ANTALYA DA VEBA SALGINI VE ALINAN ÖNLEMLER ( ) Özet

Transkript

1 ANTALYA DA VEBA SALGINI VE ALINAN ÖNLEMLER ( ) Özet Özge TOGRAL 1 Tarih boyunca salgın hastalıklar toplumları olumsuz etkileyen faktörleri beraberinde getirmiģtir. Toplumların mücadele etmek zorunda kaldığı tahribata neden olan, veba, frengi, sıtma, çiçek vb. pek çok salgın hastalık vardır. Osmanlı Devleti nin hakim olduğu sınırlar üzerindeki canlılar da bu salgın hastalıklara maruz kalmıģtır. Osmanlı son dönemlerinde, sıklıkla salgın hastalıklara karģı mücadele edildiği bilinmektedir. Özellikle bulunduğu coğrafi konum ve iģlevselliği açısından önemli bir liman kenti olan Antalya da da veba salgını, meydana gelmiģtir. Bu nedenle söz konusu çalıģmanın amacı kapsamında; BaĢbakanlık Osmanlı ArĢiv Belgeleri ıģığında ve diğer araģtırma ve inceleme eserleri dikkate alınarak yılları arasında Antalya da, karģılaģılan veba vakaları ve alınan sıhhi tedbirler üzerinde durulmuģtur. Bu dönemde vebanın önlenmesi için çeģitli tedbirler alınmıģtır. AĢı, Serum ve Karantina uygulamaları ile mücadele edilmiģtir. Bu mücadelede halk sağlığını korumak amacıyla alınan önlemler Osmanlı Devleti nin sağlık teģkilatlanması kapsamında değerlendirilmiģ ve veba salgının olumsuz etkileri incelenmiģtir. Anahtar Kelimeler: Antalya, Veba, Salgın, Osmanlı Devleti. PLAGUE EPİDEMİC İN ANTALYA AND THE PRECAUTİONS TAKEN ( ) Abstract Throughout history, epidemics have brought with it various factors that adversely affect societies. Plague, syphilis, malaria, flowers etc. that the communities have to struggle with. There are many epidemics. These have caused destroying. The living beings, including the lands where the Ottoman Empire was dominant, were also exposed to these epidemic diseases. In the late Ottoman period, it is known that they often fight against epidemic diseases. Especially in Antalya, which is an important port city in terms of its geographical position and functionality, outbreak of plague epidemic. Within the scope of the main objective of the study; In light of the Prime Ministry Ottoman Archival Documents and other research and investigation works, the plague cases and sanitary measures taken in Antalya between have been mentioned. As a matter of fact, various measures have been taken to prevent the plague epidemic in this period. In the treatment of plague epidemic, methods such as serum, vaccine, quarantine have been applied. The measures taken to protect public health were evaluated within the framework of the health organization of the Ottoman State and the negative effects of the plague epidemic were examined. Keywords: Antalya, Plague, Epidemic, Ottoman Empire. 1 Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Doktora Öğrencisi, (ozgetogral@gmail.com). 179

2 Giriş Veba, sözlük anlamı itibariyle; taun, salgın hastalık 2 demektir. Veba virüsünün ortaya çıkıģında mevsimler de rol oynamaktadır. Fakat, genellikle yaz aylarında görülen veba vakalarına daha çok rastlanmaktadır. 3 ÇeĢitli evrelerde geliģen hastalık olan ve aynı zamanda kara ölüm diye nitelendirilen veba nın, ikinci evresi, kısa süre içinde tüm dünyayı etkisi altına almıģ ve 19. yüzyılın ortalarına kadar tahribata sebep olmuģtur. Bombay vebası olarak bilinen üçüncü evre ise söz konusu bu yüzyılın ikinci yarısında Güneydoğu Asya dan tüm dünyaya yayılmıģtır. Bu durum 20.yüzyıl ortalarına kadar devam etmiģtir. 4 Görüldüğü üzere birden çok evresi olan çeģitli isimlerle ifade edilen hastalık, genellikle hıyarcıklı veba taun olarak ifade edilmiģtir. Fareler ve pireler aracılığıyla insanlara bulaģmaktadır. Hastalıklı farelerin bir Ģehre ulaģması veya mikrobun tekrar canlanması gibi nedenlerle farelerin hastalanması ve pireler aracılığıyla insanlara bulaģmaktaydı. 5 Kara ölüm evresinde olan veba illeti, Ön Asya ve Akdeniz bölgesine ulaģmıģtır. Deniz yolu ile de Ġslam dünyasının büyük bir kısmını etkilemiģtir. Kara ölümün ardından gelen veba, Venedik ve Ragusa gibi Akdeniz limanlarından ticaret yoluyla Ġslam ülkelerine taģınmıģtır. Böylelikle liman Ģehirlerinden iç bölgelere doğru ilerlemiģtir 6 Ġç bölgelere ilerlemesindeki kilit nokta ise taģımacılığın yoğun olduğu liman Ģehirleri olmuģtur. Bilindiği üzere, 18. yüzyıl sonlarından itibaren değiģen teknoloji, deniz yolu ulaģımı aracılığıyla yapılan taģımacılığı da etkilemiģtir. 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Akdeniz coğrafyasında değiģim ve geliģimler meydana gelmiģtir. Buharlı gemilerin icadı ile birlikte ticari taģımacılık alanında limanlara; güvenirlilik ve düzenliliği getirmiģtir. 7 Bu Ģekilde, maliyet azalmıģ ve limanlar ve sahiller iç bölgelere bağlanarak 8 güvenli ve hızlı deniz ticareti yapılmaya baģlanmıģtır. Limanların öneminin artması ile birlikte Antalya limanı ticari iģlevsellik açısından yoğunluk kazanmıģtır. Bu durum, 20. yüzyıl baģlarında da değiģmemiģtir. Önemli ticari güzergahlar üzerinde bulunduğu için, iktisadi faaliyetlerin yoğunluk kazanması olumlu geliģmelere neden olmuģtur. Fakat çeģitli sorunlarla da karģılaģılmıģtır. Bu sorunlardan biri de salgın hastalıkların taģınmasıdır. Nitekim, Daniel Panzac, Veba, özellikle yolları izler. Bu nedenle hastalığın, Osmanlı eyaletlerinde ve ötesinde yayılmasının sorumluları, tabii istem dışı olarak, bu yolları kullananlardır. 9 Ģeklinde belirtmiģtir. Bu açıdan incelendiğinde, Antalya coğrafi konum ve diğer bağlantılı olduğu liman kentleri ile olan ulaģım kolaylığı ve ticari potansiyeli nedeniyle veba baģta olmak üzere diğer salgın hastalıkları da beraberinde taģımıģtır. 2 Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat (Eski ve Yeni Harflerle), Haz.Ferit Develioğlu, 26. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara s Necmettin Akyay; Türkiye de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar, Mikrobiyoloji Bülteni, C.8, VIII, Sayı: 2, Nisan 1974, s.213. Ayar-Yunus Kılıç; Osmanlı da Vebanın Sona EriĢine Dair Bir Değerlendirme, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17/2 KıĢ 2017, s Nükhet Varlık, Taun, DİA, C.40, 2011, s Daniel Panzac; Osmanlı İmparatorluğu nda Veba ( ), (Çev.:Serap Yılmaz), Tarih Vakfı Yurt Yay., Ġstanbul 2011, s Mesut Ayar; 1900 Ġzmir 1901 Ġstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyil BaĢlarında Osmanlı Ġmparatorluğu nda Devam Eden Etkisi, History Studies, Sayı: 3, Temmuz 2010, s Nukhet Varlık, a.g.m., s David Abulafıa, Büyük Deniz Akdeniz de İnsanlık Tarihi, (Çev.: Gül Çağalı Güven), Alfa Basım Yay., Ġstanbul 2012, s Halil Ġnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi ( ), C.II. Eren Yayıncılık, Ġstanbul 2014, s Daniel Panzac; a.g.e., s

3 1.Antalya da Veba Salgını ve Sıhhi Tedbirler Veba tanımına göre; bulaģıcı hastalık olarak değerlendirilmektedir. Özellikle ticari iliģkilerin yoğun olduğu liman kentlerinde, tüccarların getirdiği mal ve eģyalar ile birlikte, gelen kiģiler aracılığıyla veba salgını, Antalya ya yayılmıģtır. Nitekim, Antalya limanının diğer Doğu Akdeniz liman kentlerine olan bağlantısı ve iç kısımlara olan yakınlığı göz önüne alındığında, Veba illeti, 1831 yılında Karaman Eyaleti nin içlerinde devam ederken aynı zamanda batıya doğru Rodos Adası karģısındaki Fethiye Körfezi ne ve doğuda Antalya ya ulaģmıģtır den 1840 a kadar, Antalya Körfezi ne hakim Karaman yaylasının batısında, Hamid sancağının köylerinde ve Isparta ya doğru veba görülmüģtür ve tarihlerinde Antalya da aralıklarla görülen veba salgınının diğer kentlere ulaģmaması için tedbirler alınmıģtır. Nitekim 14 Ağustos 1905 ve 31 Ağustos 1905 te Antalya da zuhur eden veba illetinin Adana ya ulaģmaması için çeģitli tedbirler alınmıģtır. 12 Özellikle yaz aylarında görülen veba vakaları soğuk geçen kıģ aylarında salgınlar sınırlı etkide olagelmiģtir. Yine de hastalığın ortaya çıkıģı ve yayılımını mevsimsel olarak kategorize etmek zordur. Bu nedenle Akdeniz limanları nda bulunan veba virüsü, Antalya limanı na yakınlığı ve deniz yolu ulaģım kolaylığı aynı zamanda iç bölgelere yakınlığı gibi nedenlerle sürekli tehdit altında kalmıģtır. Veba tehdidinin önlenmesi için çeģitli tedbirler alınmıģtır. Bunlardan biri vebanın zuhur ettiği bölgelerde denetim sağlamak için düzenli olarak ilgili makama bildirilmesi ve bu bağlamda sıhhi tedbirler almak Ģeklinde olmuģtur. Sıhhi tedbirler kapsamında, baģta serum olmak üzere aģı ve karantina uygulaması sıklıkla kullanılmıģtır. Serum: 1905 yılında Antalya kazasında iki hanede ortaya çıkan veba illetine yakalanan toplam üç kiģinin tedavisi için Paris serumu olarak adlandırılan serum ile birlikte elde edilen yeni serumun formülün miktarı hakkında bilgi vermek için bir uzmanın Antalya ya gelerek tetkikler yapması için Konya Vilayeti nden bildirilmiģtir. Ayrıca gelecek uzman kiģi incelenecek olan bölgeye gelerek hastahanede tespit için kol ağası Refet Efendi nin giriģimi ve Paris sermayesiyle elde edilen formül uygulanmıģtır. Bazen Antalya ya gerekli olan veba serumlarının taģınmaması gibi aksaklıklar olsa da Dahiliye Nezareti ne baģvurularak veba serumuna ulaģmak mümkün olmuģ ve tedavide sıklıkla kullanılabilmiģtir. 13 Aşı: Osmanlı Devleti, salgın hastalıkları önlemek için aģı yöntemini kullanmıģtır. Esas olarak kolera salgınını önlemek için Osmanlı Devleti, Avrupa da yapılan aģı çalıģmalarını yakından takib etmiģtir. Berlin Sefareti Alman basınında çıkan haberleri Türkçe ye çevirerek Ġstanbul a göndermiģtir. 14 Bu Ģekilde batıdaki tıbbi geliģmeler takip edilmiģtir. Örneğin 1920 yılında veba illetini yok etmek için, Hafkin usulü ile aģı elde etmek için yapılan baģvuraya 10 Daniel Panzac, a.g.e., s BOA., DH.MKT., 558/40- BOA., A.MKTM.MHM.569/1. 12 Selma Turhan Köse; XIX. Yüzyılda Çukurova da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi,Konya s BOA. A.MKTM.MHM.569/1 14 Nuran Yıldırım Osmanlı Devleti nde Kolera AĢısı, Mostar Dergisi, S.58, 2009, s

4 Sıhhıye Nezareti tarafından gönderilen tezkirede belirtildiği üzere gereksiz bulunarak reddedilmiģtir. 15 Bilindiği üzere Haffkin, kuduz aģısını bulan ünlü mikrobiyolog Pasteur un öğrencisidir. 16 Fakat Osmanlı nın Avrupa yı yakından takip etmesi, aģı üretme yöntemini ve diğer tıp ile ilgili geliģmeleri uygulayamamıģtır. Sadece karantina ve serum ve aģılama gibi sıhhi tedbirler uygulanmıģtır. Karantina: Çağlar boyunca çok sayıda insanın ölümüne yol açan veba ve kolera gibi salgın hastalıklara karģı baģlangıçta basit yöntemler uygulanarak mücadele edilmiģtir. 19. yüzyılda salgın hastalıklara karģı mücadele daha modern bir Ģekil almıģ ve karantina teģkilatının temelleri atılmıģtır. Osmanlı Devleti nde, modern anlamda karantina uygulamasının baģlatılması ve karantina teģkilâtlarının kurulmasına büyük salgınlar neden olmuģtur. Özellikle 19. yüzyılda ortaya çıkan kolera salgını, sağlık teģkilatlarının kurulmasını hızlandırmıģ, sağlık alanında milletlerarası iģ birliği ve antlaģmalar yapılmasına yol açmıģtır. 17 Tarihin her döneminde çok sayıda insanın ölümüne yol açan veba ve kolera gibi salgın hastalıklara karģı baģlangıçta basit yöntemlerle mücadele edilmiģtir. Fakat 19. yüzyılda modern bir Ģekle bürünmüģ ve karantina teģkilatının temelleri atılmıģtır. 18 Genellikle devlet denetiminde gerçekleģtirilen tedbir uygulamaları yapılmıģtır. Antalya da veba hastalarının durumu veya vefat edenler hakkında Teke Mutasarrıflığı tarafından Konya ya bildirilmiģtir. 19 Veba salgınını önlemek için karantinaya alınacak bölge ilk olarak uzmanlar tarafından denetlenerek, salgın olup olmadığını teyit ettikten sonra karantina uygulaması baģlatılmıģtır. Daha önce belirtildiği üzere, taģınabilir bir hastalık olduğu için genellikle yollar ve limanlar aracılığıyla geldiği düģünülürse ticari potansiyeli ve diğer liman kentleri ve iç bölgeler arasındaki bağlantısı olduğu için Antalya, salgın hastalıklara maruz kalmıģtır. Nitekim diğer liman kentlerinden gelen veba illetine karģı savunma biçimi yine karantina olmuģtur. Bu dönemde karantina tabibi olarak görev yapan doktorlar uygulamadan sorumludur. Nitekim; 17 Temmuz 1905 tarihinde, Antalya da ikamet eden kırk yaģındaki bir kiģi ve yine Antalya daki eczahanede ikamet eden on altı yaģında Paniyot ve Maria Hatun da kasıklarında veba belirtisi olduğu ve hastaların bulunduğu hanelerde çıkıģın yasaklanarak tedbirler alındığı, Antalya Karantina Tabibi Doktor Ġsa tarafından telgraf ile merkeze bildirilmiģtir. Karantina uygulamasında sadece doktorlar değil aynı zamanda uzman simyacılarda görevlendirilmiģtir yılında karantina uygulaması sırasında Antalya da mevki olarak Kepez ve Aksu Köprüsü olmak üzere iki karantina bölgesi olarak seçilmiģ ve buraya Sıhhıye-i Nezareti nden iki doktorun acil olarak tayini istenmiģtir. Karantina süresi hakkında ise kesin bir zaman dilimi bulunmamaktadır. Genellikle kırk sekiz saat olarak tespit edilmiģtir yılında Antalya da özellikle yaz aylarında görülen veba salgınının, Adana ya sıçramaması için karadan karantina uygulaması söz konusudur. Antalya dan gelen yolcuların 15 BOA., DH.İ.UM.,19-10/ Arslan Terzioğlu, Prof. Dr. Nihat ReĢat Belger in Bir Hekim ve Diplomat Olarak Türkiye Cumhuriyeti ne Hizmetleri Bilge Dergisi, Atatürk Kültür Merkezi Yay.S.16, Ankara 1998, s Gülden Sarıyıldız, Karantina, DİA, Türkiye Diyanet ĠĢleri Vakfı Yay. 2001, C.24, s Necati Çavdar-Erol Karcı, XIX. Yüzyıl Osmanlı Sağlık TeĢkilatlanmasın a Dair Bibliyografik Bir Deneme Turkish Studies, Sayı:9/4, Ankara 2014, s BOA., A.MKTM.MHM.569/1. 20 BOA., A.MKTM.MHM.569/1. 182

5 Konya da 48 saat karantina altına alındıkları bu nedenle Adana sınırında ikinci kez karantinaya gerek olmadığı belirtilmiģtir. 21 Ayrıca alınan tedbirler arasında, Vilayet-i et-tıbbadan olan kiģiler tarafından bir komisyon oluģturularak Antalya da zuhur eden veba illeti için önlemler alınarak hastalığın imhası için tedbirler alınmıģtır. Söz konusu oluģturulan bu komisyondan Antalya ya yakın mesafede olan Karesi de, meydana gelen veba ölümleri hakkında merkeze bilgi verilmesi istenmiģtir. Komisyon görevleri arasında Antalya da zuhur eden veba illetinden dolayı hasta olan kiģiler tahkik sonucu, muayene edilerek hastalığın ne derecede vahim olduğunu bildirmek vardır yılında veba salgının olduğu bölgelerden çıkarılan ticari mal ve diğer eģyaların taģınma yasağı getirilmiģ ve bu ticari mal ve eģyaların Osmanlı limanlarına kabul edilmemiģtir. 23 Antalya ya sirayet eden veba salgınını önlemek için kullanılan tedbir yöntemleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde; serum, karantina, tathirat-ı fenniye memurlarının ve uzman doktorların istihdamına ek olarak, karantina bölgesinde görevlendirilmek üzere jandarma kuvvetleri ve gardiyan memurları da istihdam edilmiģtir. Ġstihdamı gerçekleģtirilen görevliler Teke Mutasarrıflığı tarafından baģlatılan tahkikatlarda yer almıģlardır ve bunlar için ayrı bir ödenek hazırlanmıģtır. Bu durum görevlilerin maaģları ve tedavi sürecinde kullanılan tıbbi malzemeler için gerekli olan ödeme konusu Osmanlı maliyesi üzerinde olumsuz etki yaratmıģtır. 24 Aslında veba baģta olmak üzere bu dönemde Antalya dıģında diğer liman kentlerinde de salgın hastalıklarla mücadele edilmiģtir. Örneğin: 1920 yılında Batum, ve Mora da veba salgını, Odesa da ise kolera salgını zuhur etmiģtir. Bu nedenle Osmanlı, Rusya nın hakimiyetinde olan Karadeniz limanlarından ve Batum dan gelenlere de tıbbi tedbirler uyguladığı bilinmektedir yüzyılda ve 19. yüzyıl baģlarında yaģananlar 1919 ile 1929 yıllarında da tekrar etmiģtir. Aradaki tek fark, iyi bilinen hastalığa ve hastalık nedenlerine karģı ciddi mücadele edilmesidir. Bu mücadele, toplam on bir yılın dokuzunda aynı yerlerde, liman mahalleleri ve kıģlalarda, hastalığın insanlara geçmesini önleyememiģtir. Kentsel odakların oluģması ve 20. yüzyıl ilk baģlarından itibaren veba illeti, etkinliklerini sürdürmüģtür. 26 Diğer Osmanlı liman kentlerinde, uygulanan karantina uygulamaları incelendiğinde veba ve kolera salgınlarının, yayılmasını önlemek için kullanılan yöntemler aynıdır. Nitekim; 1901 yılında Ġstanbul da zuhur eden veba salgınını önlemek için Osmanlı topraklarındaki karantina faaliyetlerinden sorumlu Meclis-i Umur-ı Sıhhiye ile Ġstanbul ġehreminin baģkanlığında toplanan Hıfzıssıhha-i Umumi Komisyonu karar alma ve salgın hastalıklarla mücadele yöntemlerini uygulamıģtır. 27 Antalya örneğinde de aynı Ģekilde Sıhhıye Komisyonu kurulmuģ ve Teke Sancağı Mutasarrıfı tarafından kazada bulunan veba vakaları hakkında Konya Vilayeti ne bildirmiģtir Selma Turhan Köse; a.g.t., s BOA., A.MKTM.MHM.569/1. 23 BOA., DH.MKT. 558/ BOA., DH.MKT., 989/3.- BOA., A.MKTM.MHM.569/1. 25 BOA., DH.İ.UM., 22/79 26 Daniel Panzac, a.g.e., s Mesut Ayar, 1900 Ġzmir ve Ġstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX.Yüzyıl BaĢlarında Osmanlı Ġmparatorluğu nda Devam Eden Etkisi, Turkish Studies, S.3, Temmuz 2010, s BOA., A.MKTM.MHM., 569/1. 183

6 Ayrıca karantina uygulamaları dıģında vebanın engellenmesi için alınan tedbirler 1901 Ġstanbul daki veba ve kolera salgınlarında da hastaya ait eģyaların yakılması gibi benzerlikler bulunmaktadır. 29 Örneğin: 1908 yılında Antalya daki veba vakalarında uygulanan tedbir yöntemleri arasında hastaların tüm eģyalarının yakılmasıdır lü yıllarda Osmanlı sınırlarında görülen veba salgını aralıkla devam etmiģ olmasına rağmen önlemler hususunda önemli adımlar atılmıģtır. Nitekim Veba salgınının önlenmesi amacıyla 1839 da dönemin HekimbaĢısı olan Abdülhak Molla nın hazırladığı lahiyada alınması gereken tedbirler Ģu Ģekilde sıralanmıģtır: veba şüphesi olan yerlerde gerekli temizlikler yapılacaktır. Şüpheli eşya suya daldırılacak tuzlu ve küllü su ile yıkanacak veya sünger veya fırça ile temizlenecektir. Bilâhara bunlar havalandırılacak ve birbirlerinden ayrı urgana asılacaktır. Bulaşık eşyanın satın alınması veya satılması tehlikelidir. Yünlü eşya, havlu vesairede daha çok barınabileceğinden bunlar daha dikkatli temizlenmelidir. 31 Belirtildiği üzere, özellikle temizlik hususuna dikkat edilmiģtir. Bunların yanısıra, mezarlıkların şehir dışına çıkarılması ölülerin derin gömülmesi ve çukurlara bir miktar kireç atılması, ölü evlerinin tathir ve tütsülenmesi, paçavraların yakılması, eşyanın dikkatle temizlenmesi, yiyecek ve içeceklere çok dikkat edilmesi, sokaklara pislik ve hayvan ölüleri atılmaması, sokakların çamur edilmemesi, kaldırımların yaptırılması gibi tedbirler alınması gerektiği bildirilmiģtir. Böylelikle toplum sağlığını korumaya yönelik çalıģmalar sürdürülmüģtür. Hem temizlik yöntemleri hem de tıp alanındaki geliģmeler göz önünde tutularak çeģitli sıhhi tedbirler alınmıģtır. Bu dönemde Osmanlı Devleti, veba ve kolera gibi salgın hastalıklarla mücadele konusunda Avrupa daki geliģmelerden faydalanmıģtır.özellikle Tanzimat döneminde meydana gelen yenileģme sürecinde sağlık teģkilatlanması baģlamıģtır. Tanzimat sonrasında ise Osmanlı Devleti, sağlık sorunlarına yönelerek arayıģ içine girmiģtir. 32 Nitekim kolera ve vebaya karģı deva olduğu düģünülen çekirdek ve suyun 18 Ocak 1894 te Ġstanbul a gönderilmesi istenmiģtir. 33 Avrupa da bulaģıcı hastalıklara yol açan mikroplarla mücadele konusunda aģı, serum ve buna benzer tedavi yöntemlerinin uygulandığı ve önemli adımların atıldığı bu dönemde Osmanlı Devleti de bu alandaki geliģmeleri yakından takip etmiģtir yılında Balkan SavaĢı sırasında kolera salgını yaygınlaģtığı sırada Pasteur Enstitüsü Müdürlüğü Babıâli ye bir mektup göndererek, kolera ve dizanteri hastalıklara karģı ürettiği serumlar hakkında bilgi vermiģtir. Osmanlı Devleti, salgın hastalıklara karģı tedbir olarak, aģı çalıģmalarının yakından takip etmiģtir. Berliner Tagblat gazetesinin 19 Temmuz 1895 günlü nüshasında yayınlanan bir fıkrada Behring in koleraya karşı bir serum hazırlayarak Hint tavşanları üzerinde denediği ve iyi sonuçlar aldığı belirtilmiştir.25 Temmuz 1895 tarihli L Illustration dergisinde çıkan Dr. Frank imzalı, Kolera Aşısı Dr. Frank ın Tecrübeleri başlıklı yazı da hemen tercüme edilerek Babıâli ye gönderildi. 34 Daha önce belirtildiği üzere Antalya daki veba vakalarında kullanılmak için Paris Serumu istenmiģtir. 35 Ayrıca Ġstanbul da veba vakaları devam ettiği dönemde II. Abdülhamit, veba hastalığı konusunda fikrini almak için, Ġngiliz 29 Mesut Ayar, a.g.m., s BOA., DH.MKT., 1292/ Necmettin Akyay; a.g.e., s Erdem Aydın, 19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık TeĢkilatlanması, OTAM, Sayı: XV, Ankara 2004, s Mehmet Ak; 19. Yüzyılda Antalya da Kolera Salgını Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, Sayı: 17, Bahar 2011, s Nuran Yıldırım, a.g.m., s BOA. A.MKTM.MHM.,569/1. 184

7 hekim Prof. Beach i Ġstanbul a davet etmiģtir. Onun tavsiyesi ile iki genç askeri hekim, Hindistan a eğitim almak için gönderilmiģtir. 36 Bu bağlamda, Osmanlı son dönemlerinde bulaģıcı salgın hastalıkların tedavisi ve önlenmesi hususunda Batı yı yakından takip etmiģ ve bu dönemde genellikle Avrupa da geliģtirilerek kullanılan tedavi yöntemleri uygulanmıģtır. Ayrıca önlemler dahilinde bir diğer nokta ise Antalya da veba vakaları devam ederken gönderilen uzman doktorlar, tathirat-ı fenniye memurlarının ve sıhhi müfettiģlerinin atanması ile birlikte baģarılı olanlara teģvik amaçlı terfiler verilmiģtir Veba Salgınının Olumsuz Etkileri Alınan tıbbi tedbirlere rağmen, veba vakası aralıklarla devam etmiģtir. Bu durum mali sorunlar baģta olmak üzere pek çok sosyal sorunu beraberinde getirmiģtir. Özellikle tedbirler sırasında, liman kentlerindeki ticareti olumsuz etkilemiģtir. Antalya da zuhur eden veba hastalığının can kaybı yanında iktisadi anlamda da kayıplara ve olumsuz etkilere neden olmuģtur. Özellikle Osmanlı Devleti nin, adlığı tedbirler sadece sıhhi tedbirler ile sınırlı kalmamıģtır. Nitekim 1839 tarihli lahiyada, Memlektimizin ab-u havası lâtif olup, vebanın zuhuruna müsaid değildir. Ancak, memleketimize bulaşık emtiya, eşya ve eşhas geldikte bunlar vasıtasıyla hastalık yayılmakta ve ifsad edilmektedir. 38 Ģeklinde ifade edilmiģtir. Bu bağlamda Antalya limanına getirilen emtia ve eģyaların da kontrol altında tutulduğu tespit edilmiģtir. Örneğin; 1891 tarihinde Antalya da devam eden veba illeti nedeniyle Bâb-ı Ali den izin alınmadan hayvan ve buğday gibi çeģitli zahire ihracının kabul edilmemesi gerektiği merkezden bildirilmiģtir. 39 Bu dönemde sadece Antalya değil, uluslararası ticaret potansiyeli yüksek olan Osmanlı liman kentlerine yabancı ticaret kumpanyalarına ait virüslü insan, mal ve eģya taģıyan gemi ve vapurların Doğu Akdeniz liman Ģehirlerinde bulunması ve denizlerde dolaģan ve deniz yoluyla taģınan salgını önlemek için de Osmanlı, karantina uygulamasına baģvurmuģtur. 40 Hemen her dönemde uygulanan karantina sürecinde, ticaretin aksaması kaçınılmaz olmuģtur. Yine veba virüsü taģıyan hastaların tedavisinde kullanılan yöntemler ve ilaç, serum, aģı gibi benzer ürünler de Osmanlı maliyesi açısından olumsuz etkiye neden olmuģtur. 41 Veba virüsü taģıyan hastaların eģyaları yakılmıģtır. EĢyaları yakılan hastalarının giyecek vb. bir takım eģya sıkıntısını gidermek için Osmanlı idaresi, kullanılacak para miktarını karģılamaya çalıģmıģtır. 42 Bunun dıģında tarım ve hayvancılığı doğrudan etkilediği kesindir. Nitekim bu dönemde sığır vebası da etkili olmuģtur. 43 Bu Ģekilde önlemler alınarak halk sağlığı korunmaya çalıģmıģtır. Fakat Osmanlı maliyesi ni olumsuz etkilediği kesindir. Çünkü 1800 lü yıllarda veba hastalığından kaynaklanan vefatlar; imam mezarcı, lağımcı, kayıkçılara kadar birçok meslek grubunu 36 Arslan Terzioğlu, a.g.e., s BOA., A. MKT.MHM.,569/3 38 Necmettin Akyay; a.g.e., s BOA., DH.MKT., 1840/ BOA.,DH.MKT., 990/30 41 BOA., BEO., 3625/ BOA., DH.MKT., 1292/ Ayrıntılı bilgi için bkz.: Mehmet Ak; Osmanlı Devleti nde Veba-i Bakari (Sığır Vebası), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 39, (Bahar 2016), ss

8 ilgilendirmekteydi. Vefat sayısını çoğalması ile bu meslek gruplarının, ekonomik çıkarları arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. 44 Ekonomik etkileri bakımından değerlendirildiğinde 1900 lü yıllarda Antalya daki veba vakalarında da bu durum değiģmemiģtir. Sonuç Kara ölüm olarak adlandırılan ve pek çok can kaybına neden olan veba virüsü, Osmanlı son dönemlerinde özellikle 1800 ve 1900 lü yıllarda Antalya da zuhur eden veba vakaları ele alınmıģtır. Liman kenti olması nedeniyle mal ve eģya alıģveriģi sırasında virüslerin geldiği alan haline gelmiģtir. Bu dönemde Antalya da yaģanan veba vakalarının tedavisinde; Batı devletlerindeki geliģmeler takip edilerek modern yöntemler uygulanmıģtır. Aynı zamanda Avrupa kaynaklı olan aģı, serum gibi tedavi sürecinde kullanılan sıhhi ürünlerin yanında karantinaya alınan veya veba hastalığına yakalanan kiģilerin eģyalarının yakılarak veba virüsünün yok edilmeye çalıģılmıģtır. Bu nedenle hem ilkel hem de modern tıbbi yöntemler kullanıldığını ifade etmek mümkündür. Söz konusu veba vakalarını önlemek için çeģitli yöntemlerin uygulanması Osmanlı Devleti nde meydana gelen yenilikler sağlık teģkilatı alanına da yansıdığı tespit edilmiģtir. Veba nın, Osmanlı sosyal yaģamına zarar veren birçok olumsuz duruma sebep olmasına rağmen her dönem uğraģılan sorun olarak algılanmaya baģlanmıģtır. Nitekim incelenen dönemde Antalya da veba vakaları demografik açıdan ele alındığında önceki dönemlere göre insani kayıplar sınırlıdır. Fakat ekonomik açıdan olumsuz etkilemiģtir. Bunun için Osmanlı Devlet yöneticileri, sürekli sağlık alanında yapılan yenilikleri göz önünde bulundurarak çözüm yolu aramıģlardır. KAYNAKÇA A.Araştırma ve İncelemeler ABULAFĠA David; Büyük Deniz Akdeniz de İnsanlık Tarihi, (Çev: Gül Çağalı Güven), Alfa Basım Yay., Ġstanbul, AK Mehmet; 19. Yüzyılda Antalya da Kolera Salgını Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, Sayı: 17, (Bahar 2011), ss AK Mehmet; Osmanlı Devleti nde Veba-i Bakari (Sığır Vebası), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 39, (Bahar 2016), s AKYAY Necmettin; Türkiye de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar, Mikrobiyoloji Bülteni, C.8, VIII, Sayı: 2, Nisan 1974, ss AYAR Mesut ; 1900 Ġzmir 1901 Ġstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyil BaĢlarında Osmanlı Ġmparatorluğu nda Devam Eden Etkisi, History Studies, Sayı:3, Temmuz 2001, ss AYAR Mesut- KILIÇ Yunus; Osmanlı da Vebanın Sona EriĢine Dair Bir Değerlendirme, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17/2 KıĢ 2017, ss AYDIN Erdem; 19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık TeĢkilatlanması, OTAM, S.XV, ss , Ankara Nalan Turna, Ġstanbul un Veba ile Ġmtihanı: Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi, Studies of The Ottoman Domain, C.I., Sayı: I, Ağustos 2011, s

9 ÇAVDAR Necati- KARCI Erol, XIX. Yüzyıl Osmanlı Sağlık TeĢkilatlanmasın a Dair Bibliyografik Bir Deneme Turkish Studies, Sayı: 9/4, ss , Ankara ĠNALCIK Halil; Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi ( ), C.II. Eren Yayıncılık, Ġstanbul SARIKÖSE Selma Turhan; XIX. Yüzyılda Çukurova da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı BasılmamıĢ Doktora Tezi,Konya SARIYILDIZ Gülden; Karantina, DİA, Türkiye Diyanet ĠĢleri Vakfı Yay., c.24, ss , TERZĠOĞLU Arslan ; Prof. Dr. Nihat ReĢat Belger in Bir Hekim ve Diplomat Olarak Türkiye Cumhuriyeti ne Hizmetleri Bilge Dergisi, Atatürk Kültür Merkezi Yay.S.16, ss , Ankara Bahar TURNA Nalan; Ġstanbul un Veba ile Ġmtihanı: Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi, Studies of The Ottoman Domain, C.I., S.I., ss.1-36., Ağustos VARLIK Nükhet ; Taun, DİA, Türkiye Diyanet ĠĢleri Vakfı Yay., C.40, s.176 YILDIRIM Nuran; Osmanlı Devleti nde Kolera AĢısı, Mostar Dergisi, S.58, ss Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat (Eski ve Yeni Harflerle), Haz.Ferit Develioğlu, 26. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara B.Arşiv Kaynakları BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Belgeleri (BOA) BOA., A.MKTM.MHM.569/1. BOA., A. MKT.MHM.,569/3 BOA., BEO., 3625/ BOA., DH.MKT., 558/40 BOA., DH.MKT., 989/3. BOA., DH.MKT., 990/30 BOA., DH.MKT., 1292/27. BOA., DH.MKT., 1840/40. BOA., DH.İ.UM.,19-10/1-39. BOA., DH.İ.UM., 22/