Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği)

Transkript

1 Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği) Yusuf GENÇ 1 Özet Engelli çocuğa sahip olmak özel ve sosyal hayatta yerine getirilen birçok fonksiyonun işlevselliğini zedelemekte veya engellemektedir. Bu çalışmada engelli çocuğa sahip ailelerin bireysel, ailevi ve sosyal hayatta yaşadıkları sorunların kaygı ve stres düzeylerine etkileri tartışılmıştır. Engelli çocuğu olan ailelerin reddetme, aşırı üzüntü, suçluluk ve kabullenememe gibi duygular yaşamaları kaygı ve stres düzeylerini artırmakta ve engelli çocuk ebeveyni olma ile başa çıkmalarını zorlaştırmaktadır. Bu araştırma 2016 yılında Sakarya ilinde yaşayan 15 engelli ailesine yüz yüze görüşme yöntemi ile sorulan 20 mülakat sorusu ile sınırlıdır. Bu kapsamda öncelikle engellilik ve türlerinin genel tanımlamaları, engelli bireye sahip ailenin genel özellikleri ve karşılaştıkları sorunlar, sosyo-ekonomik ve kültürel konumları kaygı ve stres düzeyleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Anne-babalar çocuklarının engelli olduğunu öğrendiklerinde yaşadıkları şok, çaresizlik ve tanımsız duygular zamanla yerini stres, kaygı, aşırı üzüntü, çöküntü ve benzeri psikolojik sorunlara bırakmaktadır. Ailelerine bağımlı olarak yaşayan çocukların sağlık, eğitim, barınma ve hayata tutunma gibi ihtiyaçlarının temin ve tedariki ailenin gündeminde olup, aile yaşamını çocuğun engel durumuna göre tasarlamak zorunda kalmaktadır. Bu durum aileyi ileriki yaşamlarını nasıl kurgulayacakları yönünde kaygılandırmaktadır. Anahtar Kelimeler: Engelli, Engelli Ailesi, Kaygı, Kaygı Düzeyi, Sosyal Sorun GİRİŞ Engellilik tüm toplumlarda var olan ve kendisi ile baş edilmesi gereken bir durumdur. Eski zamanlar engelliliğin bir hastalık olduğu ve engelliliğin iyileştirilmesi için medikal yöntemlerin kullanıldığı bilinmektedir. Hâlbuki engelliler ve sosyal çevresinin psiko-sosyal, ruhsal, duygusal, ekonomik birçok sorun yaşamaktadırlar. Engelli bireyin yaşadığı sorunların yanında ailesinin yaşadığı çok değişik ve çözüm üretilmesi gereken sorunları vardır. Engellilik insan olma halinin bir parçasıdır. Neredeyse herkes yaşamının belli bir noktasında geçici veya kalıcı olarak zayıf düşecek ve uzun yıllar yaşayan insanlar işlevlerini yerine getirme konusunda artan zorluklarla karşılaşacaktır. Engellilik kendi içinde karmaşık olup çok değişik engel durumları mevcuttur. Engelliliğe bağlı dezavantajların üstesinden gelmek için üretilen müdahaleler çoklu ve sistemiktir. Engellinin şartlarına göre değişiklik gösterir. ( Dünya Engellilik Raporu 2011, s.1). Özellikle yaşlılığın belli bir aşamasından sonra oluşan yeti kayıpları ve 1 Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, ygenc@sakarya.edu.tr nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

2 Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği) gelişen rahatsızlıklar sonucunda bireyler ömürlerinin son bölümlerinde engelli duruma gelmektedirler Ailede birey sayılarının artması ve ailede sağlıklı bir çocuğun bile dünyaya gelmesi aile içinde bir takım şeylerin değişmesini ve yeni tedbirlerin alınmasını gerekli kılar. Aileye yeni katılan bireyin bir takım handikaplarının olması doğal olarak aileyi oldukça kuşkulandıracak ve ailenin bunu kabullenmesi ve yeni tedbirler alma ihtiyacı duyması uzun zaman alacaktır. Çünkü engelli bireyin engeli ne olursa olsun aileyi olumsuz etkileyecektir. Bu olumsuzluklar; engelli kardeşin olması, stres, karşılaşılan fiziksel, maddi ve psikolojik sorunlar, anne ve babanın üstlendiği yeni roller, mesleki yeterliliğe sahip olmayan meslek elemanları, sosyal çevrenin göstereceği tepkiler (Evçimen, Byme, 1985), gelecek kaygısı, bilgi yetersizliği, kendini suçlama şeklinde sayılabilir. Engelli birey; psikolojik, ekonomik, eğitim, sağlık ve sosyal ilişkiler açısından bir takım özel güçlükleri beslemektedir. Bu ailelerin tecrübeleri ve beklentileri değişmektedir. Bu durumda anne, tüm bu güçlükleri çözmede daha aktif rol almakta ve daha çok çaba göstermektedir. (Dönmez, Bayhan ve Artan, 2000, s.16). Ayrıca çocuğun gelişim güçlükleri, sağlık sorunları ve anne-babaya bağımlılık düzeyi de ailenin yaşadığı güçlükler arasındadır (Akkök vd. 1992). Ailede öncelikle anne engelli çocuğunun durumuna göre hayatını şekillendirmektedir. Annenin sorumlulukları artmakta ve zaman zaman bu sorumlulukları taşımakta zorlanmaktadır. Engelli çocuğa ayrılan süre ve gösterilen ilgi diğer kardeşlerin kıskançlık duygularını kabartmakta ve yeni problemlerin doğmasına zemin hazırlamaktadır. Bazen kardeşler tarafından bakılma ihtiyacının doğması ve kardeşlere böyle bir yükün binmesi de kardeşlik ilişkilerini olumsuz etkilemektedir. Ailenin, engelli çocuğun yetiştirilmesi ile ilgili bazı kararları vermesi ve bazı sorumlulukları paylaşması gerekmektedir. Bu süreçte, engelli çocuğa sahip aileler rol ve işlevlerde karışıklık yaşayabilirler. Ailelerin konuya bakış açısı ve sorumluluklarını nasıl değerlendireceği engelli çocuğun yetiştirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır (Özşenol vd., 2003:s.156). Aile bireylerinin (anne-baba-diğer çocuklar) çocuğu kabullenmesi ve yaşam şartlarını ona göre dizayn etmesi kolay olmamaktadır. Günlük hayatımızda muhatap olduğumuz birçok engelli çocuk anne babası, benzer duyguları yaşayıp, benzer aşamalardan geçmektedirler. Bazı anne babalar zamanla çocuklarının engelini kabullenip, onun gelişimi ve eğitimi için gerekli olanları yapmaları, çocuklarının ihtiyacı olan ilgi ve sevgiyi ona vererek yeni yaşamlarına uyum sağlamaları beklenen bir sonuçtur. Ailelerin bu süreci kısa zamanda atlatması, onların çocukları ve çevreleri ile sağlıklı ilişkiler kurmalarını sağlayacaktır (Aydoğan ve Darıca, 2000). 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

3 Y.GENÇ Son zamanlar engelli bireylere yönelik devlet politikalarında önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Engellilerin eğitim süreçlerinin kolaylaştırılması, bakıcı aile bireylerine bakım parasının ödenmesi, engellilere yönelik bir ihtiyacın giderilmesinde vergi muafiyetinin (engelli araç alımı gibi) uygulanması, çalışma hayatında kota sisteminin getirilmesi ve istihdam alanlarının çeşitlenmesi, engelli yaşam alanlarının çoğaltılması, erişilebilirlik hizmetlerinin yerel ve kamu alanında yaygınlaştırılması bu iyileştirmelerden bazılarıdır. Bu araştırmada engelli bireylerden ziyade onların bağımlı olduğu ve onlara bakmakla yükümlü olduklarından dolayı farklı sorunlar yaşayan aileler üzerinde durulmuştur. 1-YÖNTEM Engelli çocuğa sahip ailelerin yaşadıkları bireysel, sosyal ve ekonomik sorunlar ve bu sorunların ailenin yaşamı üzerindeki etkilerinin tartışıldığı bu araştırma; 2016 yılında Sakarya ilinde yaşayan 15 engelli ailesine yüz yüze görüşme yöntemi ile sorulan 20 mülakat 2 sorusu ile sınırlıdır. Her sorunun altına engelli ailelerinin verdikleri cevaplar toplanmış, görüşme esnasında elde edilen kanaatler ve konu ile ilgili literatürde yapılan diğer araştırmalardan da yararlanılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Sakarya da yapılan bu araştırmanın sonuçları diğer engelli aileleri hakkında bilgi sahibi olunmasına katkı sağlayacaktır. Verilerin mülakat yoluyla alınması ailelerin samimi cevap vermesine katkı sağlamıştır. Verilerin toplanması, değerlendirilmesi, sonuçların oluşturulması ve önerilerin yapılması bilimsel perspektif doğrultusunda yapılmış, engelli bireye sahip ailenin sosyo-ekonomik ve kültürel konumları, kaygı ve stres düzeyleri ve genel özellikleri dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. 3-BULGULAR Engelli çocuğa sahip aile olmanın ailevi özellikleri ailenin bundan sonraki hayatını ve engelli çocuğun yaşam öyküsünü etkilemektedir. Bu ailelerin demografik özellikleri, ailevi ve sosyal sorunları, sorumlulukları, çocuklarının eğitim durumları ve gelecek kaygıları üzerine kurgulanan bulgulardan önemli sonuçlar çıkarılmıştır. 3.1.Demografik Özellikler 2 Araştırmanın mülakat soruları 2016 yılı itibariyle Sakarya Üniversitei Sosyal Hizmet bölümü son sınıf öğrencileri olan Fatma UYANIK ve Şükran AKYOL tarafından engelli ailelerine uygulanmıştır nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

4 Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği) Kendileri ile mülakat yapılan bireylerin tamamına yakını kadınlardan oluşmaktadır. Örneklemin 1/3 ü ilkokul, %20 si ortaokul, 1/3 lise ve bir tanesi üniversite ve bir tanesi de okuma yazma bilmemektedir. Yaşları yaş aralığındadır. Üç tanesi akraba evliliği, diğerleri ise akraba dışı evlilik yapmıştır. Ekonomik gelirleri TL arasında olup %90 ı ev hanımıdır. Çocuklar zihinsel, fiziksel ve down sendromu engel türüne sahiptirler. 3.2.Engelli Bireye Sahip Aile Bireylerinin Sorumlulukları Engelli ailesi olmak ailenin sorumluluklarını ve işlevlerini artırmaktadır. Öncelikle ömür boyu kendilerine bağlı bireylerle yaşayacaklar ve hayatlarını onlara göre dizayn edeceklerdir. Eğitim ve tecrübe onların hayatlarında önemli değişiklik yapmayacak, çocuk aileye değil aile çocuğa göre gündelik ve sürekli yaşamını şekillendirecektir. Burada anne kendisini daha çok sorumluluk hissetmektedirler. Araştırmanın bulgularına göre; ailede engelli çocuğun bakımı ağırlıklı olarak anneye yüklenmektedir. Annenin başka bir işte çalışma ve ev ekonomisine katkı sağlama şansı da kalmamaktadır. Evde engelli çocuktan büyük abla varsa bazı yükler de onların sırtına yüklenmektedir. Engelli çocuğun kardeşlerde doğurduğu sorumluluk onların eğitimlerini de olumsuz etkilemektedir. 3.3.Engelli Çocuğa Sahip Olma Duygusu Engelli birey ebeveyni olmak öncelikle ailelere yeni duygular ve duygusal davranışlar kazandırmaktadır. Katılımcılara engelli bireyin ebeveyni olarak neler hissettikleri sorulmuştur. Ebeveyn olarak; çocuklarının diğer çocuklar engelli olmamasına üzüldükleri, onunla da diğer çocuklar gibi iletişim kurmak istedikleri ifade edilmiştir. Alışık olunmayan ve bundan sonra onunla beraber yaşanılacak bu yeni durum hakkında aileler bilgilendirilmeli, bilinçlendirilmeli ve desteklenmelidir. Anne-babalar, çocuklarına engelli tanısı konulunca, hemen sorunun çözümü için soruna yönelik baş etme stratejileri denemeye başlamaktadırlar. Annebabanın benlik algısı olumlu ise, baş etme stratejisi bireyin pozitif uyuma yönelmesini sağlamaktadır. Anne-babanın benlik algısında olumsuz düşünceler varsa anne-babanın özel gereksinimli çocuğa uyumu ve bununla baş etmesi zorlaşmaktadır (Avşaroğlu, Keleşoğlu, Gilik, 2017: s.1024). Engelli çocuğa sahip birçok ailenin yeni yaşamlarına uyum sürecinde çeşitli uyum stratejileri kullandıkları ve bu sürecin birçok değişkenden etkilendiği görülmektedir. Anne babalara bu süreçte çeşitli yardımların sağlanması, destek programlarının oluşturulması, bilgi ve yasal düzenlemelerin yapılması 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

5 Y.GENÇ onların uyumlarını kolaylaştıracaktır. Bu yardım ve düzenlemelerin yapılması için anne babaların duygularının, ihtiyaçlarının, yaşadıklarının ve onları etkileyen etkenlerin bilinmesi gerekmektedir (Aydoğan ve Darıca, 2000 Akt. Ergin vd. 2005: s.42). Katılımcıların çoğunluğu, engelli bireye sahip olmayı Allah ın takdiri olarak görmekte ve ellerinden bir şey gelmediğini düşünmektedirler. Çocuğun engelli olmasını kabullenmekte zorlandıklarını ve dini telkinlerin bunu kolaylaştırdığını ifade etmişlerdir. Ancak üzüntüleri, çocuklarının geleceğinden kaygı ve endişe duymaları yoğun bir şekilde devam etmektedir. Ailelerde kaygı oluşturan en büyük neden ise kendilerine bir şey olduğunda çocuklarını kimin bakacağıdır. Burada devletin bakım hizmetlerine gösterdiği hassasiyet ve bakım merkezlerinin varlığı aileleri biraz rahatlatmaktadır. 3.4.Engelli Ailelerinin Yaşadığı Sosyal Sorunlar Engelli çocuğa sahip olan ailelerin içinde bulunduğu psikososyal durumları belirlemek, engelli çocuğa sahip olmanın aile içinde oluşturduğu sorunları saptamak ve anne-babaların umutlarını, kaygılarını ve beklentilerini öğrenmek, toplumda engellilere karşı oluşan ön yargıları en aza indirmek, bireylerin yaşam kalitesini artırmak için gerekli görülmektedir (Aktürk, 2012; ASPB, 2012). Engelli çocuğa sahip olmak kendi içinde bazı sosyal sorunları barındırmaktadır. İstem dışı bir kısım yeni uygulamalar ve daha önce yapılan birçok uygulamada kısıtlamalara gitmeler oluşacak ve engelli bireye daha fazla zaman ayırma ihtiyacı doğacaktır. Araştırma bulgularına göre; çocuğun engelli olması aileyi kaygı, stres, ekonomik sıkıntılar, sosyal çevreden dışlanma ve tükenmişlik sendromu ile karşı karşıya bırakmaktadır. Aileler; endişe, gelecekle ilgili belirsizlik, kaygı, öfke ve hüzün gibi karmaşık duygular yaşamaktadırlar. Bu ailelerin istedikleri zaman komşularına gidemedikleri, sosyal ilişkilerde bulunamadıkları, bunları kısmen kısıtlı zamanlarda yapabildikleri ve sosyal ilişkilerini ancak çocuklarını yanlarına alarak sağlayabildikleri görülmüştür. Bu durum aile ve aile bireylerinin sosyal katılımlarını engellemekte ve hayatlarını olumsuz etkilemektedir. Engelli aileleri sürekli çocukları ile birlikte olduğundan tüm faaliyetlerini çocukları ile birlikte yapmak zorunda kalmaktadırlar. Çocuklarla her yere gidemediklerinden birçok aktiviteden mahrum kalmaktadırlar. Komşu, akraba ve arkadaşlarıyla bile ortak faaliyet yapmakta sınırlanmaktadırlar nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

6 Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği) Engellilerle beraber yaşayabilme kültürünün sadece engelli ailelerine değil toplumun diğer katmanlarına da kazandırılması gerekmektedir. Ülkemiz sosyo-kültürel yapısında engelli çocuğun bakımını üstlenme, onunla ilgili sorumlulukları yüklenme, onun özel eğitimi ve rehabilitasyonu ile ilgilenme vb. zorunluluklar genellikle annelere düşmektedir. Annenin, engelli çocuğun doğumundan itibaren bu gibi görevleri üstlenmesinin, onunla babadan daha çok vakit geçirmesinin ve bu süreçte de genellikle yalnız kalmasının bedensel, ruhsal, sosyal ve çevresel yaşam kalitelerini olumsuz etkileyebileceği düşünülmektedir (Canarslan ve Ahmetoğlu, 2015;19) Engelli ailesi olmak aileleri yaşamlarında bir takım şeyleri değiştirmeye ve hayatlarını yeniden revize etmeye itmektedir. Katılımcılara sorulan Engelli çocuğunuzdan sonra hayatınızda ne gibi değişiklikler oldu? sorusuna verilen cevaplara göre; bir kısmının ekonomik sıkıntılar çektiği, sosyal yaşamının ve sosyal çevresinin daraldığı, psikolojik sorunlar yaşadıkları görülmektedir. Bir kısmı engelli çocuklarına ve engel durumuna alışmakta ve kabullenmekte zorlandıklarını; fakat zamanla alıştıklarını ayrıca bunun Allah tan geldiğini bildikleri için sabrettiklerini ifade etmişlerdir. Özellikle anneler zamanlarının neredeyse tamamını çocuklarına ayırdıklarını, çocukların özel eğitime gitmeleri dolayısıyla sadece okula gittiklerini, eğitim boyunca okulda kalmak zorunda olduklarını, düzenli bir hayat süremediklerini ve sosyal dışlanma ile karşı karşıya kaldıklarını belirtmektedirler. Bu özellikteki aileler engelli çocuklarına daha düşkün olmakta ve onların taleplerine göre kendilerini şekillendirmektedirler. Merhamet, acıma ve sorumluluk duyguları daha belirgin bir hale gelerek toplumun diğer katmanlarından farklılaşmaktadırlar. 3.5.Çocuklarla Yaşanan Sorunlar Katılımcılar çocuklarıyla iletişim kurma sorunu yaşadıklarını, çocuklarının diğer çocuklar gibi olmamasının onları üzdüğünü ve böylece psikolojilerini olumsuz etkilendiğini belirtmişlerdir. Engelli çocuğunuzla ilgili bir problem yaşadığınızda genellikle tavrınız nasıl oluyor? sorusuna verilen cevaplara göre; ailelerin genelde sakince karşılamaya çalıştıkları, çok sinirlenseler bile en fazla seslerini yükselttikleri görülmektedir. Bir kısım katılımcı aileler böyle bir durumda genelde üzüldüklerini ve kaygılandıklarını ifade etmişlerdir. 3.6.Engelli Çocukların Eğitim Durumları 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

7 Y.GENÇ Ailelerden alınan bilgilere göre; engelli bireylerin hepsinin özel eğitim merkezine gittiği öğrenilmiştir. Ailelerin özel eğitimden çok beklentileri vardır. Özel eğitimden çocuklarının kendi kendilerine yeterli olabilecek düzeye gelmelerini, kendilerine bir şey olması halinde engelli çocuklarının kendi öz bakımlarını kendilerinin sağlayabilmesini beklemektedirler. Aileler kendileri hayattan göçtükten sonra çocuklarının bakım ve koruma işlemlerinin nasıl olacağı konusunda endişe taşımaktadırlar. Çocukların kendine yeterli hale gelmeleri, öz bakımlarını kendilerinin yapabilmesi ve başkasına muhtaç olmamaları en önemli beklenti ve arzudur. 3.7.Gelecek Kaygıları Engelli çocuğa sahip ailelerin önemli sorunlarından birisi çocuğunun geleceği hakkındaki düşünceleri ve kaygılarıdır. Kendileri sağlıklı iken çocuklarına bakıyor ve ihtiyaçlarını temin ediyorlar. Başkasına mutlak bağımlı yaşayan bu bireyler aile bireyleri yokken nasıl yaşayacaklar ve sorumluluklarını kim üstlenecek? Bu sorular aileleri kuşkulandırmaktadır. Burada devlet eli gündeme gelmekte ve engelli bireylerin bakımı hakkındaki politikalar da cevaplar aranmaktadır. Yapılan mülakatlardan elde edilen verilere gere; aileler çocuklarının diğer çocuklar gibi okula gitmesini, onlarla birlikte sosyal ortamlara katılmasını, engel durumunun düzelmesini, kendi kendini bakabilir hale gelmesini, kendileriyle sağlıklı iletişim kurabilmelerini, yaşamlarının normalleşmesini istemektedirler. Bu talepler herkesin arzulayacağı normal beklentilerdir. Aileler çocuklarının tamamen düzelmeyeceğini düşünseler de normal bir çocuğa yakın davranışlar sergilemelerini, eğitimde ilerlemelerini, çalışma hayatına katılabilmelerini, kendilerine göre bir yuva kurabilmelerini arzulamaktadırlar. SONUÇ VE ÖNERİLER Engelli çocuğa sahip aileler bu durumu öğrendiklerinde önemli bir travma ve duygu çözülmesi yaşamaktadırlar. Daha sonra bu durumu kendilerine ailelerine, sosyal çevrelerine ve topluma kabullendirmeye çalışmaktadırlar. Bu aileler çocuklarının engel durumuna göre yaşamlarını, işlerini, evlerini, zamanlarını ve ruhsal yapılarını şekillendirmektedirler. Bu süreç çok kolay ve kısa zamanda oluşabilen bir durum değildir. Uzun zaman ve çaba gerektirmektedir. Türk aile yapısı, annelik rolleri ve kadının duygusallığı gereği engelli çocuğun bakımı öncelikle anneye düşmektedir. Eğer ailede abla konumunda kız çocukları varsa ikincil görev onlara düşmektedir. Toplumumuzda engelli kardeşi olduğundan ve ona bakma görevi verildiğinden dolayı eğitim sürecini nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

8 Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (Sakarya Örneği) devam ettiremeyen çok sayıda kızlar bulunmaktadır. Ailede engelli bireyin bakım ve korunma yükü aile bireyleri arasında dağıtılmalı ve aile bireylerinin bu tür zorunlu ihtiyaçlarına zarar verilmemelidir. Bu sorun beraberinde sosyal dışlanma, stres, kaygı, tükenmişlik sendromu, sosyal ilişkilerde gerileme ve ekonomik yetersizlik gibi birçok sosyal problemler doğurmaktadır. Engelli çocuğa sahip aileler çocuğun sağlık, eğitim, bakım, barınma, istihdam, sosyal hayat, aile kurma gibi hayata tutunmalarını ve bağımsız birey olmalarını sağlayacak temek işlevlere erişim sorunu yaşadıklarından/yaşayacaklarından dolayı ileri seviyede kaygı yaşamaktadırlar. Öneriler: Ailelerin kendilerinin ve çocuklarının geleceklerine ilişkin kaygı ve stresini en aza indirecek sosyal politikalar üretilmelidir. Engelli çocuğun bakım yükü anne üzerinden alınarak aile içi veya kurumsal işbölümüne gidilmelidir. Ailelerin yükünü hafifletmek için devlet bakımı ve ekonomik destek sağlanmalıdır. Bu ailelerin çocukları ile birlikte yararlanabilecekleri aktivite alanları oluşturulmalıdır. Çocuğunun engelinden dolayı sosyal hayata katılamayan engelli ailelerinin dışlanmasını önlemek ve toplumu bilinçlendirmek için çalışmalar yapılmalıdır. Bu aileler için; rehabilitasyon ve danışmanlık merkezleri kurulmalı, bireysel ve grup terapi hizmetleri verilmeli, çocukların eğitim ve tedavilerinin yapılabileceği kurumlar yaygınlaştırılmalıdır. KAYNAKÇA Akkök, F., Aşkar, P., Karancı, N. (1992), Özürlü Bir Çocuğa Sahip Anne Babalardaki Stresin Yordanması. Özel Eğitim Dergisi. Ankara, 2: 3-7, Aktürk, Ü. (2012). Engelli Çocuğu Olan Anne-Babaların Kaygı Düzeyi Ve Başa Çıkma Stratejilerinin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

9 Y.GENÇ Avşaroğlu, S., Keleşoğlu, A., Gilik,A.,( 2017) Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Anne-Babaların Kaygı Durumlarına Göre Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi, Elementary Education Online, 2017; 16(3): : s.1024, [Online]: Aydoğan A, Darıca, N (2000). Özürlü Çocuğa Sahip Anne-Babaların Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi, Çocuk Forumu Dergisi 3(2):25-31 Byrne, E.A., Cunningham C.C., (1985) The effects of mentally handicapped children of families- a conceptual review. J. Child. Psychol. Psyhiatry. 26: Canarslan, H., ve Ahmetoğlu, e., (2015) Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Yaşam Kalitesinin İncelenmesi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran 2015 Cilt: 17 Sayı: 1 (13-31) Dönmez, N., Bayhan, P., Artan İ. (2000) Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Beklentileri Ve Endişe Duydukları Konuların İncelenmesi, Sosyal Hizmetler Dergisi. 11: 16-24, Ergin, D., Şen N., Eryılmaz, N., Pekuslu, S., Kayacı, M. (2005) Engelli Çocuğa Sahip Ebeveynlerin Depresyon Düzeyi Ve Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 10: 1 Evcimen, E. (1996) Zihinsel Engelli Çocuğu Olan Ailelerin Gereksinimlerinin Belirlenmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir Özşenol F, Işıkhan, V. Ünay, B., Aydın, H.İ., akın, R., Gökçay, E., (2003), Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Aile İşlevlerinin Değerlendirilmesi, Gülhane Tıp Dergisi 45 (2) : nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017