÖ İFA CMAE toplam Faktör 1 (Saldırı içeren fiziksel ajitasyon) Faktör 2 (Sözel ajitasyon) Faktör 3 (Saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon) *p<0,05 R=-0,3 p=0,001* R=-0,26 p=0,009* R=-0,3 p=0,007* R=-0,3 p=0,004* R=0,4 R=0,36 R=0,4 p=0,001* R=0,4 R=0,5 R=0,3 p=0,002* R=0,5 R=0,5 5

6 maddesi, bir çalışmada sözel ajitasyon faktörüne yüklenirken (Suh 2004), bu çalışma ve diğer bazı çalışmalarda (Choy ve ark. 2001, Rabinowitz ve ark. 2005, Zuidema ve ark. 2007b) saldırı içeren fiziksel ajitasyon faktöründe bulunmaktadır. Kısacası, bu bulgular çalışmaların farklı örneklemleri göz önünde bulundurulduğunda, her ajitasyon boyutuna eşlik eden belirtilerin farklılaşabildiğini göstermektedir. Kültürel etmenler de demans hastalarında ajitasyon boyutlarına eşlik eden belirtileri etkileyebilmektedir. Örneğin tükürme davranışı Kore örnekleminde çok nadir görüldüğü için analize alınmazken (Suh 2004), Hollanda örnekleminde saldırı içeren fiziksel ajitasyon faktöründe (Zuidema ve ark. 2007b) bulunmaktadır. Choy ve arkadaşları (2001) ise tükürmenin Çin popülasyonunda oldukça yaygın bir alışkanlık olduğunu, bundan dolayı saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon faktörüne yüklendiğini öne sürmüşlerdir. Bu çalışmada ise tükürme davranışı nadir görülmekte olup (%16), saldırı içeren fiziksel ajitasyon ve saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon faktörlerine dağılmıştır. Faktör kısıtlamasına gidilmeyen modelde ajitasyonun altı boyutu olduğu saptanmıştır. Bunlardan biri saklama-istifleme/negativizm faktörüdür. Bazı çalışmalarda saklama-istifleme davranışı dördüncü bir faktör olarak yer almaktadır (Rabinowitz ve ark. 2005, Suh 2004). Saklama-istiflemenin diğer saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon davranışlarından ayrı bir nörobiyolojik kökeni olabileceği düşünülmekle birlikte, demans ve saklama-istifleme davranışları arasındaki ilişki belirsizliğini korumaktadır (Rosso ve ark. 2001). Bu hastalarda saklama-istiflemenin demansa bağlı mı geliştiği, önceden var olan bir belirti olup aynı düzeyde mi sürdüğü, ya da demans gelişimiyle artış mı gösterdiği sonraki araştırmalarda yanıtlanması gereken sorulardır. Bu çalışmada demans hastalarında ajitasyon davranışlarının oldukça yaygın olduğu (%92) saptanmıştır. Bu sonuç toplumsal demans örneklemlerinde ajitasyon sıklığını %88 (Haupt ve ark. 2000), %99,1 (Tractenberg ve ark. 2002) şeklinde bildiren önceki çalışmalarla uyumludur. En sık sözel ajitasyon (%80) gözlense de; saldırı içeren fiziksel (%62) ve saldırı içermeyen fiziksel (%62) ajitasyon da yaygındır. Diğer çalışmalarda demans hastalarında saldırı içeren fiziksel ajitasyon yaygınlığı: %45,7, %28,6, %62,4; sözel ajitasyon yaygınlığı: %55,5, %76,3, %61,6; saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon yaygınlığı: %68,9, %61,5, %66,6 olarak bulunmuştur (Choy ve ark. 2001, Majic ve ark. 2012, Zuidema ve ark. 2007b). Huzurevinde kalan demans hastalarına göre toplumsal demans örneklemlerinde saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon ile sözel ajitasyonun daha yaygın görüldüğü bildirilmiştir (Choy ve ark. 2001). Demans hastalarında bilişsel bozulma ve depresif belirtilerin şiddeti arttıkça ajitasyon davranışlarının arttığı bilinmektedir (Leonard ve ark. 2006, Majić ve ark. 2012, Menon ve ark. 2001). Majić ve arkadaşları (2012) demans hastalarında bilişsel bozulmanın ajitasyonun her üç faktörüyle de ilişkili olduğunu; depresif belirtilerin ise demansın şiddetinden bağımsız olarak saldırı içeren fiziksel ajitasyon ve sözel ajitasyon ile ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmada da CMAE toplam puanı ve her üç faktör puanları bilişsel bozulma şiddeti ve depresyon şiddeti ile ilişkili bulunmuştur. Ayrıca, ajitasyon şiddeti arttıkça hastaların işlevselliğinin düştüğü gösterilmiştir. Bu bulgular, CMAE nin Türkçe formunun geçerliğini desteklemektedir. Özet olarak, bu çalışma polikliniğe ayaktan başvuran demans hastalarında CMAE nin Türkçe formu ile değerlendirilen ajitasyon belirtilerinin oldukça yaygın olduğunu ve üç faktörlü bir yapı (saldırı içeren fiziksel ajitasyon, sözel ajitasyon, saldırı içermeyen fiziksel ajitasyon) gösterdiğini ortaya koymuştur. Ayrıca, bilişsel bozulma ve depresyon şiddeti arttıkça ajitasyon davranışlarının arttığı, ajitasyon arttıkça işlevselliğin azaldığı bulunmuştur. Demans hastalarında ajitasyonun boyutlarının değerlendirilmesi; her bir boyuta yönelik patofizyolojik süreçlerin aydınlatılması ve etkin sağaltım girişimlerinin planlanması açısından oldukça önemlidir. Dolayısıyla ileride yapılacak çalışmalar farklı demans örneklemlerinde CMAE nin Türkçe formu ile değerlendirilen bu boyutların yordayıcılarını ve bu boyutlara yönelik biyopsikososyal tedavilerin etkinliğini değerlendirebilir. Bu çalışmanın önemli bir kısıtlılığı örnekleminin büyük bir kısmının hafif-orta evre demans hastalarından oluşması, yani demans hastalarının tümünü yansıtmamasıdır. Bu nedenle ileride yapılacak çalışmalarda özellikle huzurevlerinde kalan orta-ağır evre demans hastalarında CMAE nin Türkçe formunun yapı geçerliğinin araştırılması önerilebilir. KAYNAKLAR Alzheimer s Disease International/ADI (2012) World Alzheimer report: Overcoming the stigma of dementia tarihinde org/documents_custom/world_report_2012_final.pdf adresinden indirildi. Amerikan Psikiyatri Birliği (2000) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı. Dördüncü Baskı, Yeniden Gözden Geçirilmiş Tam Metin (DSM- IV-TR) (Çev. ed.: E Köroğlu) Hekimler Yayın Birliği, Ankara, Amuk T, Karadağ F, Oğuzhanoğlu N ve ark. (2003) Cornell Demansta Depresyon Ölçeği nin Türk Yaşlı Toplumunda Geçerlik ve Güvenilirliği. Turk Psikiyatri Derg 14: Brodaty H, Breteler MM, Dekosky ST ve ark. (2011) The world of dementia beyond J Am Geriatr Soc 59: Choy CN, Lam LC, Chan WC ve ark. (2001) Agitation in Chinese elderly: validation of the Chinese version of the Cohen- Mansfield Agitation Inventory. Int Psychogeriatr 13: Cockrell JR, Folstein MF (1988) Mini-Mental State Examination (MMSE). Psychopharmacology Bulletin, 24: Cohen-Mansfield J (1991) Instruction Manual for the Cohen-Mansfield Agitation Inventory (CMAI). The Research Institute of the Hebrew Home of Greater Washington, Rockville, Maryland, s. 7. 6

7 Cohen-Masfield J (2003) Agitation in Elderly Definitonal and Theoretical Conceptualizations. Agitation in Patients With Dementia, 1. Baskı, DP Hay, DT Klein, LK Hay, GT Grossberg, JS Kennedy (Ed), American Psychiatric Publishing s Cohen-Mansfield J, Billing N (1986) Agitated behaviors in the elderly: A conceptual review. J Am Geriatr Soc 34: Cohen-Mansfield J, Marx MS, Dakheel-Ali M ve ark. (2010) Can agitated behavior of nursing home residents with dementia be prevented with the use of standardized stimuli? J Am Geriatr Soc 58: Cohen-Mansfield J, Marx MS, Rosenthal AS (1989) A description of agitation in a nursing home. J Gerontol 44: de Jonghe JFM, Kat MG (1996) Factor structure and validity of the Dutch version of the Cohen-Mansfield Agitation Inventory (CMAI-D). J Am Geriatr Soc 44: Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR (1975) Minimental state: a practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J Psychiatr Res 12: Ganguli M (2011) Epidemiology of dementia. Principles and practice of geriatric psychiatry, 3. Baskı, MT Abou-Saleh, CLE Katona, A Kumar (Ed), John Wiley&Sons Ltd, s Güngen C, Ertan T, Eker E ve ark. (2002) Reliability and validity of the standardized Mini Mental State Examination in the diagnosis of mild dementia in Turkish population. Turk Psikiyatri Derg 13: Gürvit H, Emre M, Tinaz S ve ark. (2008) The prevalence of dementia in an urban Turkish population. Am J Alzheimers Dis Other Demen 23: Haupt M, KurzA, Ja nner M (2000) A two-year follow-up of behavioural and psychological symptoms in Alzheimer s disease. Dement Geriatr Cogn Disord 11: Kline P (1994) An Easy Guide to Factor Analysis. London Routledge Press, s Kunik ME, Snow AL, Davila JA ve ark. (2010) Consequences of aggressive behavior in patients with dementia. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 22:40-7. Leonard R, Tinetti ME, Allore HG ve ark. (2006) Potentially modifiable resident characteristics that are associated with physical or verbal aggression among nursing home residents with dementia. Arch Intern Med 166: Lyketsos CG, Steinberg M, Tschanz JT ve ark. (2000) Mental and behavioral disturbances in dementia: findings from the cache county study on memory in aging. Am J Psychiatry 157: Majić T, Pluta JP, Mell T ve ark. (2012) Correlates of agitation and depression in nursing home residents with dementia. Int Psychogeriatr 24: Mandıracıoğlu A (2010) Dünyada ve Türkiye de yaşlıların demografik özellikleri. Ege Journal of Medicine 49 (Suppl. 3): Matsumoto N, Ikeda M, Fukuhara R ve ark. (2007) Caregiver burden associated with behavioral and psychological symptoms of dementia in elderly people in the local community. Dement Geriatr Cogn Disord 23: Mega MS, Cummings JL, Fiorello T ve ark. (1996) The spectrum of behavioral changes in Alzheimer s disease. Neurology 46: Menon AS, Gruber-Baldini AL, Hebel JR ve ark. (2001) Relationship between aggressive behaviors and depression among nursing home residents with dementia. Int J Geriatr Psychiatry 16: Miller RJ, Snowdon J, Vaughan R (1995) The use of the Cohen-Mansfield Agitation Inventory in the assessment of behavioral disorders in nursing homes. J Am Geriatr Soc 43: Ozel Kizil ET, Bastug G, Erdogan S ve ark. (2012) Psychometric properties of the Turkish version of Cohen-Mansfield Agitaton Inventory in patients with dementia. Turkish Journal of Geriatrics 15:24-9. Rabinowitz J, Davidson M, De Deyn PP ve ark. (2005) Factor analysis of the Cohen-Mansfield Agitation Inventory in three large samples of nursing home patients with dementia and behavioral disturbance. Am J Geriatr Psychiatry 13: Rosso SM, Roks G, Stevens M ve ark. (2001) Complex compulsive behavior in the temporal variant of frontotemporal dementia. J Neurol 248: Schreiner AS, Yamamoto E, Shiotani H (2000) Agitated behavior in elderly nursing home residents with dementia in Japan. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci 55: Selbaek G, Kirkevold Ø, Engedal K (2008) The course of psychiatric and behavioral symptoms and the use of psychotropic medication in patients with dementia in Norwegian nursing homes: a 12-month follow-up study. Am J Geriatr Psychiatry 16: Selekler K, Cangöz B, Karakoç E (2004) Norm determination and adaptation study of Functional Activities Questionnaire on 50+ Turkish elderlys. Turkish Journal of Neurology 10: Shin IS, Carter M, Masterman D ve ark. (2005) Neuropsychiatric symptoms and quality of life in Alzheimer disease. Am J Geriatr Psychiatry 13: Suh GH (2004) Agitated behaviours among the institutionalized elderly with dementia: validation of the Korean version of the Cohen- Mansfield Agitation Inventory. Int J Geriatr Psychiatry 19: Tractenberg RE, Weiner MF, Thal LJ (2002) Estimating the prevalence of agitation in community-dwelling persons with Alzheimer s disease. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 14:11 8. TUİK (2012) Yaş grubu ve cinsiyete göre nüfus tarihinde gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=945 adresinden indirildi. Weiner MF, Tractenberg RE, Jin S ve ark. (2002) Assessing Alzheimer s disease patients with the Cohen-Mansfield Agitation Inventory: scoring and clinical implications. J Psychiatr Res 36: Wetterling T, Gutzmann H, Haupt K (2008) Reasons for referral to a gerontopsychiatric department. Nervenarzt 79: Yaffe K, Fox P, Newcomer R, ve ark. (2002) Patient and caregiver characteristics and nursing home placement in patients with dementia. JAMA 287: Zuidema SU, Derksen E, Verhey FR ve ark. (2007a) Prevalence of neuropsychiatric symptoms in a large sample of Dutch nursing home patients with dementia. Int J Geriatr Psychiatry 22: Zuidema SU, de Jonghe JF, Verhey FR ve ark. (2007b) Agitation in Dutch institutionalized patients with dementia: factor analysis of the Dutch version of the Cohen-Mansfield Agitation Inventory. Dement Geriatr Cogn Disord 23: