Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Trabzon

Transkript

1 TRABZON DA İKİ FARKLI YERLEŞİM YERİNDEKİ İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN KİŞİSEL HİJYEN ALIŞKANLIKLARI * Doç. Dr. Gamze ÇAN, Öğr. Gör. Dr. Murat TOPBAŞ, Uzm. Dr. Mehmet KAPUCU Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Trabzon ÖZET Amaç: Birçok enfeksiyon hastalığının kontrolünde, kişisel hijyen alışkanlıklarının önemli olduğu bildirilmektedir. 15 Ekim-10 Kasım 2001 tarihleri arasında yapılan kesitsel tipteki bu çalışmada, Trabzon ilinde biri kırsal diğeri kentsel nitelikte olan iki ayrı ilköğretim okulunda 5. ve 8. sınıf öğrencilerinin hijyen alışkanlıklarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Yöntem: İki okuldan toplam 156 öğrenci çalışma kapsamına alınmıştır. Öğrencilere 37 sorudan oluşan anket formu, ailenin sosyodemografik özellikler ve kişisel hijyen alışkanlıklarını içeren sorulardan oluşmuş, kişisel hijyen puanlaması yapılmıştır. Bulgular: El yıkama alışkanlığı açısından kırsal bölgedeki öğrencilerin kentsel bölgedeki öğrencilerden istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde daha fazla olarak sabah kalkınca ve tuvalete girmeden önce el yıkama alışkanlıklarının olduğu saptanmıştır (p=0.026, p=0.000). Kentsel bölgedekilerin kırsal bölgedekilerden istatistiksel olarak anlamlı olarak daha fazla her hafta en az bir defa el tırnaklarını kestikleri, tuvalet kağıdı kullandıkları, oyun oynadıktan sonra, iç çamaşırı değiştirdikleri ve her gün çorap değiştirdikleri bulunmuştur (p=0.001, p=0.002, p=0.019, p=0.006, p=0.002). Stepwise regresyon analizi ile kişisel hijyen durumu üzerine etkili faktörler incelenmiş anne eğitiminin, aile yapısının çekirdek aile olmasının ve konutta tuvalet varlığının etkili faktörler olduğu bulunmuştur. Sonuç: Kişisel hijyen davranışlarını geliştirmede anne odaklı programların yapılmasının yararlı olabileceği düşünülmüştür. Anahtar kelimeler: Öğrenci, el yıkama, kişisel hijyen, annenin eğitim düzeyi. THE PERSONAL HYGIENE HABITS OF THE PRIMARY SCHOOL STUDENTS IN TWO DIFFRENT LIVING AREA OF TRABZON Objective: Personal hygiene plays an important role in the control of the many infection diseases. The aim of the this study was to investigate hygiene attitudes of students who have had education at 5 th and 8 th classes in two different primary schools in the rural and urban areas. Method: The study was performed between October 15 and November 10 in Students were given questionnaire form including questions about hand-washing, tooth-brushing, foot-cleaning and whole body hygiene attitudes. To determine the personal hygiene status of the students, hygiene score was created. Results: Totally 156 students from two schools were surveyed. The frequency of the students living in rural area who have hand-washing habit after getting up and before using toilet was more than the students living in urban area (p=0.026, p=0.000). The frequency of the students living in urban area, cutting fingernail weekly, using toilet paper, and changing underclothes, was more than students in rural area (p=0.001, p=0.002, p=0.019, p=0.006, p=0.002). The factors effecting personal hygiene were examined by stepwise regression analyses. The education level of the mother, structure of the family and toilet in home were found significantly effective on personal hygiene. Conclusion: The results of show that the educat ion of the mother should be considered to promote the personal hygiene habits. Key words: Student, hand-washing, personal hygiene, educational level of the mother. * Bu çalışma, Eylül 2002 tarihleri arasında Diyarbakır da yapılan 8. Ulusal Halk Sağlığı Günleri nde poster bildiri olarak sunulmuştur. Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Doç.Dr.Gamze ÇAN, KTÜ Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, TRABZON Tel : gcan@meds.ktu.edu.tr 170

2 GİRİŞ Temizlik, kişisel ve sosyal sağlığın dayandığı bir temel olmanın yanında, toplum içinde yaşamanın vazgeçilmez bir parçasıdır (1). Günümüzde insanların uygarlık düzeyini gösteren ana ölçü temizliktir. Vücut ve giyecek temizliğine önem verme, bir uygarlık anlayışı olarak da kabul edilmektedir. Temizliğin vücudun kirletici etkenlerden korunması yoluyla, insan sağlığına olumlu yönde katkısı bulunur. Yetersiz temizlikten kaynaklanan bir çok hastalık vardır. Saçların bitlenmesi, kirli su ve besinlerle bulaşan hastalıklar ve barsak parazitleri; temizlik kurallarına uyulmaması sonucu oluşmaktadır. Halen dünyada en sık görülen ve en çok öldüren hastalıklar grubunu enfeksiyon hastalıkları oluşturmakta, doğru el yıkama şekli ve alışkanlığı insanlara kazandırılması halinde bu hastalıkların sıklığında önemli azalmalar olacağı bildirilmektedir (2, 3). Amerika Birleşik Devletleri nde 1995 yılında Massachusetts Halk Sağlığı Bölümü tarafından yapılan bir çalışmada, kötü el hijyeni ve yetersiz el yıkamanın bir yılda 1 milyon Gastrointestinal hastalık görülmesine ve hastalık başına 400 milyon Amerikan Doları tedavi giderine, 60 bin hastanın yatırılarak tedavisine, 3 bin Shigella ve 10 bin Hepatit-A olgusuna, 250 ölüme neden olduğu gösterilmiştir (4). Türk kültüründe çocuk eğitimine çok önem verilmektedir. Örneğin Ağaç yaşken eğilir atasözü bunun en güzel anlatım şekillerinden biridir. Sağlık alışkanlıkları gibi önemli bazı alışkanlıklar da çocukluk çağında kazanılmakta ve bunun da doğru bir şeklide kazanılması için örgün eğitimin yeri yadsınamaz. Bu gerekçeyle, Trabzon da kırsal ve kentsel yerleşim yerinde iki ilköğretim okulundaki 5. ve 8. sınıf öğrencilerinin hijyen durumları üzerine cinsiyet, yaş ve konut koşulları ile bazı sosyoekonomik özelliklerinin etkisini belirlemek amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma tanımlayıcı tipte bir araştırma olup, 15 Ekim-10 Kasım 2001 tarihleri arasında sosyoekonomik düzeyi farklı olduğu düşünülen kentsel ve kırsal yerleşim yerlerindeki iki ilköğretim okulunda yapılmıştır. Bu amaçla kentsel alan olarak merkez ilçe, kırsal alan olarak da Esiroğlu beldesinden seçilen ilköğretim okulu çalışma kapsamına alınmıştır. Çalışmaya alınan okullardan kırsal yerleşim yerindeki 5. ve 8. sınıflardaki öğrencilerin hepsi alınmış, karşılaştırmaları yapabilmek amacıyla kentsel yerleşim yerindeki okulun aynı sınıflardaki öğrencilerden cinsiyet ve sınıf olarak birebir karşılığı olan eşit sayıda öğrenci alınması planlanmıştır. Ancak kentteki okullardaki sınıflardaki öğrenci sayısının fazla olmasından dolayı, kırsala göre biraz daha fazla öğrenci çalışmaya katılmıştır. Bu anlamda kırsal yerleşim yerindeki okuldan 5. sınıfta okuyan 27, 8. sınıfta okuyan 47 öğrencinin hepsi, kentselden ise 5.sınıftan 32, 8.sınıftan 50 öğrenci, toplam 156 öğrenci çalışma kapsamına alınmıştır. 171

3 Çalışmada veriler, bu dönemde Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Kırsal Hekimlik stajı almakta olan intern hekimlerce anket yöntemiyle toplanmıştır. Anket formları intern hekimlerce bir ders saatinin başında öğrencilere dağıtılarak, bu formu doldurmaları istenmiş, uygulama sırasında gerektiğinde intern hekimlerce açıklama yapılarak yardımcı olunmuştur. 37 sorudan oluşan anket formu, ailenin sosyodemografik özellikleriyle, evin mülkiyeti, ısınma şekli, el ve ayak yıkama, diş fırçalama, banyo yapma, tırnak kesme ve genel vücut hijyenini içeren sorulardan oluşmuştur. Kişisel hijyen durumunu (KHD) daha iyi değerlendirebilmek ve etkili faktörlerle ilişkisini ortaya koyabilmek için, daha önce herhangi bir çalışmada kullanılmamış bir puanlama yapılmış, istenen her olumlu davranışa bir değer verilerek KHD toplam 23 puan üzerinden hesaplanmıştır (Tablo 1). İstatistiksel analizlerde ki-kare testi ve stepwise regresyon analizi kullanılmış, anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alınmıştır. BULGULAR Trabzon ilinde yerleşim yeri özelliği açısından farklı sosyoekonomik düzeye sahip olduğu düşünülen iki ayrı okulda yapılan bu çalışmaya 91 i (%58.3) kız, 65 i (%41.7) erkek olmak üzere toplam 156 öğrenci katılmıştır. Öğrencilerin 59 u (%37.8) 5.sınıf, 97 si (%62.2) 8.sınıftadır. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8) Tablo 1. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Durumu Puanlaması. Hijyen Alışkanlıkları Puan* El Yıkama Sabah kalkınca 1 Oyun oynadıktan sonra 1 Yiyecek yemeden önce 2 Yiyecek yedikten sonra 1 Tuvalete girmeden önce 1 Tuvaletten çıkınca 3 Elini Yıkadıktan Sonra Kurulama Kağıt veya bez havlu ile 1 Günlük Diş Fırçalama Sayısı Her yemekten sonra 2 Günde en az 1 1 Diş Fırçalama Süresi En az 2 dakika 1 Banyo Yapma Sıklığı Haftada 2 ve daha fazla 2 Haftada 2 defadan az 1 El Tırnağını Kesme Sıklığı Haftada en az bir 1 Ayak Tırnağını Kesme Sıklığı Haftada en az bir 1 Tuvalet Kağıdı Kullanma Kullanan 1 İç Çamaşırını Değiştirme Sıklığı Her gün 3 İki günde bir 2 Haftada iki 1 Çorapları Değiştirme Sıklığı Her gün 1 Ayak Yıkama Sıklığı Her gün 1 *Her soruya verilen diğer yanıtlar 0 puan olarak değerlendirilmiştir. Çalışmaya katılan öğrencilerin aileleri ile ilgili sosyoekonomik özellikler Tablo 2 de verilmiştir. Buna göre kırsal bölgede yaşayan öğrencilerin anne ve babalarının eğitimlerinin en sık ilkokul düzeyinde, aile yapılarının çekirdek aile, aylık gelir düzeyinin 125 milyon TL. nın altında olduğu saptanmıştır. Kentsel alanda yaşayan öğrencilerin ise, anne 172

4 Tablo 2. Öğrencilerin Sosyoekonomik Düzeyi ile İlgili Özelliklerinin Kırsal ve Kentsel Yerleşim Yeri Açısından Dağılımı Kırsal (n=74) Kentsel (n=82) TOPLAM (N=156) Özellik Sayı %* Sayı %* Sayı %* Anne Eğitimi Okur yazar değil İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul/Üniversite Baba Eğitimi Okur yazar değil İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul/Üniversite Aile Tipi Geniş Çekirdek Aylık Gelir (milyon TL) *Yüzdeler n sayısına göre alınmıştır. eğitimlerinin lise mezunu, babaları yüksekokul/üniversite mezunu, aile yapılarının çekirdek aile ve ailelerinin aylık gelir düzeyinin 750 milyon TL. nın üzerinde olduğu bulunmuştur. Çalışmaya katılan öğrencilerin kişisel hijyen alışkanlıklarının kırsal ve kentsel yerleşim yeri açısından farkları Tablo 3 te sunulmuştur. El yıkama alışkanlığı açısından değerlendirildiğinde, kırsal bölgede yaşayan öğrencilerin kentsel bölgedeki öğrencilerden daha fazla olarak sabah kalkınca ve tuvalete girmeden önce el yıkama alışkanlıklarının olduğu saptanmış ve aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p=0.026, p=0.000, p=0.019). Tuvaletten çıktıktan sonra, yiyecek yemeden önce ve yiyecek yedikten sonra el yıkama alışkanlıkları açısından, istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (p=0.941, p=0.755). Kentsel bölgede yaşayan öğrencilerin kırsal bölgede yaşayanlardan daha fazla her hafta en az bir defa el tırnaklarını kestikleri, tuvalet kağıdı kullandıkları, oyun oynadıktan 173

5 sonra, iç çamaşırı değiştirdikleri ve her gün çorap değiştirdikleri saptanmış, aralarındaki bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p=0.001, p=0.002, p=0.450, p=0.006, p=0.002). Diğer kişisel hijyen ile ilgili özellikler kırsal ve kentsel bölge öğrencileri arasında benzer şekilde olduğu ve istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı saptanmıştır (Tablo:3). Tablo 3. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Alışkanlıklarının Kırsal ve Kentsel Bölgeye Göre Dağılımı Hijyen alışkanlıkları Kırsal (n=74) Kentsel (n=82) TOPLAM (N=156) Sayı %* Sayı %* Sayı %* p El Yıkama Sabah kalkınca Oyundan sonra Yiyecek yemeden önce Yiyecek yedikten sonra Tuvalete girmeden önce Tuvaletten çıkınca Banyo Yapma Sıklığı Haftada 2 ve daha fazla Haftada 2 defadan az El Tırnağı Kesme Sıklığı Haftada en az bir Tuvalet Kağıdı Kullanma Sıklığı Kullanan İç Çamaşırı Değiştirme Sıklığı Her gün İki günde bir Haftada iki Çorap Değiştirme Sıklığı Her gün El Kurulama Kağıt veya bez havlu Günlük Diş Fırçalama Sayısı Her yemekten sonra Günde en az bir Diş Fırçalama Süresi En az iki dakika Ayak Tırnağı Kesme Sıklığı Haftada en az bir Ayak Yıkama Sıklığı Her gün *Yüzdeler n sayısına göre alınmıştır. Kişisel hijyen üzerine etkili faktörlerin kırsal ve kentsel açıdan dağılımı Tablo 4 te verilmiştir. Buna göre; kırsalda yaşayanların 14 ünde 174

6 (%18.9) tuvalet, 16 sında (%21.6) ise lavabo olmadığı görülmüştür. Kentte yaşayanlarda konutun ısınma şekli kalorifer (%79.3), kırsaldakilerde ise soba-katalitik (%66.2) ağırlıklı olduğu bulunmuştur. Tablo 4. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Durumlarına Etkili Olabilecek Faktörlerin Kırsal ve Kentsel Bölgeye Göre Dağılımı. Kırsal (n=74) Kentsel (n=82) TOPLAM (N=156) Hijyene Etkili Faktörler Sayı %* Sayı %* Sayı %* Tuvalet varlığı Var Yok Lavabo varlığı Var Yok Evin ısınma şekli Kalorifer Soba-katalitik Diğer *Yüzdeler n sayılarına göre alınmıştır. Kişisel hijyen üzerine etkili faktörleri belirleyebilmek için stepwise regresyon analizi yapılmıştır. Bu analize kişisel hijyen puanı bağımlı değişken; cinsiyet, yerleşim yeri (kırsal-kentsel), anne ve babanın eğitim durumları, ailenin aylık gelir durumu, ailenin yapısı, evin mülkiyet durumu, konutun ısınma şekli, konutta tuvalet ve lavabo varlığı ise bağımsız değişkenler olarak alınmıştır. Analiz sonuçlarına göre annenin eğitim düzeyi artması, ailenin yapısının çekirdek aile olması ve tuvalet varlığının kişisel hijyen üzerine olumlu etkili faktörler olarak bulunmuştur (Tablo 5). Tablo 5. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Durumu Üzerine Etkili Faktörler (Stepwise Regresyon Analiz Sonuçları) Model B Standart hata t P 1 Sabit Anne eğitimi Sabit Anne eğitimi Aile tipi Sabit Anne eğitimi Aile tipi Konutta tuvalet varlığı

7 TARTIŞMA VE SONUÇ Hastalıkların oluşmasını engellemek için yapılan kişisel koruyucu önlemlerin başında, kişisel hijyen uygulamaları gelmektedir. Bireyin kendi çabasıyla alacağı bazı önlemler, onun daha sağlıklı bir yaşam sürdürmesine yardımcı olacaktır (5). Kişisel hijyen alışkanlıkları hem bebeklik çağından itibaren aileden, hem de toplu yaşamın olduğu okullardan elde edilen bir birikimdir. Halk sağlığı açısından kişisel hijyene etki eden faktörlerin saptanması, bu konuda yapılan eğitim ve girişimler açısından önemli olacaktır. El yıkama alışkanlıkları ile ilgili kimi farklılıklar belirlenmişse de, her iki yerleşim yerinde de öğrencilerin neredeyse tümünün tuvaletten çıktıktan sonra ve yemek yemeden önce ellerini yıkadıklarını bildirmeleri el temizliği açısından olumlu tutma sahip olduklarını düşündürmektedir. Güleç ve ark. Ankara da farklı sosyoekonomik düzeye sahip iki ilçedeki iki okulda yaptıkları bir çalışmada, öğrencilerin en fazla tuvaletten çıktıktan sonra, ellerini yıkadıklarını saptamışlardır (6). Bostancı ve ark. yaptığı bir çalışmada öğretmenlerin %90.1 i el yıkama alışkanlığının en önemlisinin tuvaletten çıktıktan sonra el yıkama olduğunu belirtmişlerdir (7). Bu çalışmada da diğer çalışmalar benzer şekilde tuvaletten çıktıktan sonra el yıkama alışkanlığının her iki bölgede yüksek olması oldukça önemli bir bulgudur. Çünkü, başta Hepatit A virüsü olmak üzere fekaloral yolla bulaşan TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8) mikroorganizmaların kontrolünde en etkili yöntemin el yıkama alışkanlığının olduğu belirtilmektedir (2). Dolayısıyla tuvaletten sonra el yıkama alışkanlığı bu tür enfeksiyonların görülme sıklığını azaltabilecektir. Kentsel bölgede yaşayan öğrencilerin kırsal bölge öğrencilerine göre tırnak kesme, tuvalet kağıdı kullanma, çorap değiştirme gibi hijyenik alışkanlıklarına daha fazla önem gösterdikleri belirlenmiştir. Önemli halk sağlığı sorunlarından birisi de diş çürükleridir. Diş ve diş eti hastalıklarından korunmanın tedaviden daha önemli olduğu; korunmanın da en önemli ve kolay yolunun ağız hijyeni olduğu vurgulanmaktadır (8). Bu çalışmada öğrencilerin %75 i günde en az bir defa, %25 i her yemekten sonra dişlerini fırçaladıklarını belirtmiştir. Araştırmaya katılan tüm öğrencilerin, günlük diş fırçalama alışkanlığına sahip olması, ağız ve diş sağlığı konusundaki duyarlılık açısından önemlidir. Ceylan ve ark. yaptığı bir çalışmada eğitim düzeyi düşük, ailesinin aylık geliri az, köylerde doğmuş, anneleri eğitim almamış ve yaşadığı evdeki tuvaletleri kanalizasyona bağlı olmayan erbaş ve erlerin kişisel hijyen bilgilerinin az olduğu saptanmıştır (9). Bu çalışmada ise annenin eğitim düzeyinin artması ve aile yapısının çekirdek aile olması durumunda, çocuğun kişisel hijyen durumunun iyileştiği bulunmuştur. Bu sonuç; eğitimli annenin, geniş ailenin 176

8 aksine, çekirdek aile yapısı içinde kendi çocuğu ile ilgilenmesinin, çocuğa kazandırılacak olan kişisel hijyen davranışları üzerinde etkili bir faktör olduğu şeklinde yorumlanabilir. Dolayısıyla, ilköğretimdeki çocuklara kişisel hijyen konusunda yapılacak eğitimler planlanırken, ayrıca anne üzerine odaklanması yararlı olabilir. Kişisel hijyen üzerine etkili faktörlerden olduğu düşünülen konutta tuvalet varlığı stepwise regresyon analizinde bağımsız bir faktör olarak bulunmuştur. Maalesef günümüzde ülkemizde tuvaleti olmayan evlerin olması üzücü ve düşündürücüdür. Sonuç olarak, kişinin sağlığının korunmasında önemli bir yeri olan kişisel hijyen davranışlarını geliştirmek için, hem kişilerin hem de bu kişilerle yakın ilişki içinde bulunan annenin bilinçlendirilmesinin gerekli olduğu düşünülmüştür. TEŞEKKÜR Değerli katkı, öneri ve yönlendirmelerinden dolayı sayın Prof. Dr. Ayşen BULUT a çok teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. Ural ZF. Koruyucu Hekimlik I Hijyen ve Sanitasyon. Ankara Üniversitesi Basımevi V. Baskı. 1972; Nenstıel RO, White GL, Aikans T. Clinical alert: handwashing-a century of evidence ignored. Clinician Reviews 1997;7 (1): Güleç M, Topbaş M, Kır T. Bir Askeri Birlikteki Erbaş ve Erlerin Kişisel Hijyen Tutumları Üzerine Bir Araştırma. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Dergisi 2001; 18(1): Wenzel RP. The Economic of Nasocomial İnfektions. J. Hosp.İnfect. 1995; 31: Dirican R, Bilgel N. Halk Sağlığı (Toplum Hekimliği) Bursa. Uludağ Üniversitesi Basımevi.1993; Güleç M, Topbaş M, Kır T, Hasde M. Ankara da Sosyoekonomik Düzeyi Farklı İki Yerleşim Yerindeki İki İlköğretim Okulundan Seçilen Öğrencilerde El Yıkama Alışkanlıkları. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 2000; 57(2 ): Bostancı M. Hastürk NA. Bilecik Merkez İlçe ilkokul Öğretmenlerinin Sağlık Bilgileri. I. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi özet kitabı: Yazıcıoğlu B. Ağız ve Diş Sağlığı. Halk Sağlığı Temel Bilgiler (Ed: Bertan M., Güler Ç.) Ankara. Güneş Kitapevi. 1995; Ceylan S, Hacim A, Tekbaş F, Hasde M. MEBS Okulu ve Eğitim Merkez Komutanlığındaki Erbaş ve Erlerin Kişisel Hijyen Konusundaki Bilgi Düzeylerinin Saptanması. Gülhane Tıp Dergisi 2001;43 (3):