TÜRKİYE DE BÖLGELER ARASINDA YAKINSAMA ANALİZİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE BÖLGELER ARASINDA YAKINSAMA ANALİZİ Ş.Mustafa ERSUNGUR * Özgür POLAT ** Özet : Bu çalışmada Türkie deki İstatistiki Bölge Birimlerinin Düze-1 e göre kişi başına gelir düzeleri arasında akınlaşma olup olmadığı analiz edilmektedir. Yaptığımız akınsama analizi sonucunda bölgelerin gelir düzelerinde ülkemizde aşanan krizlerin de etkisile kuvvetli bir akınsamanın mevcudieti tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Yakınsama, ekonomik büüme, bölgesel gelişme. I. Giriş Göreli oksul ekonomilerin daha zengin ekonomilerden daha hızlı büüecekleri ve zamanla bu iki sınıfın kişi başına gelir düzelerinin birbirine akınlaşacağı neoklasik büüme modelinin öngörülerindendir (Solow, 1956; 65-94). Literatürde akınsama olarak bilinen bu hipoteze göre eğer ekonomiler tercihler ve teknoloji bakımından benzer iseler, o zaman oksul ekonomiler zengin olanlardan daha hızlı büürler. Başka bir deişle akınsama hipotezi, fiziksel sermaee atırım gibi büüme faktörlerinin düşük gelirli ekonomilerde üksek gelirli ekonomilere göre daha etkili olduğunu öngörmektedir. Ekonomik büüme teorisinin temel parametrelerinden biri olan üretim fonksionunda sermaenin palaşımı na önelik olarak bilgi sağlamak için akınsama hızının saptanması ve özellikle birçok ülkee ait istatistiklerinin varlığı, 1980 li ılların sonlarına doğru akınsama konusundaki tartışmalara olan ilginin artmasına neden olmuştur (Sala-i Martin, 1996; 1019). Bölgesel soso-ekonomik farklılıkların azaltılması ve bölgelerin kişi başına gelir düzelerinin birbirlerine akınlaşmasının sağlanması önemli bir iktisadi konudur. Bölgeler arasındaki gelir farklılıklarının azaltılıp eşit düzee getirilmesi çabaları düna genelinde ülkelerin ekonomi politikaları arasında ilk sıralarda er almaktadır. Türkie deki bu politikalara örnek olarak 1968 ılında 22 il ile başlatılan ve bugün 50 ili kapsaan Kalkınmada Öncelikli Yöreler (KÖY) çalışması örnek olarak gösterilebilir. Bu çalışmamızda İstatistiki Bölge Birimleri Düze-1 bazında bölgelerin gelir düzeleri arasında zaman içerisinde bir akınsamanın varlığı araştırılmaktadır. Bu vesile ile KÖY politikası gibi ülkemizde bölgeler arasındaki gelir düzeleri arasındaki farklılıkların azaltılması önünde ugulanan politikaların ne kadar başarılı oldukları akınsama analizi sonuçları * Y.Doç.Dr., Atatürk Üniversitesi, İİBF, İktisat ABD. ** Atatürk Üniversitesi, Sosal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi.

2 ile değerlendirilmektedir. Araştırmada kullanılan veriler Türkie İstatistik Kurumu nun web safasından derlenmiştir. Çalışmamızda kullanılan akınsama analizi ile ilgili literatürde oldukça çok saıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların bir kısmı akınsamanın varlığına işaret ederken bazılar ise akınsamanın olmadığına aksine uzaklaşmanın olduğuna işaret etmektedir. Baumol (1986; 1073) un öncülüğünde çok saıda akınsamaı araştıran çalışmalar geliştirilmiş ve ugulanmıştır. Barro(1991; 407) ve Mankiw, Romer ve Weil (1992; 436) aptıkları çalışmalarda akınsamanın anı özellikler gösteren ekonomiler arasında gerçekleştirilebileceğini bulmuşlardır. Barro ve Sala-i Martin(1992; 223), aptıkları analizde 48 ABD ealeti arasında akınsamanın olduğunu bulmuşlardır. Bergström (1998; 1), İsveç in bölgeleri arasında akınsama tespit etmiştir. Kangasharju (1998; 679), Finlandia da bölgeler arasında akınsamanın olduğunu bulmuştur. Siriopoulos ve Asteriou (1998; 537), Yunanistan da bölgeler arasında akınsamanın olmadığı sonucuna varmıştır. Coulombe ve Lee (1995; 886) ılları arasını kapsaan çalışmalarında Kanada daki ealetler arasında akınsama olduğunu bulmuşlardır. Bu konuda Türkie de apılan çalışmaların çoğu gelir açısından akınsamanın mevcut olmadığı sonucuna varmıştır. Berber, Yamak ve Artan(2000; 51), akınsama hipotezini 7 coğrafi bölge bazında dönemi kapsamında test etmiş ve akınsamanın olmadığı aksine uzaklaşmanın mevcut olduğu sonucuna ulaşmıştır. Erk, Ateş ve Direkçi (2000; 1), iller ve 7 coğrafi bölge bazında dönemi için aptıkları analizde akınsama bulgusuna ulaşamamıştır. Karaca (2004; 1), il bazında dönemi verilerile iller arasındaki gelir farklılıklarında uzaklaşma olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Gezici ve Hewings (2001; 113), illere ve 16 fonksionel bölgee ait dönemi verilerini analiz etmiş ve akınsamanın olmadığını tespit etmiştir. Altınbaş, Doğruel ve Güneş (2002; 1), döneminde iller arasında bir akınsama olmadığını, aksine gelir farklılıklarının arttığını bulmuştur. II. Metodoloji Geleneksel akınsama aklaşımında iki ana akınsama kavramından söz edilmektedir. Bunlardan ilki β-akınsaması, ekonomilerin kişi başına gelirlerinin büüme oranları ile başlangıç ılına ait kişi başına gelir düzeleri arasındaki ilişkinin araştırılmasına daanmaktadır. Eğer bu ilişki negatif işarete sahipse akınsama, pozitif işarete sahip ise uzaklaşma söz konusudur. β- akınsama da kendi içinde mutlak akınsama (koşulsuz akınsama) ve koşullu akınsama olarak ikie arılmaktadır. Mutlak akınsamada, ekonomilerin teknoloji, kurumsal apı, tasarruf oranı gibi faktörler açısından anı şartlara sahip olduğu varsaılmaktadır. Koşullu akınsamada ise ekonomiler arasındaki bu tür farklılıkları ansıtacak değişkenler modele ilave edilmektedir. 336

3 İkinci tür olan σ-akınsama, ekonomilerin kişi başına gelirlerinin aılımının incelenmesine daanır. Yaılım ölçüsü olarak standart sapma kullanılmaktadır. Standart sapmanın zamana bağlı olarak azalması akınsamaa, artması ise uzaklaşmaa işaret etmektedir. σ-akınsamaa alternatif olarak standart sapmanın ortalamaa bölünmesile hesaplanan varason katsaısı da kullanılabilmektedir. Varason katsaısının zaman içinde azalması akınsamaa, aksi durum uzaklaşmaa işaret etmektedir. β-akınsamasını hesaplamak için araştırmamızda Barro ve Sala-i- Martin in (1992) izinden gidilerek aşağıdaki regreson denklemi kullanılmıştır: 1 T log i, t i, t T = a 1 e T β T log ( i, t T ) + u i, t (1) geliri, Burada T zaman aralığını, i, t i, t T başlangıç ılındaki kişi başına reel t ılındaki kişi başına reel geliri göstermektedir. β ise akınsama hızını gösteren katsaıdır. Bu katsaının pozitif işaretli olması akınsamaı, negatif işaretli olması ise uzaklaşmaı gösterir. Tabii her iki durumda da katsaının istatistiksel olarak anlamlı olması şarttır. Çalışmamızda β katsaısı 1 no. lu denklemin doğrusal olmaan en küçük kareler öntemi kullanılarak çözülmesi ile elde edilmiştir. (1) numaralı denklem ile elde edilen β katsaısı mutlak akınsamaı göstermektedir. Yukarıda da değinildiği gibi, mutlak akınsama bölgeler arasındaki apısal farklılıkları dikkate almamaktadır. Bu apısal farklılıkların da dikkate alındığı akınsama ölçüsü koşullu akınsamadır. Koşullu akınsamanın ölçülmesinde bölgesel apa değişkenler vea büümei etkileebilecek değişkenler modele eklenmektedir. Bu çalışmada koşullu akınsamaı ölçmek için aşağıdaki denklem kullanılmıştır: 1 log T i, t i, t T 1 e = a T βt log ( i, t T ) + cdi, t + ui, t (2) Yukarıdaki denklemlerde er alan iller arasındaki apısal farklılıkları kontrol etmek için düzenlenmiş bölgesel apa değişkendir. Bu değişken illerin doğu ve batı olmak üzere iki gruba arılması ve batı grubunda er alanlara 1, diğerlerine 0 değerinin verilmesile oluşturulmuştur. İllerin iki gruba arılmasında istatistiki bölge birimleri düze 1 sınıflandırmasından ararlanılmıştır. Bu sınıflandırmada İstanbul, Batı Marmara, Ege, Doğu D i, t 337

4 Marmara, Batı Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde er alan iller batı; Orta Anadolu, Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Kuzedoğu Anadolu, Ortadoğu Anadolu ve Günedoğu Anadolu bölgelerinde er alan iller ise doğu grubuna dahil edilmiştir. σ-akınsamanın ölçümünde ise, her ıl için illerin kişi başına gelirlerinin standart sapması hesaplanmış ve zaman içindeki değişimi incelenmiştir. Ek olarak bölgeler arasında akınsama olup olmadığının ölçümünde varason katsaısı da kullanılmıştır. Varason katsaısı, her ıl için bölgelerin kişi başına gelirlerinin standart sapmasının ortalamaa bölünmesile hesaplanmıştır. III. Ugulama Tablo-1 de β-akınsamanın ölçümüne ait sonuçlar er almaktadır. Tablo- 1 in ikinci ve üçüncü sütunları mutlak akınsamaı göstermektedir. İkinci sütunda er alan β katsaısı, Türkie de bölgeler arasında akınsamanın olduğuna işaret etmektedir dönemi için hesaplanan β katsaısı pozitif işaretlidir ve üzde 5 düzeinde istatistiksel anlamlılığa sahiptir. Bu katsaının gösterdiğine göre döneminde bölgelerin kişi başına gelirleri arasında ılda %0,7 oranında akınlaşma olmuştur. Tablo 1 in dördüncü ve beşinci sütunları regreson analizine Doğu-Batı gölge değişkeninin eklenmesile hesaplanan koşullu akınsama sonuçlarını vermektedir dönemi için hesaplanan β-katsaısının işareti pozitif çıkmıştır ancak istatistiksel olarak anlamlı değildir. Tablo 1. Dönem β -Yakınsama İçin Doğrusal Olmaan Regreson Analizi Sonuçları Basit Denklem Doğu-Batı Gölge Değişkenini İçeren Denklem β R 2 β R (2.723) a (1.599) b (β katsaılarının anlamlılık düzeleri a: 0,0071 b: 0,1116) β-akınsamanın varlığı σ-akınsama için eterli olmasa da gerekli bir koşuldur (Salai-Martin, 1996). Yaptığımız analizler sonucunda β-akınsamanın varlığı, Türkie de bölgeler arasında σ-akınsamanın bulunduğuna işaret etmektedir. σ-akınsamanın ölçümü için bölglerin ıllık kişi başına gelir düzelerinin standart sapması hesaplandığında bu sonuca ulaşılmıştır. Tablo 2 de görüleceği üzere bölgelerin kişi başına gelirlerinin standart sapmasının 1987 ılında 0,2159 iken 2001 ılı için 0,1798 olarak hesaplanmıştır. Aradan geçen 14 ılda Bölgelerin kişi başına gelir düzelerinin aılımı azalmış ani akınsama gerçekleşmiştir. Şekil-1 incelendiğinde bölgelerin kişi başına gelirlerinin standart sapmasında 1994, 1999 ve

5 ıllarına doğru belirgin bir azalma ve sonrasında gözle görülür artışlar medana geldiği görülmektedir. Bu da göstermektedir ki ülkemizde aşanan krizler bölgeler arasındaki kişi başına gelir farklarının azalmasına neden olmuştur. Tablo 2. Logaritmik Reel Kişi Başına GSYİH nin Ortalaması, Standart Sapması ve Varason Katsaısı Yıllar Ortalama Standart Sapma Varason Katsaısı ,1229 0,2159 0, ,1371 0,2178 0, ,1952 0,2236 0, ,3426 0,2089 0, ,3365 0,1997 0, ,3508 0,1957 0, ,3967 0,1935 0, ,2615 0,1895 0, ,3556 0,1941 0, ,3806 0,1912 0, ,4004 0,1880 0, ,4309 0,1788 0, ,3876 0,1705 0, ,3907 0,1894 0, ,2595 0,1798 0,0552 0,2500 0,2000 0,1500 0,1000 0,0500 0, Şekil 1. Standart sapma 339

6 Varason katsaıları da standart sapma ile anı sonucu vermektedir. Tablo 2 deki verilere göre, 1987 ılında 0,0691olan varason katsaısı 2001 ılında 0,0552 e düşmüştür. Bu düşüş akınlaşmaa işaret etmektedir Şekil 2. Varason Katsaısı IV. Sonuç Göreli oksul ekonomilerin göreli zengin ekonomilere aklaşması olarak tanımlanabilecek akınsama hipotezinin Türkie deki İstatistiki Bölge Birimleri Düze-1 e göre analiz edildiği çalışmamızda bölgeler arasında zaıf da olsa akınsamanın gerçekleştiği görülmektedir. Bu sonucun gerçekleşmesinde özellikle Türkie de aşanan 1994, 1999 ve 2001 mali krizlerinin etkisi büüktür. Şekil-3 ten de görüleceği gibi krizlerin aşandığı ıllarda tüm bölgelerin kişi başına gelir düzelerinde büük düşüşler medana gelmiştir. İstanbul gibi gelir seviesi üksek bölgelerin normal zamanlarda diğer bölgelere göre kişi başına gelir sevielerinin daha hızlı artış göstermesine rağmen bu bölgeler kriz dönemlerinde gelir seviesi düşük bölgelere göre kişi başına gelir düzelerinde daha büük oranda düşüş aşamışlardır. Bu da bölgelerin kişi başına gelir sevielerinin akınlaşmasına katkıda bulunmuştur. 340

7 İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzedoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Günedoğu Anadolu Türkie Ortalaması Şekil Dönemi Türkie ve Bölgelerindeki Kişi Başına Gelir Düzei ($) Şekil-3 incelendiğinde normal zamanlarda bölgelerin kişi başına gelir sevieleri arasındaki farkın hızlı bir şekilde arttığı görülmektedir. Krizler saesinde bu artışlar büük ölçüde telafi edilmiştir. Krizlerin aşanmadığı dönemlerde bölgelerin gelir düzeleri arasındaki farkın hızlı bir şekilde artması bölge ekonomileri arasındaki apısal uçurumların arttığına işaret etmektedir. Abstract : In this stud, whether there is a convergence between level of income per capita of Nomenclature Of Territoial Units for Statıstıcs (NUTS-1) in Turke is analzed. With the effects of financial crises occured in our countr a robust convergence between income levels of territorial units found as a result of our convergence analsis. Ke Words: convergence, economic growth, local development. Kanakça Altınbaş, S., Doğruel, F. ve Güneş, M. (2002) Türkie de bölgesel akınsama: kalkınmada öncelikli iller politikası başarılı mı? VI. ODTÜ Uluslararası Ekonomi Kongresi, Elül, Ankara. Erişim: Berber, M. Yamak, R. ve Artan, S. (2000) Türkie de akınlaşma hipotezinin bölgeler bazında geçerliliği üzerine ampirik bir çalışma: Ulusal Bölge Bilimi ve Bölge Planlama Kongresi Bildiriler Kitabı, ss Bergström, F. (1998) Regional polic and convergence of real per capita income among Swedish counties. SSE/EFI Working Paper Series in Economics and Finance, No:

8 Erişim: Erk, N., Ateş, S. ve Direkçi, T. (2000) Convergence and growth within GAP region (South Eastern Anatolia Project) and overall Turke s regions. IV. ODTÜ Uluslararası Ekonomi Kongresi, Elül, Ankara. Erişim: Gezici, F. ve Hewings, G.J.D. (2001) Regional convergence and the economic performance of peripheral areas in Turke Review of Urban & Regional Development Studies, Vol.16, ss 113 Kangasharju, A. (1998) β convergence in Finland: regional differences in speed of convergence. Applied Economics, 30(5) Ma,ss Karaca, O. (2004) Türkie de Bölgeler Arası Gelir Farklılıkları: Yakınsama Var Mı?. Türkie Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni 2004/7, Erişim: Siriopoulos, C. ve Asteriou, D. (1998) Testing for convergence across the Greek regions. Regional Studies, 32(6) August, ss R. J. Barro ve X. Sala-i-Martin, (1992) Convergence. Journal of Political Econom, 100(2) April,ss X. Sala-i-Martin, The classical approach to convergence analsis, The Economic Journal, 106, ss (1996). Solow, Robert M. "A Contribution to the Theor of Economic Growth." QJ.E. 70 (Februar 1956): ss Barro, R. J. (1991). Economic growth in a cross-section of countries. Quarterl Journal of Economics 106, ss Mankiw, N. G., Romer, D., & Weil, D. N. (1992). A contribution to the empirics of economic growth. Quarterl Journal of Economics 107, ss Baumol, W. J. (1986). Productivit growth, convergence, and welfare. American Economic Review 76, ss

9 Ek Tablo Dönemi Türkie ve Bölgelerindeki Kişi Başına Gelir Düzei ($) Türkie İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzedoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Günedoğu Anadolu