Yıl: 5, Sayı: 16, Mart 2018, s

Transkript

1 Öğr.Gör. Uğur DEMİRBAĞ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, SIBYAN MEKTEPLERĠ NDE VERĠLEN EĞĠTĠM PROGRAMLARININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Özet Osmanlılardan önce Selçuklularda ve diğer Türk topluluklarında sıbyan mektepleri vardı. Anadolu da sıbyan mekteplerinin Selçukluların düzenli bir idare kurmaları sonucunda gelişen şehir hayatının bir kurumu olarak ortaya çıktığı görülmektedir. (Köprülü, 1959: 61) Bir bakıma Osmanlılar sıbyan mekteplerini kendilerinden önceki devletlerden devralmıştır. Bu okullarda okutulan temel ders Kur an ın okunması olmakla birlikte dini bilgiler, yazı ve aritmetik de öğretiliyordu. İlk zamanlarda Osmanlı toplumunun ilköğretim alanındaki ihtiyacını karşılayan sıbyan mektepleri zaman içerisinde meydana gelen değişmelere karşı duyarsız kalarak bu toplumsal ihtiyacı karşılamayacak duruma geldiler, yapı ve işleyişlerinde gerekli reformları yapmayı reddettiler. Devlet, sıbyan mekteplerini iyileştirmede güçlükle karşılaşınca bunların yerine usul-i cedide denilen yenilik taraftarı okulları açtı. Böylece Osmanlı da iki başlı bir ilköğretim yapılanması ortaya çıktı. Devlet yenilik taraftarı okulları destekleyince sıbyan okulları kendi kaderleri ile baş başa kaldı ve Osmanlı nın son dönemlerine kadar varlıklarını sürdürdüler te kurulan Cumhuriyet yönetimi 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile sıbyan mekteplerinin varlıklarına son vermiş ve eğitim öğretimi tek çatı altında toplamıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Sıbyan mektepleri, Eğitim, Program

2 EVALUATION OF THE EDUCATION PROGRAM GIVEN AT THE PRIMARY SCHOOLS Abstract The Ottoman Empire inherited the primary school (Sıbyan Mektebi) system from Seljuk and other Turkish states. İn Anatolia, it is seen that the mosques emerged as an institution of the city life that developed as a result of the Seljuks establishing a regular administration. Reading Quran was a compulsory course in these schools. Issues related to religious matters, learning to write and arithmetic were also taught to the students in these schools. Although Sıbyan Schools were serving the needs of Ottoman Society at the beginning, later on they become not functional and not meeting the Society s needs as they were indifferent to changes and development in social life and as they were refusing to reform the school system. Since the Empire/State faced with the difficulties in reforming this school system, it decided to found pro-innovation Usul-I Cedide Schools instead. It was then when two kinds of primary education systems in the Ottoman Empire emerged. The Ottoman Empire continuously supported these pro-innovation schools whilst neglecting Sıbyan Schools. This inevitably left these schools in bad conditions. Even though this was the case, they continued o survive up until the last period of the Empire. The Turkish Republic founded in 1923 abolished Sıbyan Schools altogether with the law of Tevhid-i Tedrisat dated on the 3rd of March, 1924 which brought about a new educational system to come in action. 409 Key Words : Ottoman, School of Sıbyan, Education, Program. GĠRĠġ İslam dininin Hz. Muhammed e tebliğinden sonra eğitim faaliyetlerinde öncelikle okuma yazma öğreniminin amaçlandığı görülmektedir. Özellikle Hz. Ömer döneminde de daha da yoğunlaşan eğitim faaliyetleri, camilerde veya hemen bitişiğinde yer alan müstakil yapılarda gerçekleştirilmiştir. Eğitimin öncelikle amacı ise Kur an-ı Kerim ve yazı yazma öğretilmesi amaçlanmaktadır. (Hızlı, 1995: 23) Osmanlı devletinde sıbyam mekteplerinin en önemli özelliği bu okulların halk çocukları için kurulmuş olmasıdır. Sıbyan mekteplerinde, Batılılaşma dönemi ile birlikte çeşitli kanuni düzenlemeler yapılmıştır. Bunlardan ilki 1824/25 yılları arasında talim-i sıbyan adlı fermandır. Bu ferman ile çocukların sıbyan mekteplerinde ergenlik çağına kadar ilk eğitimlerini almaları istenmekte ve bu eğitimi almamış çocukların çırak olarak verilmemesi gerektiği belirtilmektedir yılına kadar yapılan düzenlemelerde istenilen düzeyde gelişme sağlanamamış, bu tarihte Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuş, 1869 da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanmıştır. (Gelişli, 2002: 35-43) Sıbyan Mekteplerinin Anlamı Arapça ktb mastarından mekan ismi olarak türetilen mekteb, yazı yazma öğretilen yer anlamındadır ve kelimenin çoğulu mekâtip tir. İslamiyet in ilk yıllarında mektep yerine küttâb kelimesinin tercih edildiği, bu kelimenin de sözlük anlamı olarak küçük çocuklara okuma yazma ve Kur an ezberinin öğretildiği küçük okul anlamında

3 kullanıldığı ortaya çıkmaktadır. Bu kelimeden başka muallimhane, mektebhane, dar tta lim, mahalle mektebi, beytü t-ta lim, küttab, taş mektep, dar ül ilim, sıbyan mektebi, yoksul çocuklar için açılanlara da küttab-ı sebil veya mekteb-i sebil gibi isimler verilmiştir. (Hızlı, 1995: 28) Sıbyan Mekteplerinde Vakıf Sistemi Mektep inşa ettirecek kişinin kendi maddi durumuna göre değişen boyutta yaptırdığı görülmektedir. Mektepler devrin siyasi hayatında önemli bir konumda olan ve bir yörede kendi imkanlarıyla birtakım kişiler tarafından yaptırılırdı. Dolayısıyla devletin hazinesinden ilk eğitim için herhangi bir masraf harcanmazdı. İnşa süresi sonrasında yapının eğitim faaliyetine başlaması, bu durumun yıllar boyu devam etmesi, onarım ve personel giderlerinin karşılanması için nakit para veya gayrimenkül vakfedilmesi gerekmekteydi. Bunun için gelir kaleminin ve giderlerin belirlendiği bir kaydın tutulması ve bunun kadı huzurunda mahkemede yapılması ile kaydın bir süretinin evkaf defterine kaydedilmesi şart koşulmuştu. (Hızlı, 1995: 31) Sıbyan Mekteplerinde Hocalar Mektebin kadrosuna bakıldığı zaman ilk olarak karşımıza muallim çıkmaktadır. Muallim çocuklara okuma yazma, Kur an-ı Kerim okuma ve temel dini bilgileri veren kişidir. Muallimler ilmiye sınıfının dışında yer almaktadır. Muallim olabilmek için Fatih dönemi öncesinde nasıl yol izlendiğine dair elimizde yeterince bilgi olmamakla birlikte, Muallim Cevdet e göre, Fatih döneminde Eyüp ve Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimlerine özel bir müfredat uygulanmaktaydı. Buna göre Arapça sarf ve nahiv, edebiyat, mantık, âdâb-ı mübahase, usûl-i tedris, münakaşalı akâid, riyâziyat, hesap dersi, tarih ve coğrafya dersleri müfredatta yer almaktaydı. (Akyüz, 1986: 98) 410 Muallimler öğretim görevi dışında başka görevlerde de bulunabilmektedirler. Mahalle ve caminin imamı olabilirler. İmamların eşleri de kız öğrencilere öğretmenlik yapabilirdi. Muallimler genelde fazla gelir elde edemezler, çeşitli zamanlarda ve Kur an ın hatmi bitiminde, öğrencilerden ve ana babalarından hediye alırlardı. Mekteplerde İmam ve Müezzinler, okur yazar olan, orta yaşlı ve ağırbaşlı kişiler, hafız ve okumuş kadınlar öğretmenlik yapabilmekteydi. Bir diğer görevli de halife/kalfadır. Kalfalar hocaya yardım eder ve hoca bir kısım talebe ile meşgulken diğer çocuklarla meşgul olurlardı. Mekteplerdeki idari personelin başında vakfın mütevellisi gelmektedir. Mütevelli özellikle mali konularda hesap verebilirliğe dikkat etmek zorundaydı. Mütevellinin yaptığı uygulamaları denetleyen kişi ise nazırdı. Vakfiyede belirtilen miktarda maaş alan nazırın, vakfa ait tasarruf yetkisi bulunmamaktaydı. Vakfiyelerde de belirtildiği üzere mekteplerde yer alan diğer görevliler: Kâtip, vakfı ve mektebi ilgilendiren bütün yazışmaları yapan ve bir anlamda mütevellinin sekreterliğini üstlenen kişidir. Bevvâb, her mektepte bulunmasa da, bazı mekteplerin kapısında duran, giriş çıkışları kontrol eden ve mektebe ilk müracaat edilen konumundadır. Ferrâş, mektebin iç ve dış temizlik bakımından sorumlu olan hizmetlidir.

4 Câbi, vakıf gelirlerinin tahsili ve konrolü için, her şehir veya köyde görevlendirilebilen kişilerdir. Vekilharç, vakfa alınacak hububat, eşya ve malzemeden sorumlu bir kişiydi. Şeyh, vakıflarda misafirleri ağırlayan, fakir ve muhtaçları kabul edip ikramda bulunan bir kişidir. Cüz-hân, mahkeme sicillerinde kendileri hakkında en çok kayda rastlanan görevlilerden biridir. Kur an-ı Kerim den belirli cüzleri veya belli başlı süreleri okuyan kişiye verilen addır. Bekçi, Müsebbih, İhlashan, Vaiz de başlıca diğer görevlilerdi. Sıbyan Mekteplerinde Öğretim Programları Sıbyan mekteplerinde verilen dersler ; Elifba Cüzü Amme Türkçe Lugat Ahlak Yazı İlmihal Türkçe Tecvid Kur an Hıfz-ı Kur an 411 Bu Talimat ta sözü geçen Amme Cüzü ve öteki cüzlere supara denilirdi. Bu kelimenin aslı Farsça sipare dir ve otuzda bir anlamında Kur an Cüzleri için kullanılmıştır. Ayrıca alfabe ve kıraat gibi kitaplara da supara denilmekteydi. Sıbyan Mekteplerinde Öğretim Yöntemi Sıbyan mekteplerinde Amin alayı veya bed-i besmele cemiyeti mahalle mektebinin ilk adımıdır. Mektebe yeni verilecek çocuğun çoşkulu ve kalabalık bir törenle evinden alınıp mektebe getirilmesi ve ilk dersini hocasının önünde alması merasimidir. Öğrenciler bilgi düzeylerine göre birtakım gruplara ayrılırdı. Kız ve erkek öğrenciler karışık değil, kendi aralarında oturmaktaydılar. Derslerde heceleme ve harflerin birbirleriyle birleşme biçimleri öğretilmekteydi. Öğretim hocanın ya da kalfanın her çocukla tek tek ilgilenmesi biçiminde yapılmaktadır. Dördüncü yıl sonunda okulu bitirme sınavı yapılmaktaydı. Hocanın yardımcısı kalfa ya da akranları sivrilmiş bir çocuktu. (Akyüz, 1989: 160) Sıbyan mekteplerinde çocuklar, mektebin hasır, kilim ya da evlerinden getirdikleri minderler üzerine diz çökerek oturur. Önlerindeki rahleler üzerindeki Kur an ya da dua kitaplarını okurlardı. Öğretmen de onların önünde minder üzerinde bağdaş kurarak otururdu. Her çocuk hocanın önüne gider, dersini okur, yerine döner ve birçok defa tekrar ederdi. Çocuklar derslerini iki yana sallanarak uğultulu şeklinde okurlardı. M. Şakir Ülkütaşır konuyla ilgili şunları söyler: Sıbyan mekteplerinde öğretim sabahleyin erken başlar, sürekli olarak öğleye kadar ve öğle tenefüssünden de ikindi vaktine kadar, yine sürekli olarak devam ederdi. Dersler çocuklara kısım kısım olarak fasılalarla verilirdi. Bütün öğrenciler üzeri kubbeli tek odada ve bir arada bulunurlardı. Talebeler yerde minder üstüne diz çökerek oturur, önlerinde de uzun bir rahle bulunurdu. Rahlenin üstüne kitap, gözüne de cüzkeseleri konurdu, der. (Ülkütaşır, 1965: 30-36)

5 Resim.1 Ressam Hüseyin Rıfat Keçeçi nin fırçasından Amin Alayı (Okay, 20) Öğrencilerin mektepte dersleri nasıl gördüklerine dair değişik yazarların farklı yorumları bulunmaktadır. Celal Esad Arseven, mekteplerin fiziksel yapılarıyla ilgili bilgi verdikten sonra şu ifadeleri aktarır: Talebe zemine serili pöstekiler üzerine oturur, kitaplarını ellerinde tutarak okurlardı; önlerinde rahleler yoktu. Dershanenin bir köşesinde zemini biraz yüksekçe bir yerdeki minder üstünde hoca oturur ve talebeyi birer birer çağırarak önündeki rahlede ona ders okuturdu. Dershanenin bir tarafında da yine bir rahle önüne oturan kalfa çocuklara nezaret eder ve derslerini tekrar ettirirdi. (Hızlı, 1995: 32 Mekteplerde eğitim öğretim dilinin Türkçe olduğunu, Arapça dili olarak da Kur an dan âyet, sûre ve duâ gibi, bazı parçaların öğretildiğini ifade edebiliriz. 412 Sıbyan Mekteplerinde Öğretim Süresi Sıbyan mekteplerinde eğitime eğer anne babalar isterlerse 4 5 yaşlarında başlanabilmekteydi. Ancak 7 yaşına giren çocukların sıbyan mekteplerine devamı zorunluydu. 7 yaşına girip de okula gitmeyen çocukları özel memurlar veya mahalle imam ve muhtarları izleyerek velileri cezalandırmaktaydılar. Okulların öğretim zamanı 4 yıldı, fakat gerekli bilgileri öğrenememiş çocuklar bu okullarda 3 yıl daha eğitim görebilmekteydi. 7. Sene sonunda da başarı gösteremeyen öğrencilerin eğitimlerine devam edip etmeyecekleri, velilerin isteğine bağlıydı.

6 Resim.2 Kağıthane Daye Hatun Sıbyan Mektebi ve Talebeler, 1890 (Okay, 24) 1847 Talimatı ve Eğitim Sistemine Getirdiği DeğiĢiklikler: 1847 Talimatı, 4 yıl eğitim veren sıbyan mekteplerinden sonra, 2 yıl olan ve yeni kurulan Rüştiye mekteplerini de zorunlu öğretim kapsamına almış ve böylece 6 yıl zorunlu öğretimi getirmiştir. Daha sonraları düşürülen zorunlu eğitim süresi II. Meşrutiyette 1913 te tekrar 6 yıla çıkarılmıştır Talimatı, Rüştiyelerin zorunluluk kapsamına alınmasına, sıbyan mekteplerinin dünya ve ahiret için yeterli bilgileri verememesini gerekçe göstermektedir. Burada, geleneksel sıbyan mekteplerinin, öğrencilerin dünyayı tanımalarında yetersiz kaldığı vurgulanıp, onların medreseler dışında yeni bir okul olan Rüştiyelere gitmelerinin istenmesi, Tanzimat ın eğitime bakışını ve toplumsal yenileşme eğilimini de göstermektedir 1. Cumhuriyet döneminin başında ise zorunlu eğitim süresi 5 yıla indirilmiştir te eğitim süresi 8 yıla çıkarılabilmiş, fakat bunun gerçekleştirilmesi hemen mümkün olamamış sekiz yıllık zorunlu eğitim uygulaması Türkiye de ancak öğretim yılında gerçekleşebilmiştir. Disiplin: Falaka, 1847 Talimatı ile şeriatta olmadığı için kaldırılmıştır. Hoca, tembel ve suçlu öğrenciye somurtacak, onu azarlayacak, ayakta tutacak, bedeni hizmetlerde kullanacak, kulağını incitmeyecek kadar çekecek, ya da velisinin izni ile yaban asması, yasemin çubuğu gibi yumuşak şeylerle falakaya yatırmadan ve nazik organlarına vurmadan, dayanmasına göre hafifçe dövecektir. Ayakta durduğu sürece, kalfanın çocuğa dersini birçok kez tekrar ettirmesi de, çocuğa faydalı bir ceza olarak öngörülmüştür. Hocalar bu talimatla birlikte, 7 yaşındaki çocuklara namaz kılmaları için uyarıda bulunmakta ve mektepte namaz vakitlerinde abdest aldırıp namaz kıldırmaktaydı. 10 ya Yahya Akyüz, a.g.e, s. 161

7 şını tamamlayıp da uyarı ve emre uymakta gevşeklik gösterenleri ise, velilerin izniyle, el ile dövmekteydiler. Öğretmenler: Sıbyan mektepleri hocalarının niteliği konusunda 1847 Talimatında bir kayıt yoktur, ancak geleneksel durum sürmektedir. Okullara muin-i mekatip adıyla müfettişlikler kurulmuştur. Söz konusu talimatta hocaların geliri için; Hoca efendilere herkes haline göre şehriye (ayda) 1 er kuruştan 12 kuruşa kadar beher haftaya taksim ile bir ücret vermekte olduklarında yine bu usul-i kadimenin (eski yöntemin) kemakan (bundan sonra da aynen) icra olunacağı (uygulanacağı) denilmekte olup, hocaların bahşiş, kömür parası kabul etmeyecekleri ve yoksul çocuklardan para istemeyecekleri de ayrıca belirtilmekteydi. (Akyüz, 1986: 162) 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Eğitim Sistemine Getirdiği DeğiĢiklikler: İlköğretimde daha önemli adımlar, dönemin sonlarında çıkarılan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile atılmıştır. Bu belgenin, sıbyan mekteplerine ilişkin temel hükümlerinde: Her mahalle ve köyde en az bir mektep bulunacağı ve Müslüman Hıristiyan toplulukların karışık olarak yaşadığı yerlerde de her toplum için ayrı birer mektep açılacağı belirtilmektedir. Bu mekteplerin inşa, tamir ve öğretmen masrafları gibi her türlü masrafları toplum tarafından karşılanmaktadır. Sıbyan mekteplerinin süresi 4 yıldır ve bu mekteplerde, 414 Elifba Kur an-ı Kerim Tecvid Ahlak risaleleri İlmihal Yazı Talimi Muhtasar Fenn-i Hesap Muhtasar Tarih-i Osmanî Muhtasar Coğrafya Malumat-ı Nafia risaleleri dersleri okutulmaktadır. 4 yıldan sonra, hafızlığa çalışmak isteyen öğrenciler bir süre daha okulda kalabilirler. Hıristiyan sıbyan mekteplerinde kendi dinleri ve Osmanlı Tarihi kendi dillerinde okutulmaktadır. Bu nizamname ile kızların 6 10, erkeklerin 7 11 yaşları arasında okula devamları zorunlu tutulmuştur. Ayrıca bu nizamname, yalnızca bedeni ruhi önemli kusuru olan çocukları, ailesinin geçimini sağlamak zorunda olan çocukları, en az yarım saat uzakta bir okula gitmesi gerekenleri, evinde okuma yazma öğrenenleri devam zorunluluğundan muaf tutmaktadır. Bir yerde iki sıbyan mektebi varsa, bunlarda biri kızlara diğeri erkek öğrencilere ayrılmıştır. Bir tek sıbyan mektebi olan yerlerde ise kızlar ayrı bir mektep yapılıncaya kadar erkeklerle aynı mektebe devam etmişler, ancak kız ve erkek öğrencilerin karışık oturmaları yasaklanmıştır. Ayrı kız sıbyan mekteplerinin hoca ve dikiş ustaları kadın olmuş, fakat yeterli sayıda ehliyetli eğitmenler yetiştirilinceye kadar müsin ve edip adamlardan öğretmen tayini mümkün olmuştur.

8 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde sözü edilen ilköğretim zorunluluğu 1876 tarihli Kanun-i Esasi de de yer almıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Maarif Nezaretine bağlı umumi, Evkaf-ı Hümayun Nezaretine bağlı hususi şeklinde sıbyan mekteplerini ikiye ayırmaktadır. Fakat bu ayırım mekteplerin yönetimi bakımındandır, yoksa hepsinin yapım, onarım giderleri ve öğretmen maaşlarını, bulundukları mahalle ya da köy halkı karşılamaktadır. Ayrıca, Nizamname, sıbyan mektebi terimini kullanıyorsa da, artık Maarif Nezaretine bağlı olanlarına iptidai mektep, mekteb-i iptidai, usul-i cedide mektebi, bazen de halk arasında taş mektep denmektedir. İlköğretimde ayrıca kadın öğretmenli ev sıbyan mektepleri de çok yaygındır. Bunlar özellikle kızların belli düzeyde okumalarında ev içi denen bir eğitim ortamı oluşturmuşlardır. Sıbyan mekteplerinde öğretim yöntemleri ve araç gereçlerdeki yenileşmeler lerden sonra başlamıştır. Mutlakiyet Döneminde Ġlköğretimde Yenilik ve GeliĢmeler: Mutlakiyet döneminde bazı eğitimcilerin yazdıkları kitaplarla usul-i cedid hareketi gelişme göstermekte ve yeni açılan ilkokullar için artık mekteb-i iptidaiye, iptidai mektepler, usul-i cedide mektepleri terimleri kullanılmaktadır. Bu okullar Maarif Nezaretine bağlıdırlar. Evkaf Nezaretine bağlı olan ve eski durumlarını koruyanlara ise ya yine sıbyan mektepleri, ya da usul-i atika mektepleri denilmektedir. Maarif Nezaretinin ilköğretimdeki düzenlemeleri bu okulları hemen hiç etkilemiyor, bunların öğretmenleri, eğitim ve öğretimdeki yeni gelişmelere ya kayıtsız kalıyor, ya da onları engellemeye çalışıyorlardı Talimatı ve Eğitim Sistemine Getirdiği DeğiĢiklikler: İlkokullar için 1982 de çıkarılan bir Talimat, sıbyan mektepleri ve öğretmenleri hakkında yeni ve önemli düzenlemeler getirmiştir tarihli Talimat ın 4. Maddesine göre, iptidai mekteplere öğretmen olarak tayin edileceklerin Darülmuallimin-i İptidaiden şahadetname almış bulunmaları ya da bir sınav sonunda yeterliliklerini kanıtlamış olmaları, ayrıca iyi ahlaklı olmaları gerekmektedir. MeĢrutiyet Döneminde Ġlköğretimde Yenilik ve GeliĢmeler: 1913 de Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-i Muvakkati çıkarılmış ve bu kanun Cumhuriyet yıllarında birçok maddeleri ile yürürlükte kalmıştır. Parasız öğretim ilk kez bu kanunla kabul edilmiştir. Kanun, okulların örgütsel yapısı bakımından önemli bir değişiklik getirmiştir. O zamana kadar İptidai ve Rüşdi adlarıyla mevcut olan okullar birleştirilmiş ve Mekatib-i İptidaiye-i Umumiye adını almışlardır. İlköğretim bu şekilde 6 yıl olarak belirlenmiş ve herbiri 2 yıl süreli üç devreye ayrılmıştır: Devre-i Ula, Devre-i Vasatiye, Devre-i Aliye. (Akyüz, 1986: 269) 1913 Tarihli Kanun ve Eğitim Sistemine Getirdiği DeğiĢiklikler: 1913 tarihli kanun, ilköğretim programlarını şöyle tespit etmiştir:

9 Kıraat Hat Lisan-ı Osmani Matematik Hendese Coğrafya Tarih Dürus-i Eşya Malumat-ı Tabiiye Malumat-ı Tatbikatı Hıfzısıhha Malumat-ı Medeniye Malumat-ı Ahlakiye Malumat-ı İktisadiye El İşleri ve Resim Mektep oyunları Terbiye-i Bedeniye Talim-i Askeri İdare-i Beytiye Dikiş İlköğretim, 1913 lerden sonra yetişen öğretmenler sayesinde kısmen bir canlılık göstermişse de bu öğretmenler ihtiyacı karşılamaktan sayıca çok uzak olduklarından eski yöntem ve uygulamalar yeni okulların çoğunda sürüp gitmiştir. Sıbyan Mekteplerinde Eğitim Programı Ders Programı Türk İslam toplumlarında sıbyan mekteplerinin genellikle tek temel dersi vardır, bu da Kur an ın, anlamı açıklanmadan, yalnızca okunuşunun öğretilmesidir. Bunun nedeni olarak da çocukların boyun eğer ve etkilenebilir çağlarında, Kur an sevgisinin yerleştirilmesidir. Sıbyan mektepleri ilk aşamasında Kur an okutulmak ve namaz öğretilmek üzere kurulmuşlardır. Daha sonraları Kur an ve namaz derslerinin yanı sıra hat dersleri de verilmeye başlanmıştır. I. Abdülhamit zamanında ayrıca Arapça, Farsça dersleri de bu dersler ile birlikte müfredata dahil edilmiştir. Sıbyan mekteplerinde çocuklara Kur an okunuşu ve bazı dualar, anlamı açıklanmadan öğretiliyor, fakat çeşitli dini bilgiler Türkçe olarak veriliyordu. Odada çocukların içeri girip çıktıkça çevirdikleri, iki ayrı yüzünde geldi ve gitti yazan bir tahta bulunurdu. Sıbyan mektepleri 1846 yılında dört senedir. Okutulan dersler ise; 416 Elifba Kur an İlmihal Tecvit Türkçe Muhtasar Ahlakı Memduha Risaleleri Rubai Humasi Südasi Edebiyat Mantık Muhasebe Münakaşalı Akaid Hendese-heyet matematik Türkçe dilinden sülasi

10 da II. Mahmut tarafından ilköğretim zorunlu kılınmıştır. Öğretim Elemanları Fatih Sultan Mehmed, Eyüp ve Ayasofya medreselerinde, sıbyan mektebi muallimi olacaklar için, genel medreselerden farklı bir uygulama söz konusu olmuştur. Buna göre muallim olacaklar şu dersleri okuyacaklardı: Arapça Sarf ve Nahiv Edebiyat Beyan Bedi Mantık Adab-ı Mubahase Usul-i Tedris Münakaşalı Akaid Riyaziyat Hesap Coğrafya Tarih Fatih, vakfiyesinde, açtığı ilk mektebin öğretmeninde bulunması gereken özellikleri şöyle belirler; Nefs-i enfes sahibi ve rıza-yı Hak talibi olup etfali talime ikdam eylemek ve kalfanın da muallim-i evvelin talim eylediğini etfali tekrir iade ve istiska-i hizmet eylemeyüp bilmedikleri mevazii lutf ve rıfk ile ifade eylemek. Vakfiyedeki bu satırların anlamı şöyledir: Muallim çok iyi bir mizaca ve karaktere sahip olacak, Tanrı yı hoşnut etmek amacıyla davranacak, çocukları eğitmek için gayret gösterecek, yardımcısı da onun çocuklara öğrettiklerini tekrar ve müzakere ettirecek, görevini ağır bulup sevmezlik etmeyecek ve çocuklara bilmedikleri konuları güzellikle ve yumuşaklıkla anlatacak (Unat, 1995: 30) 417 Sıbyan mekteplerinde, eğitim dini ve öğretmen bir din adamıdır. Bu özelliği ile sıbyan mektebi öğretmeni, toplumun her günkü hayatının önemli safhaları olan ibadet, doğum, ölüm, evlenme, boşanma vs. gibi olaylarında da görev alan bir misyona sahiptir. Ayrıca kırsal yerleşim yerlerinde sıbyan mektebi öğretmeni, çevresindeki halk gibi tarlasında çalışır, köylü ve köy sorunları ile iç içe yaşardı. Hocaların saygınlığını artıran önemli bir neden de onların genellikle orta ve daha ileri yaşlı, ağırbaşlı, çoluk çocuk sahibi olmaları idi. Sıbyan mekteplerinde vakfına göre eğitimi hoca verir ve hocaya yardımcı olarak da bir kalfa ve bir hademe bulunurdu. Sıbyan mektebi hocaları genellikle biraz medreselerde okumuş insanlar arasından seçilirlerdi. Sıbyan mekteplerinde çocuklar mektebin hasırı, kilimi ya da evlerinden getirdikleri minderler üzerine diz çökerek oturur, önlerindeki rahleler üzerindeki Kur an ve dua kitaplarını okurlar, öğretmende onların önünde minder üzerinde bağdaş kurarak otururdu. Her çocuk hocanın önüne gider, dersini okur, yerine döner ve birçok defa tekrar ederdi. Bu bireysel ve her çocuğun düzeyine uygun bir öğretme yöntemi idi. Bazen hocanın yardımcısı kalfa ya da çalışkan bir öğrenci çocuklara derslerini okutur, onlar da tekrar ederlerdi.

11 Öğrenciler Fatih kendi mektebine yetim, yetim bulamazsa fakir çocukların alınacağını vakfiyesinde belirtmiştir. II. Beyazıd ın vakfiyesinde de aynı şart yazılıdır. Fakat zorunlu olmayan bu okullara bir mahallede 5 6 yaşlarındaki kız erkek her çocuk gidebilir, 3 4 yıl kadar öğrenim görebilirlerdi. Bazı mekteplerin vakfiyelerinde, çocuklara para, elbise, yiyecek, verileceği belirtilmiştir. Özellikle padişah, vezir gibi kişilerin mekteplerinde çocuklara bu tür yardımlar yapılırdı. Bu mektepler de tabi olarak büyük şehirlerde bulunmakta idi. 17. yüzyılın ortalarında Edirne de sultanlara ait caminin her birinin yakınında birer sıbyan mektebi vardı ve her yıl bayramda öğrencilere, okuma isteklerinin artması ve sevinmeleri için vakıf gelirlerinden birer kat giysi, para kesesi, hediye, bahşiş verilirdi. SONUÇ Osmanlıların ilköğretim seviyesindeki okullarına genel olarak "sıbyan mektebi" denmekte ve bununla birlikte başka adlarla da anılmaktadır. Çocukların sıbyan mektebine başlama yaşı, 5-6, bitirme yaşı ise civarındaydı. Bu okullarda önceleri sadece yazı öğretilirken, sonra temel islâmî bilgiler de verilmeye başlanmıştır. Temel ders genellikle Kur an ın, anlamı açıklanmadan, yalnızca okunuşunun öğretilmesi idi. Öğrenci üç yılda Kurân'ı ezberler ya da Hatim ederdi. On yaşına kadar Kurân'ı hatmeden çocuk, daha sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih gibi ek konular üzerinde üç yıl daha çalışabilirdi. Önceleri sıbyan mektepleri için özel olarak yetiştirilmiş öğretmenler olmadığı gibi, okul denebilecek binalar yoktu. Mescitleri kirletebilecekleri düşüncesi ile, onlara mescitlerde yer verilmeyince bu okullar özel evlerde, mescit ve cami kenarlarında vs. yer bulmuş, her mahallede ve hemen her köyde açılmışlardı. Bu okullar, devlet adamları, ilim sahipleri ve maddî gücü iyi olan halktan kişiler tarafından yaptırılırdı. Okulun masrafları, genellikle okulu yaptıranlar veya vakıflar tarafından karşılanırdı. Sıbyan mektebi muallimleri genellikle o mahalle veya camiin imamlığını da yaparlar, eşleri de kız öğrencilere öğretmenlik yapabilirdi. Muallimler çeşitli zamanlarda ve Kurân'ın bitiminde, öğrencilerden ve ana babalarından hediyeler alırlardı te ilköğretim zorunlu yapılmış ve her şeyden evvel dinî zaruretlerin öğretilmesi ile sınırlanmıştır lerden itibaren devlet ilköğretim kademesini denetim altına almak için pek çok girişimlerde bulunmuş ve reform yanlılarına destek vermiş ise de İmparatorluğun yıkılmasına dek ilköğretim tam olarak denetim altına alınamamıştır. 19. yüzyıldan itibaren eğitimin kurumsallaşması çabaları başlamış ve bir Bakanlık örgütü ortaya çıkmıştır. Daha sonra ilköğretim, orta ve yüksek öğretim genel müdürlükleri kurulmuş, böylece aşamalı bir şekilde örgüt yapısı oluşmaya başlamıştır. 418

12 KAYNAKLAR Ahunbay, Z. (2004). Mektep Mimarisi, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C,29, 7-8. Aksoy, Ö. (1968). Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul. Akyüz, Y.(1986). Türk Eğitim Tarihi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. Baltacı, C.(2004). Mektep, Din İslam Ansiklopedisi, C,XXIX, 6-7. Demirtaş, Z.(2007). Osmanlı da Sıbyan Mektepleri ve İlköğretimin Örgütlenmesi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C,17, S,1, Doğan, S.(1997). Haseki Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, C,16, Ergin, O.N.(1977). Türk Maarif Tarihi, Eser Neşriyat, C,1. Gelişli, Y.(2002). Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü), Türkler, C,XV, Günyol, V.(1972). Mektep, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C,7, İnce, Şule.(2007). Manisa da Osmanlı Dönemi Sıbyan Mektepleri, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya. Kansu, N.A.(1930). Türkiye de Maarif Tarihi, Muallim Ahmet Halit Kütüphanesi, İstanbul. Kılıç, N. (2002). 18. Yüzyıl Osmanlı da Eğitim ve Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir Araştırma, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Programı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul. Köprülü, F.(1959). Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayını, İstanbul. Kut, A.T.(1978). İstanbul Sıbyan Mektepleriyle İlgili Bir Vesika, Journal of Turkish Studies, Cambridge, C,2, S,1, Okay, C.(2013). Osmanlı Dönemi nde İstanbul da Mahalle ve Çocuk, İstanbul un Yüzü, S,16, s.20, 24. Unat, F.R.(1995). Fatih Sultan Mehmet II Vakfiyeleri, 30. Ülkütaşır, M.Ş.(1965). Sıbyan Mektepleri, TK, S,33,