Dr. Ö zdoğan S Ü R N E V ŞE H İR V E Ü R G Ü P Ç E V R E SİN D E J E O M O R F O L O J İ A R A Ş T IR M A L A R I. Fizikî Coğrafya Asistanı

Transkript

1 N E V ŞE H İR V E Ü R G Ü P Ç E V R E SİN D E J E O M O R F O L O J İ A R A Ş T IR M A L A R I Dr. Ö zdoğan S Ü R Fizikî Coğrafya Asistanı Bu yazıda T ü rkiye nin volkanik faaliyeti Neojen - Kuaterner, hatta bazı yerlerinde tarihi çağlara kadar devam eden bir köşesinden, meslekten olm ayanların bile dikkatini çekecek özellikler taşıyan peribacaları sahası ve çevresinden bahsolunacaktır. Ancak, üzerinde durulm ak istenen sadece şekil hususiyetleri olm ayıp, sırasıyla, yörenin yapısı, jeolojik ve morfolojik gelişmesi ve bilhassa peribacalarının teşekkülü esnasında gelişmedeki farklılığı doğuran sebeplerdir. Yörenin doğal engellerle açık olarak çizilen sınırlarını, kuzeyde K ızdırm ağın Avanos ilce merkezinden de geçen 18 km lik bölümü, doğuda Damsa, batıda da Nevşehir çaylarının K ızdırm ağa karıştığı yerlere kadar olan kısımları, güneyde O ylu (1622 m) ve K erm il (1530 m) dağları ile çevrelenmiştir. O rtalam a bir değerle 288 km 2 lik bir alan kaplar (harita: 1) A nadolunun yapısını genellikle Neojen ve K u atern er e ait volkanik taşların teşkil ettiği yerleri 1 / ölçekli jeoloji haritasına göre E. L A H N 4 bölüme ayırmıştır 1: 1. İç A nadolu volkanik bölgesi. 2. K u zeydoğu A nadolu volkanik bölgesi. 3. G üneydoğu A nadolu volkanik bölgesi. 4. Ege volkanik bölgesi. Bunlardan araştırma alanını da içine alan iç Anadolu volkanik bölgesini yine 4 bölüm de incelem ek m üm kündür: 1 Bu hususta geniş bilgi için bakınız: E. LA H N - A nadoluda Neojen ve D ördüncü Z am an volkanizması. T.C. Dergisi, S: 7, İstanbul, 1945.

2 180 Ö z d o ğ a n Sür 1. A nkara ve kuzey çevresi volkanik bölgesi. 2. A fyon - K ü tah ya çevresi volkanik bölgesi2. 3. K on ya güney çevresi volkanik bölgesi. 4. Erciyes ve H asandağı çevreleri volkanik bölgesi. Sonuncusu Iç A nadolunun Neojen ve bilhassa K uaterner volkanizm asının en geniş yayılım gösterdiği kısımdır. Bu yazıya konu olan yöre de Erciyes ile Hasandağı arasındaki volkanik bölgeye girm ektedir. K ızdırm ağın İç A nadoluda yaptığı büyük büklüm ün güney ucunda yer alan peribacaları sahası, yapı bakım ından fazla karışık bir durum göstermez. A ltta volkanik tüf ve onun üstünde de yer yer görülen b azalt ve andezit lavları dış görünüşü ile yap ıyı teşkil eden taşlardır (harita: 2). Nevşehir ve Damsa çayları arasındaki bölge büyük kısmiyle Üst Neojen volkanik tüfleri ile kaplıdır (Resim : 2) ve bu iki çay adeta volkanik tüfün formasyon sınırı gibidir (bk, harita: 2). Bu durum kuzeyde K ızdırm ağa kadar devam eder. Dam sa Çayının doğu, Nevşehir Ç ayının batısında ise volkanik ara tabakalı Neojen fasiyesi peribacaları sahasını çevreler. T ü flerin kalınlığı hakkında kesin bir şey söylemek mümkün olm am akla beraber Ü rgüp ün hemen doğusunda Damsa Ç ayı vadi-, sinde bazı yerlerde temel m eydana çıkmıştır. Kasabanın bulunduğu yer ile bir kıyaslam a yapılarak buradaki volkanik tüfün kalınlığının hiç olm azsa 100 m yi bulduğu neticesine varılabilir. Başlangıçta tüflerin üzerini örten bazalt ve andezit lavların a bugün de bazı yerlerde raslanılm aktadır. Bu bazaltlar ya konilerin üzerinde iri bloklar halindedir (resim: 4), ya da Ü rgüp ve çevresinde görüldüğü gibi (resim: 1,3) tüflerin üzerinde kornişler m eydana getirirler. A yrıca, tü flîrin içinde m evcut kil ve m arnlı Neojen göl tortulları adeseler halinde bulunduğu için jeolojik haritada gösterilmemiştir; fakat ilerde konilerin gelişmeleri izah edilirken temas olunacağı gibi, bun ların önem i büyüktür. * * * 2 Afyon ve K ütahya I. Coğrafya Kongresinde Ege Bölümüne dahil edilmiş ise de morfolojik hud ut esas alındığı taktirde adı geçen iki yerin İç Anadolu bölgesinde m ütalâası uygun olacağı kanaatindeyiz. Geniş bilgi için bakınız: B. D A R K O T -T ü rk iy e nin coğrafi bölgeleri hakkında. T.C. Dergisi S: 13-14, İstanbul, C.R. G Ü R S O Y - T ürkiye nin coğrafi taksim atında yapılması icabeden bazı tashihler. Ank. Üniv. D.T.C.F. Dergisi, C : X V, S: 1-3, A nkara, H. L O U İS - İç A nadolunun coğrafi hudutları. T.C. Dergisi, S: 1, Ankara, 1943.

3 J e o m o r f o l o j i A r a ş t ir m a l a r i 181 Bölgenin jeolojik gelişmesi tetkik edilirse, Nevşehir - Ü rgüp çevresinde volkanik faaliyetin başlangıcının Miosen, sonunun ise K uaterner olduğu, bazı paraziter volkanların tarih çağlarında da faaliyette bulunduğu san ılm aktadır3. Ö nce M iosende bazalt lavları o zam anki topografyayı örtmüştür. Bu, temeldeki bazalt E. L A H N tarafından yaşı Miosen olarak tahm in edilen tabakalarla temas etm ektedir4. A ndezit ve dazitler ise Pliyosende indifa etmişler ve bu arada büyük bir ihtim alle Erciyes kraterinden çıkan tüfıer de Nevşehir ve Ü rgüp çevresindeki araziyi örtmüştür. Ş.A.B İR A N D a göre bu lavlar Nevşehir in batısında K a ra d a ğ çevresinde Pliyosen tatlısu kalkerlerini m etam orfize etm işlerdir5. Son b azalt indifaı ise Pliyosen sonuna ve E. L A H N m da belirttiği gibi K uaterner e kadar devam etmiştir. * * * Yörenin bugünki şeklini alıncaya kadar geçirmiş olduğu morfolojik gelişme, esas itibariyle K uaterner içinde olmuştur. Zira, bu havalide volkanizm anm sona ermesi, sükuna kavuşm a, Pliyosen sonunda, büyük bir ihtim alle K uaterner başlarındadır. K uaterner içindeki volkanik faaliyet ise bölge dışındadır ve m evzii olm aktan ileri gidememiştir. P erib acaları6 gibi özel şekilerin teşekkülü için gerekli yapıya sahip olan bu alanda ilk şekillerin Dördüncü Zam andaki yağışlı bir devrede m eydana gelmiş olabileceğini E. C H A P U T kabul e d e r7. Genel eğimin K ızdırm ağa (kuzeye) doğru bulunduğu havzada, volkanik faaliyetin sona ermesinden sonra sağnak yağm urları ile birlikte satıh süpürülmesi (denutation), yavaş yavaş teşekkül eden vadilerde ise erozyon etkisini gösterm eğe başlamıştır (Bak. blokdiyagram i 3 D aha geniş bilgi için bakınız: W. SA LO M O N C A LV İ tarihinde Erciyes de vuku bulan yer sarsıntısı. M.T.A. Mecmuası, S: 2, Ankara, Geniş bilgi için (1) deki esere bakınız: 5 Geniş bilgi için bakınız: E. LA H N - Aksaray, Konya arasındaki volkanik arazi, M.T.A. M ecmuası. C : 1, Ankara, Bu kelime ile ilgili geniş bilgi için bakınız: R. İZ B IR A K - Coğrafya Terim leri Sözlüğü. Ankara, E. C H A PU T - Türkiyede Jeolojik ve Jeom orfojenik T etkik Seyahatları. İst. Üniv. Yay. N o: 324, Edebiyat Fak. Coğ. Enst. Neş. No. 11, İstanbul, 1947.

4 1 8 2 ÖzDOĞAN SÜR ve 2). Bu sırada vadiler gittikçe gelişmiş ve yam aç gerilemeleriyle peri bacaları da m eydana gelm eğe başlamıştır (Bak: blokdiyagram 3). D aha sonraki bir safhada ise erozyon ve denüdasyonun müşterek tesirleriyle topografya bugünkü şeklini almıştır (Bak.: blokdiyagram 4). H alen yazın kurak geçen bir devreden sonra fiziksel yollarla ufalanan volkanik tüf, yağışlı kış ve bahar aylarında, bir çok dereciğin açmış olduğu yarıntılar içinden sağnak suları ile K ızdırm ağa taşınırlar (resim: 4). Üstü bazalt lavları ile örtülü bulunan yerlerde ise konilerin teşekkülü sırasında parçalanan ve peribacalarının üzerlerinde kalan bu taşlar orijinal görünüşleri ile dikkati çekerler. H ernekadar, başlangıçta konilerin teşekkülü tüfün üstünde b u lunan daha sert, aşınımı güç, bazaltın m evcudiyeti ile izah edilmek istenmişse de, sonraki araştırm alar bunu doğrulam am ıştır. Zira, bazalt örtüsünün bulunm adığı yerlerde de, aynı başlıklı koniler gibi, yükseklikleri m ye varan peribacaları görülm üştür8, (resim: 5). Y aln ız, üzerlerinde bazalt bulunm ayan konilerin tepeleri daha kolay aşındığından diğerlerine nisbetle daha az gelişmiş gibi görülm ektedirler. Bugün başlıklı konilere evvelce b azalt ve andezit akıntılarının bulunduğu yerlerde raslıyoruz (bak. blokdiyagram 2 ve 3). Bazalt blokların birçoğu da, zam anla m uvazeneleri bozularak konilerin dibine düşmüşlerdir. Peribacaları, yapıları bu şekillerin teşekkülüne uygun daha ziyade homojen volkanik tüflerin bulunduğu, yağışlı ve bilhasa sağnak yağışları, onun arkasından ufalanm ayı sağlıyan kurak mevsim lerin olduğu iklim yörelerinde denüdasyonun müşterek tesiriyle m eydana gelir. Başlangıçta bazalt ve andezit lavları, takriben blokdiyagram 1 de görüldüğü şekilde tüflerin bir kısmını örtüyordu. D aha sonraki safhalarda görüleceği gibi (blokdiyagram : 2,3,4) kalınlığı fazla olan b azalt ve andezit lavlarının bulunduğu yerler denüdasyon ve eroz- 8 Geniş bilgi için bakınız: S. E R İN Ç - Morfoloji 1. (S: 303, 304). îst. Üniv. Yay. No: 789, Coğ. Enst. Yay. No: 23, İstanbul, R. ÎZ B IR A K -Jeom orfoloji (Analitik ve U m um i). (S: 170, 171). Ankara Üniv. D.T. C.F. Yay. N o: 127, A nkara, 1958.

5 JEOM ORFOLOJİ ARAŞTIRMALARI yana m ukavem et ederek bugün havza içindeki yükseklikleri, tepeleri, m eydana getirmişlerdir (O ylu, Kerm il, K ılıç dağları gibi. bak. jeoloji ve topografya haritaları).,,':i- :? ' i :»n. -ıv ı 7 ' i w ;«ir.zy. Ü zerinde durm ağa değer diğer bir husus da, aynı şartlara sahip gibi görülen birbirine çok yakın ve paralel iki vadi içinde, ayni nisbi yükseklikteki konilerin farklı büyüklükte bulunm aları ve farklı gelişme göstermeleridir. > i D aha önce yörenin yapı hususiyetlerinden bahsedenken kısaca değindiğim iz özel bir d u rum,1yukarda bahsedilen değişik gelişmeye sebep olmuştur. Kesitte de görüldüğü gibi, tü f içinde yer yer adeseler halinde bulunan killi - m arnlı göl tortulları ufalanm a ve süpürülm eyi zorlaştırdığından böyle yerlerdeki peribacalarının gelişmeleri güçleşmekte ve buralardaki koniler aynı şartları haiz fakat homojen yapıdaki tü f içinde gelişen konilerden daha küçük kalm aktadırlar. * * * D ünyanın hareketli bir bölgesinde, A lp orojenik sistemi içinde yer alan A nadoluda, avarızın şekillenmesinde geniş ölçüsüyle tektoniğin rol oynadığı düşünülürse de, Ü rgüp ve Nevşehir çevresindeki peribacaları esas itibariyle belirli klim atolojik faktörlerin etkisi altında m eydana gelen aşınm alardan doğm uştur ki, bu yeryüzü şekillerinin özel bir yeri olm alıdır. Bu şekiller, bazı eserlerde destructional lands forms adı altında incelenen yer şekilleri bölümüne girm ekted ir9. A nadoluda volkanik arazinin bulunduğu diğer yerlerde bu kadar güzel örnekleri olmasa bile peribacalarına raslanır, A nkara çevresinde 10, K ayseri ve K ars çevrelerinde olduğu gibi.. Nevşehir ve Ü rgüp çevresindeki kadar gelişmiş yüksek ve toplu halde bulunan peribacalarının, A nadolunun diğer bölüm lerindeki 9 G eniş bilgi için bakınız: A.K.LO B EC K - Geom orphology. M cg raw - H ill Book Com pany, Inc. New York and London, Ö rnek için bakınız: O. E R O L - A nkara güneydoğusundaki Elm a Dağı ve çevresinin jeoloji ve jeomorfolojisi. (Doktora tezi). M.T.A. Enst. Yay. S: D,N o:9, A nkara, O. E R O L - A nkara, H aym ana, Aydos Dağı arasındaki bölgenin jeomorfolojisi. (Doçentlik tezi), basılmamıştır. Ankara, îjî

6 1 8 4 ÖzDOĞAN SÜH volkanik arazilerde pek görülmeyişinin sebeplerini bir kaç noktada toplam ak m üm kündür. Ö nce, burada volkanik tüfün fazla kalın olması; petrografik özelliği sebebiyle fiziksel ufalanm asının kolay gelişmesi; topoğrafyanın özel durum u, m eyilin fazlalığı gibi; nihayet iklim hususiyetleri11 diğer yerlerden farklı topografyanın teşekkül sebepleri olarak gösterilebilir. O rijinal görünüşleri ile gezginlerin de dikkatini çeken bu teşekküllerden (peribacaları), tarih çağlarında mesken olarak istifade edilmiştir m. yükseklikte olanları, tü f kolaylıkla işlenebildiği için, oyularak 2-3 katlı bina şekline sokulmuştur (Resim: 6). Görem e ve çevresindekiler ise bir zam anlar m abet olarak kullanılm ış, bu m aksatla duvarları hıristiyanlar tarafından dini kom pozisyonlarla süslenmiştir. K oniler aynı zam anda turfanda sebze ve meyve saklıyabilmek gayesiyle de depo gibi kullanılm aktadır. 11 ö rn e k için bakınız: O. E R O L - H aym ana güneyi ve K urakçöl havzası çevresinde coğrafya araştırm aları, Ank. Üniv. D.T.C.F. DergisiC: X X I,S : 1-2, Ankara, 1964.

7 G E O M O R P H O L O G IC A L R E SE A R C H E S IN TH E R E G IO N O F N E V ŞE H İR - Ü R G Ü P (C E N T R A L A N A T O L IA ) Dr. Ö zdoğan S Ü R Asistant of Physical G eography Earth pillars, or peribacalan (the fairy chimneys) as they are called in Turkish, are one o f the very spectacular landforms o f T u r key, and they are seen typically in the Region Nevşehir - Ü rgüp, This area is one o f the regions where the volcanic activity continued until the beginning o f the O uaternary. T h e volcanic region or the Central A natolia m ay be subdivided in to the following four groups 1 : 1. T h e volcanic region around and in the north o f A n kara. 2. T h e volcanic region between Afyon and K ü ta h y a 2 3. T h e volcanic region in the south o f K onya. 4. T he volcanic region o f H asandağ - Erciyes. 1 According to the geological m ap in scale 1 / , which is published by M ineral Resharchant Exploration Institute of Turkey. 2 T he area between Afyon and K ütahya is included in the geographical region of Aegean Sea; yet from the m orphological point of view it will be better to include this area in the geographical Region of C entral Anatolia. For detailed inform ation on this subject see: B D A R K O T - Sur les regions géographiques de la T urque. Revue de geographie T u r que, 13-14, Istanbul, C.R. G Ü R S O Y - U b er die geographische gleinderung der T urkei und einige verbessrungsvorschlage. Revue de la facultélangues, d Histoire et de G eographie de l universite d Ankara T : X V N o: 1-3, Ankara, H. L O U ÎS - Inneranatolien und seine geographischen grenzen. revue de Geographie T urque, 1, Ankara, 1943.

8 186 ÖzDOĞAIV SÜR Especially in the 4. region, that is in the volcanic region o f Hasandağ - Erciyes, the volcanic activity continued even in the Q u aternary. Location o f the area: T h e area, in w hich the most typical earth - pillars are developed, is located between Nehşehir and the V alley o f Damsa Ç ay. It is bordered by the valley o f K ızılırm ak, in which the small town o f Avanos is built, in the north; and it is limited b y the O ylu (1622 m) and K erm il (1530 m) mountains in the south. T he area between these boundries is about 288 k m 2. Structure: The lower parts o f the area is covered m ainly by the volcanic tuff, and the mountains such as»oylu D ağı, K erm il D ağı consist o f m ainly andesitic and basaltic lavas. T h e thickness o f the tu ff layer can be estimated as about 100 m in D am sa V alley, where the geologically older rocks are seen on the surface. Geologic evolution: A ccording to the results o f the geological researches3 the area is covered by the basaltic lava flow s during the M iocene. L ater, during the Pliocene, the andesitic and dacitic lava and tuffs o f the E rciyes volcano are also covered the area. T h e younger basaltic lava overlying the thick tu ff beds o f the area, are ejected during the Late Pliocene - E arly O uaternary. Geomorphological evolution: T h e recent geom orphological cycle o f erosion has begun im m e diately after the end o f the volcanic activity in the area. A ccording to E. C h a p u t4 the first erosional land features o f the area are formed under the influence o f a former rainy clim ate. As it is seen in the blockdiagram s, the recent spectacular land features o f the area the result o f a series o f stages o f slope recession. 3 For detailed information see: E. LA H N - Le volcanisme Neogene et O uaternaire en Anatolie. T.C. Derg. S: 7, Istanbul, For detailed inform ation see: E. C H A PU T - Voyages d etudes geologique et geomorphogeniques en T urquie. Tiirkçeye Çev. Ali T anoğlu)(. 1st. Üniv. Yay. N o: 324 Edebiyat F. Coğ. Enst. Neş. N o: 11 İstanbul, 1947.

9 J e o m o r f o l o j i A r a ş t i r m a l a r i 187 Thus, the norm al type o f the earth pillars are formed mostly on steeper slopes consisting o f thick and homogenous tu ff layers. But, there are m any other types which differ slightly or pronouncedly from the norm al type in the area. These are formed under the influence of the differing rock characteristics. For exam ple, on the slopes consisting o f interstratified tuffs and m arly - silty lacustrine layers o f the Neogene, the erosion is retarded and the form ation o f the earth pillars are restricted to the relativly thinner tu ff beds, thus smaller earth pillars are form ed there. Now, because o f their spectacular forms the earth pillars are o f touristic value, and in practice they are used as houses, or to store fruits and vegetables since they keep them fresh for a long time. T he naturel and artificial caves o f this area had also been used by ancient chiristians as churches and places to live in seclusion.

10 188 ÖzDOĞAN SÜR Resim : 1 - Ü rgüp çevresinde altta volkanik ara tabakalı Neojen göl tortulları üstte andezit lavları. (Foto: Ö. SÜR)

11 J e o m o r f o l o j i A r a ş t i r m a l a r i 189 Resim: 2 - Kızılırmak vadisi yakınlarında volkanik tüfle örtülü yörede peribacası teşekkülünün ilk safhası. Burada tüfler kalın olmadıklarından koniler tam şekilleri ile meydana gelememiştir. (Foto: Ö. SÜ R

12 190 Ö z d o ğ a n Sür Resim: 3 Henüz teşekkül safhasında olan koniler.

13 J e o m o r f o l o j i A r a ş t i r m a l a r i 191 Resim: 4 Teşekkülü tamamlanmış başlıklı peribacaları.

14 192 ÖzDOĞAN SÜR Resim: 5 Teşekkülü tam am lanm ış başlıksız peribacaları. Tepeleri fazla aşındığından sivrilmiş tir. (Foto: O. ERO L)

15 J e o m o r f o l o j i A r a ş t i r m a l a r i 193 Resim : t> Görem e çevresinde türlü gayeler için kullanılm ak üzere işlenmiş peribacaları (Foto: Ö. SÜR)

16 194 ÖzDOĞAN SÜR Resim: 7 - Ürgüp kasabası ve gerisinde volkanik tüfler.

17 JEOM ORFOLOJİ ARAŞTIRMALARI 195 NEVŞEHİR-ÜRGÜP ÇEVRESİ TOPOGRAFYA HARİTASI A 5 Km.

18 NEVŞEHİR-ÜRGÜP ÇEVRESİ JEOLOJİ HARİTASI O ] V \ \ \ \ V V V \ \ \ V V v u ALÜVYON VOLKANİK NE.OJEN, GRANİT OLİGOSEN T UF METAMORFİK SERİ VOLKANİK FA SI E S JIPSLİ FASIES V' I

19 J e o m o r f o l o j i A r a ş t i r m a l a r i Yörenin jeonorfolojik gelişmesini gösteren blokdiyagraflar (Blokdiyagram 1 ve 2)

20 1 9 8 ÖZDOĞAN SÜR AV L A DAĞI KERMİL DA&I OVLU DAĞI ' I IV. ŞİMDİKİ TOPOGRAFYA Y örenin jeonofolojik gelişmesini gösteren blokdiyagram la (Blokdiyagram 3 ve 4)

21 jeom ORDOLOJİ ARAŞTIRMALARI 1 9 9