Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Yıl: 2007/2, Sayı: 19 Review of the Faculty of Divinity, University of Süleyman Demirel ÖZET

Transkript

1 Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Yıl: 2007/2, Sayı: 19 Review of the Faculty of Divinity, University of Süleyman Demirel Year:2007/2, Number:19 ARAP DĐLĐNDE LÂM EDATI VE ĐŞLEVLERĐ ADLI KĐTAP ÜZERĐNE BAZI TENKĐT VE DEĞERLENDĐRMELER Nejdet GÜRKAN ÖZET Bu çalışmada, Dr. Nevin Karabela nın Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri adlı kitabının değerlendirmesi yapılmıştır. Bu çerçevede eser, muhteva, metot ve alt başlıklar açısından tahlil ve tenkide tâbi tutularak incelenmiş ve görülen eksiklikler belirtilmeye çalışılmıştır. Ayrıca mukayese yapılabilmesi için bu alanda daha önce yazılmış ez-zeccacî e ait bir eserin kısaca tanıtımı ve muhtevası hakkında bilgiler verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Arap Dili, Lâm Edatı, Eleştiri ABSTRACT Some Critisisms and Evaluations on the Book of Arap Dilinde Lam Edatı ve Đşlevleri This study mainly covers an examination of the book Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri by Dr. Nevin Karabela. In this respect, the book has been examined and evaluated in terms of its contents, method and sub-titles; some mistakes and deficiencies were also determined. In addition, some short explainations were given on the description and contents of a book written by az- Zaccâcî on the same subject to compare them. Key Words: Arabic Language, Lâm, Critisism. 1. Giriş Şüphesiz birçok çalışma veya eser hata ve kusurlardan âri değildir. Bu tür kusurların basit ve telafi edilebilir bir düzeyde olması, ilgili eser hakkında önemli bir eksiklik oluşturmaz. Ne var ki, akademik anlamda önemli ve olumsuz sonuçlara yol açabilecek, hatta daha sonraki ilmî çalışmalarda telafisi imkânsız bir etkilemeye neden olacak düzeydeki hatalar akademik çalışmalarda biraz daha önem arz etmektedir. Öte yandan, yapılan bir iş veya yazılan bir eserin amacı olmalıdır. Nitekim bir yazar şöyle demektedir: Yeni bir eser şu yedi Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Đlâhiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

2 Nejdet GÜRKAN meseleden münhasıran birini ele almalıdır. Orijinal bir şey meydana getirmek, eksik olanı tamamlamak, karmaşığı aydınlatmak, uzun olanı özetlemek, düzensizi tanzim etmek, dağınık olanı toplamak ya da hatalı olanı düzeltmek. 1 Biz de, bu düşünce ve görüşler ışığında özgün/orijinal olması beklenen Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri adlı eserle ilgili değerlendirmeleri bilimsel açıdan ortaya koymak istedik. Dikkatlice okuduğumuz bu eserin kısa tanıtımını ve muhtevasını verdikten sonra, metot ve bazı biçimsel açılardan yaptığımız değerlendirmelerimizi; konu tasnifi, önceki eserlerden aktarım, atıf ve hatalar bakımından ortaya koymaya çalışacağız. Ancak, yapılacak değerlendirmeler ve karşılaştırmaların daha kolay anlaşılmasını sağlamak için öncelikle bu eserin temel kaynaklarını belirtmek ve daha sonra bu alanda daha önce yazılmış bir eserle ilgili bazı bilgiler vermek istiyoruz. Kaynaklar incelendiğinde, bu çalışma, temelde, konu itibariyle kendisinden önce yazılmış ve bugüne ulaşmış olan aşağıdaki eserlerden istifade ile hazırlanmıştır, denilebilir. 1. ez-zeccâcî, Abdurrahman b. Đshak (ö.337/948), Kitâbu l-lâmât, tahkik: Mâzin Mübârek, Dımaşk en-nehhâs, Ebû Ca fer (ö. 338/950), er-risâle fi l-lâmât, tahkik : Tâhâ Muhsin, el-mevrid, Bağdat 1971, s Đbn Fâris, Ebu l-hüseyn Ahmed (ö.395/1004), Kitâbu l-lâmât, MMLA, XLIII, Sayı: 4, Dımaşk 1973, s Bunların dışında; 137 kadar değişik eserden de istifade edilmiştir. Dolayısıyla eser, faydalanılan kaynak sayısı bakımından yeterli gözükmektedir. Ancak dipnotlarda özellikle ez-zeccâcî nin eseri dikkati çekmektedir. Yapılacak tenkit ve değerlendirmeleri temellendirmek için öncelikle bu eseri kısaca tanıtmaya ihtiyaç vardır. 2. Kitâbu l-lâmât Abdurrahman b. Đshak ez-zeccâcî tarafından telif edilen ve yukarıda künyesini verdiğimiz elimizdeki nüsha, 182 sayfa olup hicri 620/1223 yılında Abdulazîz b. Sehnûn b. el-gımârî tarafından yazılmıştır. 2 Eser, 1985 yılında Mâzin Mubârek tarafından tahkik edilmiştir. Kitap, Arap dilinde ve Kur ân da lâmların yeri, anlamları ve kullanımları gibi hususların zikredildiği kısa bir giriş ile başlamaktadır. ez-zeccâcî; Bu, lâmların anlatılması, Arap dili ve Allah ın (Azze ve Celle) kitabındaki konumları, anlamları, kullanımları, her bir konumuyla ilgili delil getirme yanında âlimler arasındaki tartışmalar hakkında özlü bir kitaptır diyerek 3, eserinin bu edat ile ilgili hemen hemen her şeyi Draz, Muhammed, Kur ân Ahlâkı, Đstanbul 1993, s. XV. Bkz. ez-zeccâcî, Abdurrahman b. Đshâk, Kitabu l-lâmât, Tahkik: Mâzin Mubarek, Dımaşk 1985, s ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s

3 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler ihtiva ettiğini vurgulamaktadır. Müellif, bu kısımda ayrıca otuz bir (31) çeşit lâm olduğunu kaydetmektedir. Bu çerçevede eser otuz altı bölüme (bâb) ayrılmıştır. Eserin sonunda, Mesele mine l-kurân adıyla bir âyetteki lâmın okunuşu ve üzerindeki tartışmaları anlattığı ilave bir başlık bulunmaktadır. Bu da dâhil edilirse eser otuz yedi bölümden oluşmaktadır. Bunlardan otuz adedi lâm çeşitleriyle örtüşen başlıklar olup altı tanesi lâm ile ilgili çeşitli meseleleri ele almaktadır. Toplamda otuz bir çeşit lâmdan bahsedilmesine rağmen, otuz çeşit başlığın olması, müsteğâs bih ve müsteğâs leh adlı iki çeşidin aynı başlık altında zikredilmesinden kaynaklanmaktadır. ez-zeccâcî nin tasnifine göre, otuz bir çeşit lâmın Türkçe ifadesiyle isimleri şöyledir: 1. Aslî Lâm, 2. Belirlilik Lâmı, 3. Mülk Lâmı, 4. Đstihkâk Lâmı, 5. Key Lâmı, 6. Cuhûd Lâmı, 7. Đnne Lâmı, 8. Đbtidâ Lâmı, 9. Taaccub Lâmı, 10. Yemin Edilen Đsmin Başına Gelen Lâm, 11. Yeminin Cevabı Olan Lâm, 12. Müstegâs bih Lâmı, 13. Müstegâs min Eclih Lâmı, 14. Emir Lâmı, 15. Muzmar (zamir) Lâmı, 16. Nefiy de Muzaf ve Muzaf ileyh Arasında Gelen Lâm, 17. Nidâ da Muzaf ve Muzaf ileyh Arasında Gelen Lâm, 18. Yemin de Daima Muzâri Fiilin Başında Gelen Lâm, 19. Şeddeli Đnne nin muhaffefi olan kesralı Đn ile kullanılan Lâm, 20. Âkıbe Lâmı, 21. Tebyîn Lâmı, 22. Lev Lâmı, 23. Levlâ Lâmı, 24. Teksîr Lâmı, 25. Abdele kelimesindeki Zâid Lâm, 26. Lealle kelimesindeki Zâid Lâm, 27. Mefulun min eclih i Đzah Lâmı, 28. Başka bir harf yerine kullanılan veya yerine başka bir harfin kullanıldığı Lâm, 29. Đlâ anlamına gelen Lâm, 30. Şart Lâmı, 31. Bazı fiilleri mef ullerine ulaştıran ve hazfi bazen câiz olan Lâm. Ancak o, bu lâmların farklı konum ve kullanımlarına rağmen aslında on çeşit lâmdan ayrılmış kollar olduğunu belirterek bunları şöyle özetlemiştir: Aslî lâm, izafet lâmı, tevkîd lâmı, emir lâmı, cuhûd lâmı, bedel lâmı, cevab lâmı, zâid lâm, fasl lâmı ve âkıbe lâmı. Bunlardan bir tanesi olan fasl; otuz bir çeşit başlığın içinde olmamasına rağmen iki çeşidi (Şeddeli Đnne nin muhaffefi olan kesralı Đn ile kullanılan Lâm, Yeminin Cevabı Olan Lâm) içeren lâm olarak tasnifteki yerini almıştır. Ayrıca müellif, hangi lâmın hangi kökten geldiği ya da hangilerinin bu başlıklardan hangisi altına girdiğini de açıklamıştır. Meselâ emir lâmının, emir ve cezâ (cevab) lâmını içerdiğini belirtmiştir. 4 Öte yandan ez-zeccâcî, temelde bütün lâmları aslî ve zâid olmak üzere ikiye indirgemiştir. 5 Müellif ilk çeşit olarak başa aldığı aslî lâm kısmında; bu harfin isim, fiil ve harflerdeki konumunu örneklerle anlatmıştır. O, konuyla doğrudan ilgili Arap şiiri, Arap sözleri ve âyetlerden getirdiği şâhit ve örnekler yanında konu dışı ve konuyla uzaktan ilgisi bulunan bazı meseleleri de anlatmaya çalışmıştır. Görebildiğimiz kadarıyla bir hadîs ile bir adet sahabe sözünü de delil olarak eserine almıştır. 6 Meselâ o, konu dışı sayılabilecek içinde ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s Bkz. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s. 93,

4 Nejdet GÜRKAN lâm harfi bulunan leyse kelimesinin mahiyetiyle ilgili birçok görüşü ortaya koymuştur. 7 Harf-i tarif konusu da eserde önemli yer işgal etmektedir. Eserde, sadece lâm harfinin mi belirleme işi yaptığı ya da elif ve lâmın ismi birlikte mi belirlediği hakkındaki çeşitli görüşler kaydedildikten sonra bu takının kullanıldığı yerler, el- takısı ve tenvin, el- takısı ve izafet, müştak isimlerde eltakısının görevi gibi konular işlenmiştir. Diğer lâm çeşitlerini anlatırken, önce kısa izahını vermiş, sonra varsa dil ekollerinin bu konudaki farklı görüşlerini belirtmiş ve nihayet kendi kabul ettiği görüşü veya tercihini ortaya koymuştur. Müellif harf-i tarif kısmında şöyle demektedir: Biz bu konuda Mâzinî nin (ö.249/863) söylediğini demekteyiz. Eski bir âlim bir şey söylediği zaman, daha sonra gelenlerin metodu; o sözü anlatmak, eğer bir yanlışlık görürlerse veya eksiklik varsa açıklamak ve doğrusunu göstermektir. Bu konuyla ilgilenen kişi doğru gördüğü görüşü seçebilir. 8 O halde, herhangi bir konuyu ele alan araştırmacı, ez-zeccâcî nin dediği ve yaptığı gibi, kendisinden önce bu konuda yapılmış eserlerdeki eksiklik veya yanlışları ortaya koyarak meseleyi daha ileri bir noktaya ulaştırmalıdır. Girişte de bahsettiğimiz bu genel geçer bilimsel tespitten sonra, biz de, bu anlayış ışığında hazırlandığını düşündüğümüz Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri adlı kitap hakkındaki tespit ve değerlendirmelerimizi ortaya koymaya çalışacağız. 3. Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri Adlı Eserin Muhtevası Dr. Nevin Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, Aktif Yayınevi, Ankara adlı 169 sayfalık kitap; Giriş, Birinci ve Đkinci bölüm ile Sonuç tan ibarettir. Girişte; Arapça da kelime çeşitleri, harflerin ve lâmların tasnifi yer almaktadır. Âmil Olan Lâmlar adlı Birinci Bölümde; lâmlar; cer eden, muzari fiili nasb eden ve cezm eden lâm: emir lâmı olmak üzere üç kısımda ele alınmıştır. Âmil Olmayan Lâmlar adlı Đkinci Bölümde; Belirlilik Lâmı (El Takısı), Đbtida Lâmı, Te kit Lâmı, Đn in Haberi başında gelen Lâm, Yemine Hazırlayıcı Lâm, Amel Etmeyen Taaccüb Lâmı ve Cevap Lâmı anlatılmıştır. Bir buçuk sayfalık bir sonuçla bitirilen esere Kaynaklar ve Dizin kısmı da ilâve edilmiştir. Yirmi sayfalık Giriş bölümünde; Arapça da kelime çeşitleri, harfler ve lâmların tasnifi ele alınmıştır. Burada, kelimeyi oluşturan isim, fiil ve harfle ilgili tanımlar ve özellikleri anlatılmıştır. Đsmin özellikleri maddeler halinde belirtilmiş, fiili isimden ayıran özellikler verildikten sonra harfle ilgili konulara temas edilmiştir. Ayrıca, harflerin fonksiyonları açısından tasnifi üzerinde durulmuş ve âmil olan ve olmayanlarla ilgili eski tasniflere atıflar yapılmıştır. Ardından lâmların tasnifi ayrı bir kısımda ele alınmıştır. Bu tasniflerden de anlaşıldığı kadarıyla, lâm edatının çeşidi ve işlevi kapsamlıdır. Zaten bu konuda, zengin bir literatür ve temel kaynak bulunmaktadır. Bu kaynakların en genişi de 7 8 ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s

5 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler ez-zeccâcî ye aittir. Birinci Bölümde; üç temel başlık altında, cer eden lâmlâr, muzari fiili gizli en ile nasb eden lâmlar ve cezm eden lâm olmak üzere otuz kadar lâmdan bahsedilmiştir. Đkinci bölümde; yedi temel başlık altında yedi lâm anlatılmıştır. Sonuç bölümünde ise, yazar bu konuda ulaştığı sonuçları ortaya koymaya çalışmıştır. 4. Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri Adlı Eserin Lâm Tasnifi: a. Genel Tasnif: Lâm edatının genel tasnifinin; daha önce beş altı müellifin yaptığı tasniflerden karma bir sıralama ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Yazar, bir yerde, daha önceki dilcilerin tasnif tarzlarıyla ilgili bir paragraflık özetini takiben; Biz ise lâmların i râb açısından etkilerini göz önüne alarak âmil (gayr-ı âtıl) ve gayrı âmil (âtıl) olmak üzere iki bölüme ayırdık diyerek 9 yeni bir tasnif yapıyor intibaı vermektedir. Ne var ki aynı sayfada el-mâlekî nin de aynı tarz bir tasnif yaptığı belirtilmektedir. Ayrıca bu tasnif (âmil, gayr-ı âmil) Murâdî, Đbn Hişam ve el-đrbillî tarafından da yapılmıştır. 10 Oysa Karabela burada daha öncekilere atıfla aynı tasnifi yaptığını ifade edebilirdi. Öte yandan, Lâm ile ilgili olarak yapılan bazı tasniflerin göz ardı edildiği görülmektedir. Meselâ, çalışmanın kaynakları arasında zikredilmesine rağmen, Herevî ve Đrbillî nin tasnifleri yazar tarafından dikkate alınmamıştır. Bir başka ifadeyle, eserde bu iki tasnifle ilgili herhangi bir değerlendirme ve atıf bulunmamaktadır. 11 Yazar lâmlarla ilgili çeşitli tasnif örnekleri vermiştir. Bunlardan birisi de ez-zeccâcî nin yaptığı tasniftir. Onun otuz bir çeşit lâmı on kategoriye ayırdığını belirtmesine rağmen; 12 bunları da temelde aslî ve zâid olmak üzere ikiye indirgediğine değinmemiştir. Daha önce belirtildiği gibi ez-zeccâcî nin böyle bir tasnifi de vardır. b. Ta lil/sebep lâmı: Kitapta; Lâm çeşitlerinden sebep bildiren anlamındaki lâm iki farklı başlık altında ele alınmıştır: 1.Ta lil lâmı, 2. Meful min eclihi açıklayan Lâm. 13 Bunların aralarındaki benzerlik veya farklılığa değinilmemiştir. Bilindiği gibi ta lîl sebep bildirmek, 14 Meful min eclih ise fiilin sebebini açıklayan kelime Karabela, Nevin, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, Aktif Yayınevi, Ankara 2006, s. 30. Bkz. ez-zeccâcî, Abdurrahman b. Đshâk, Lâmlâr Kitabı, Çeviren ve Yayına Hazırlayan: Ahmet Yüksel, Samsun 2005, s Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s ve içindekiler. Ayrıca krş. ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 29. Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 5-6, 42, 66. Fıkıh usulü gibi bazı disiplinlerde talil ve sebep arasında bazı küçük farklar olmakla beraber Arap gramerinde böyle bariz bir fark bulunmamaktadır. Ayrıca fıkıh usulünde 177

6 Nejdet GÜRKAN demektir. Nitekim yazar da Lâmu t-ta lîl kısmında; sebep bildirmek için gelen ve yerine من أجل konması uygun olan lâmdır. 15 diyerek bu ortaklığı belirtmektedir. Ayrıca bu kitabın her iki kısmında verilen örnekler de sebep anlamındadır. 16 Demek ki bu lâmlar aynıdır. Diğer bir ifadeyle bunlar sebep bildiren anlamında müşterek fonksiyonu olan unsurlardır. Sadece isimleri kaynaklarda farklı olarak geçmektedir. Zaten hiçbir tasnifte bu iki isim bir arada geçmez. Nahivcilerden kimisi ta lil adını verirken kimisi min eclih veya meful min eclihi izah lâmı 17 demiştir. Ayrıca bu kısımlarda, isimlerle ilgili örnekler varken fiillerin başına gelen ta lil lâmına ait herhangi bir örnek ve izah da geçmez. Oysa bu konuda gerek Đbn Hişam gerekse ez-zeccâcî nin eserinde geniş bilgi ve örnekler bulunmaktadır. 18 c. Eserde, mülk-istihkak-ihtisas-temlik ve şibh temlik adlarıyla tasnif edilen ve birbiriyle ilintili, benzer veya aynı olan lâmlar arasındaki ilişkiye hemen hemen hiç (benzerlik veya farklılık açısından) temas edilmemiştir. Sadece mülk lâmı kısmında; Sibeveyh in bunlardan mülk ve istihkak lâmlarına izafet adını verdiği ve izafet anlamı taşıdığı anlatılmaktadır. 19 Meselâ bu konuda Đbn Hişam; Bazıları ihtisas adını verdikleri zaman diğer iki ismi ( mülk ve istihkak) söylemeye ihtiyaç duymazlar. demektedir. 20 Demek ki bunlar aynı veya çok yakın görevlere sahip çeşitlerdir. Dolayısıyla bunların farklarının belirtilmesi gerekirdi. Bunlar arasında sadece isimlendirme farkı mı var? belli değildir. Yine burada sadece bir örnekle ve bir satırlık cümleyle temlik ve şibhu t-temlik (Temlik benzeri) lâmı anlatılmıştır. Ancak temlikin ne olduğu açıklanmamıştır. 21 Bu bağlamda; Türkçesi; Zeyd e bir dinar bağışladım. demek olan temlik örneği ile, Allah size kendi cinsinizden eşler yarattı. 22 anlamındaki şibhu t-temlik örneği arasında ne fark var ki biri temlik diğeri şibh temlik lâmı taşıyor, açıklanmamıştır. Bu iki çeşit lâm Đbn Hişam ın Muğni llebîb adlı eserinde de aynı örneklerle ve birer cümleyle ifade edilmiştir. Burada de, talil (gerekçe) veya sebep bildiren edatlar, Arapça gramer açısından ortaklık gösterirler. Meselâ Zekiyyuddin Şaban; Sarih delalet, nassın, illeti bu anlamda konmuş lafızla göstermesidir. Arap dilinde bir şeyin illetini (gerekçesini) belirtmek üzere konmuş başlıca lafızlar şunlardır: - من أجل- لا جل- آي- أن ve ل yani لام harfidir diyerek bu ortaklığı ifade etmiştir. Zekiyyuddin Şaban, Đslam Hukuk Đlminin Esasları (Usûlü l- Fıkh), Çeviri: Đbrahim Kâfi Dönmez, Ankara 1990, s Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 42. Örnekler için bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 42, 66. ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s Bkz. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s ; ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s ; Đbn Hişâm, Cemâluddin, Muğni l-lebîb, Kahire, ts., I, 210. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 39. Đbn Hişâm, Muğni l-lebîb, I, 208. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s /en-Nahl,

7 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler da hiçbir açıklama yoktur. 23 Zeyd e dinar bağışlamak (veya vermek) ile Allah ın insana eş kılması (yaratması) aslında birine bir şey vererek ona sahip yapmak anlamında temlik tir. Allah ın insanlar için eşler yaratması mutlak anlamda bir mülkiyet ifade etmediği için şibh temlik (temlik benzeri) olarak değerlendirilmiş olabilir. Dolayısıyla buradaki ayırım çok açık değildir. 5. Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri Adlı Eserde Aktarım Ve Atıf a. Đbtida Lâmı: Bu kısımda, üç sayfalık açıklamanın çoğu ez-zeccacî ye ait olup onun eserinden sadece bazı örnekler alınmamıştır. Meselâ orijinal metindeki şu ifadenin karşılıkları ele alındığında ; (وهذه اللام لشدة توآيدها وتحقيقها ما تدخل عليه يقد ر بعض الناس قبلها قس ما فيقول هي لام القسم آا ن تقدير قوله: لزيد قاي م واالله لزيد قاي م فا ضمر القسم ودلت عليه اللام.) Bu lâm ın başına geldiği kelimedeki te kit ve tahkikin güçlüğünden dolayı bazı kimseler bu lâm dan önce bir yemin takdir eder ve bu lâm a yemin واالله لزيد قاي م takdiri /Zeyd ayaktadır, cümlesinin لزيد قاي م lâmı derler. Örneğin /Vallahi Zeyd ayaktadır şeklindedir. Yemin burada gizlenmiş olup, lâm harfi buna delalet etmektedir. 24 Đbtida lâmının tekit edici ve anlamı güçlendirici özelliğinden dolayı bazıları öncesine yemin takdirinde bulunurlar. Bu yüzden lâmu l-kasem şeklinde adlandıranlar da vardır. Bu durumda لزيد قاي م cümlesi واالله لزيد قاي م (Allah a yemin olsun ki Zeyd ayaktadır) takdirinde olup lâm da buna işaret etmektedir. 25 Đki parağraf arasında sadece bazı kelime değişiklikleri ile takdim ve tehir bulunmaktadır. Karabela, asıl kaynağa atıf yapmakla beraber; buradan aldığı ifadeyi tırnak içinde değil kendi ifadesiymiş gibi takdim etmektedir. Ayrıca, bu kısımdaki birkaç paragraf daha benzer özellikler taşımaktadır. 26 Yine aynı kısımda, Zeccâcî den yapılan bir alıntıda Arapça ifadenin tercümesi eksik verilmiştir. Đlgili Arapça cümle şöyledir: لا ن القسم لو ظهر لم يجز أن يقع الفعل المستقبل محققا إلا باللام والنون Çünkü yemin (kelimesi), açık olursa (olarak ifade edilirse), muzari fiil ancak lâm ve nûn ile tekitli olarak gelebilir Krş. Đbn Hişâm, Muğni l-lebîb, I, 209. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s ; ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Krş. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s ; ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s ; Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Bkz. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s

8 Nejdet GÜRKAN Karabela nın ifadesi şöyledir: Eğer yemin açık olursa muzari fiilin te kîd nûnu olmaksızın gelmesi câiz değildir. 28 Görüldüğü gibi asıl metindeki lâm kelimesi Karabela nın tercümesine yansımamıştır. Diğer taraftan orijinal metinde veya kaynakta yer alan bir bilgiyi olduğu gibi aktarmanın bilim âlemine hangi katkıyı yapacağı sorusunu akla getirmektedir. Uzmanı olan zaten eseri aslından veya tercümesinden okuyabilir. Bu kitabın amacı, sadece kaynaklarda olanı aktarmak, uzman olmayana veya öğrenciye bilgi amacı taşıyorsa dipnot vermeye de gerek yoktur, denilebilir. Bu çerçevede eserde, Kufeliler ve Basralılar arasındaki ihtilaflara zaman zaman değinilmektedir. Dolayısıyla burada yeni bir katkı vardır, iddiasına karşılık; bu ifadeler de; yorumsuz olarak verilmiş ve sadece dipnotlu aktarımdan ibarettir. cevabını vermek mümkündür. Zira üç sayfalık bir yazıda, sekiz adet paragrafın her birinin sonunda dipnot bulunmakla birlikte, bu kısmın (Đbtida Lâmı) sonunda herhangi bir değerlendirme ve yorum yapılmamıştır. 29 Kısaca analiz ve yorum noksanlığı birçok yerde kendini hissettirmektedir. b. Mülk Lâmı: Bu lâm anlatılırken önemli bölümü ez-zeccâcî den aktarım olup, sadece bir paragraf Sibeveyh e ayrılmıştır. Örnekler hemen hemen aynıdır. 30 Öte yandan, ez-zeccâcî, mülk lâmı ile istihkak lâmının farklarına temas etmişken 31, bu alanda daha sonra yazılmış mezkur eserde bu farklara hiç değinilmemiştir. Ayrıca, istihkak lâmı birkaç örnekle dipnotsuz anlatılmıştır. Burada Sibeveyh e atıf olmakla beraber aşağıda dipnot verilmemiştir. Öte yandan verilen iki dipnottan birinin lâm ile doğrudan ilişkisi yoktur. Diğeri ise ez-zeccâcî ye aittir. O da zaten asıl kaynaklardan birisidir. 32 c. Key Lâmı: Yazarın s. 73 teki bir paragrafı, örnekleri dahil ez-zeccâcî nin ifadelerinin özeti olmakla beraber; dipnotunda ez-zeccâcî (ö. h. 337) yer almazken el-enbârî (ö. h. 577) gibi ondan daha sonra gelenlerin eserleri bulunmaktadır. Đlgili paragraf şöyledir: Basralılara göre lâmın görevi isimleri (جي تك لتحسن إلي ( takdirindedir. ve fiil lâmla mecrur bir masdar أن etmektir. cer cümlesi ( للا حسان إلي (جي تك anlamındadır. Bu husustaki Basra ekolünün delili, aynı harfin (lâmın) ismi cer ve fiili nasb edemeyeceğidir. 33 Bu ifadelerin karşılığı yazarın en temel kaynak eserlerinden birisi olan ez-zeccâcî de bulunmasına rağmen, bu kitap, ilgili paragrafın dipnotunda Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Örnek için bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Krş. ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s. 86; Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 38. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s. 65. Krş. ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s ; Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 40. Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s

9 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler yoktur. Ayrıca, bu paragrafın Bu husustaki Basra ekolünün delili, aynı harfin (lâmın) ismi cer ve fiili nasb edemeyeceğidir cümlesinde de dipnot yoktur. Dipnot daha aşağıda olup, konuyla ilgili yerde ise böyle bir ifade bulunmamaktadır. 34 Đlgili cümlenin ez-zeccâcî deki Arapça karşılığı şöyledir: 35 ) واستدلوا على صحة هذا المذهب با ن حرفا واحدا لا يكون خافضا للاسم ناصبا للفعل ( d. El Takısı: Sayfa 96 da, bu takı ile ilgili olarak Sibeveyh in Marifelik sadece lâm harfindedir. anlamındaki bir görüşü alınmış, onun kendi eseri el-kitâb kaynak olarak verilmezken ikinci el kaynaklara yer verilmiştir. Oysa bu görüş bu asıl kaynakta bulunmaktadır. 36 Sayfa 109, dipnot 458 de; Halil b. Ahmed in Allah lafzıyla ilgili görüşünün delili olarak el-muradî nin eseri kaynak olarak verilmiş; oysa Halil in eseri Kitâbu l-ayn, Beyrut 1988, IV, 90, 91. sayfalarda bu bilgi bulunmaktadır. e. Tebyîn Lâmı: Sayfa. 65, dipnot 234 te; Sibeveyh e atıf var, fakat kaynak olarak, ez- Zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s. 124 verilmiştir. Yazar s. 64 son paragrafta herhangi bir kaynağa atıf yapmadan; Bu beyitte olduğu gibi dua eden veya beddua eden kişi, anlamın muhatap tarafından bilindiğini bilirse lâmı açığa çıkarmayabilir veya muhatabın bildiği bilinse de tebyîn lâmının te kid amacıyla gelmesi mümkündür. demektedir. ez- Zeccâcî ise şöyle demektedir: Dua eden kimsenin duasıyla kastedilen mana açıkça biliniyorsa, Araplar bu durumda cümlede lâma bazen yer vermezler. Yukarıdaki beyit de işte bunun gibidir. Duâ ile ne kastedildiğini muhatabın bildiğinden emin olunmasına rağmen, bu lâmın te kit için getirildiği de olur 37 Görüldüğü gibi, ez-zeccâcî nin aynı kısımdaki ifadeleri ile yazarın ifadeleri arasında çok önemli bir fark bulunmamaktadır. Bu ifadelerin yazara ait olması da mümkün değildir. Zirâ bu yargılar bir nahiv kuralı olarak kaynaklarda malumdur. Nitekim aynı ifadeler ez-zeccâcî de bulunmaktadır. O halde, yazar burada ya dipnot vermeyi unutmuş veya ihmal etmiştir, sonucu ortaya çıkmaktadır.yine bu kısımda; tebyîn lâmı isim fiiller ve gizli bir fiille mansub olan masdarlardan sonra dua veya beddua edileni açığa çıkarmak için gelen lâmdır. tarifi yapıldıktan sonra, el-enbârî, Abdurrahman b. Muhammed, el-đnsâf fî mesâili l-hılâf beyne n-nahviyyîn: el- Basriyyîn ve l-kûfiyyîn, Beyrut 1993, II, 576. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s. 66. Krş. Sibeveyh, el-kitâb, Kahire 1988, IV, 457; Gürkan, Nejdet, Arapça da El Takısı ve Fonksiyonları Ekev, Yıl: 8, Sayı 18, Kış 2004, s Bkz. ez-zeccâcî, Lâmlâr Kitabı, s Metin için bkz. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s

10 Nejdet GÜRKAN altı tane örnek cümle verilmiştir. 38 Fakat, (. ما أحب نى لزيد Zeyd beni ne kadar çok sever. ) cümlesi bu tanıma uymamaktadır. Zira bu cümle içinde isimfiil veya masdar yoktur. Bu örneğin dolaylı yollardan bu konuyla bağlantısı varsa açıklanmalıydı veya bu tanımın istisnası varsa belirtilmeliydi. Bize göre, bu ما أحب ني لفلان ifade taaccüb/şaşırma anlamı taşımaktadır. Nitekim benzer bir örnek cümlesindeki lâmın tebyin lamı olduğu ve cümlenin de taaccüb anlamı taşıdığı bir kaynakta yar almaktadır. 39 Bu örnek bu konuya dahil olmakla birlikte, müellifin girişteki açıklamasına taaccüb fiilini ve ayrıca ismi tafdili açıklayan tebyîn lâmını ilave etmeyi ihmal etmiş olduğu görülür. f. Zâide Lâzime El: S. 106, dipnot 442 deki görüş Sibeveyh e ait olup, kaynak ise ez- Zeccâcî, Kitabu l-lâmât, s. 47 olarak geçmektedir. Bu dipnotta; Sibeveyh e göre bu yıldızdan başka yüksek olan bir şeye bu ismin verilmesi caiz değildir. ez-zeccâcî, Kitabu l-lâmât, 47. denilmektedir. Oysa bu anlamdaki ifadeler, Sibeveyh in el-kitâb adlı eserinde bulunmaktadır. 40 Öte yandan bu dipnotun atıf ve bağlantılı olması gereken asıl metinle bağı yok gibidir. Zira, yazar bahse konu dipnotun asıl metninde; Ğalebe yoluyla alem olan isimler tek bir şeye özgü olup, isim bu özellikte ortak olan başka bir kelime için kullanılamaz. Mesela: الدبران bir yıldız adıdır. السماك başak yıldızının adıdır. demektedir. Görüldüğü gibi, burada iki yıldız ismi örnek verilmiş olmakla birlikte, dipnotta bu yıldızdan ifadesiyle birisine işaret edilmiştir. Yükseklikten bahsedilmiş ancak yıldızların hangisinin yükseklik kavramıyla ilintili olduğu asıl metinde السماك Sibeveyh, açıklanmadan dipnotta bu anlama atıf yapılmıştır. Bu bağlamda kelimesinin yükseklik anlamından türediğini ancak her yüksek olana bu ismin verilmesinin mümkün olmadığını, zira bu kalıbın artık yıldız adı olarak meşhur olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla yazarın, başka yerlerde kullandığı ancak bu konuda temel kaynağa bakmadığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle onun metinle dipnot arasındaki ilinti kurması ve yeterli açıklama getirmesinin mümkün olmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca burada belirtilmesi gereken bir başka husus, yazar; Ğalebe yoluyla alem olan isimler tek bir şeye özgü olup, isim bu özellikte ortak olan başka bir kelime için kullanılamaz ifadesinde, ismin kelime için kullanılmadığını söylemektedir. Bilindiği gibi isimler -kelimeler için değil- eşya vb. şeyler için kullanılır veya kullanılmaz. Kelime zaten isimdir. Kısaca burada, kelime yerine şey veya benzeri bir kavram kullanılmalıydı. Yine bu kısımda, kullanılan birçok ifade ve örnek, Sibeveyh in kitabında olmakla beraber ona hiçbir atıf yapılmamıştır Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 63. Geniş bilgi için bkz. Đbn Hişâm, Muğni l-lebîb an kutubi l-eârîb, I, Bkz. Sibeveyh, el-kitâb, II, 102. Krş. Sibeveyh, el-kitâb, II,

11 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler 6. Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri Adlı Eserdeki Önemli Hatalar Yazım, baskı ve hareke gibi basit hataları burada zikretmenin bir anlamı olmadığı açıktır. Ancak metodik kusurlar denilebilecek olanlardan bazıları şöyledir: 1. Girişte; 5 nolu dipnot, Nahiv terimi olarak isim ifadesine iliştirilmiştir. Dipnotun muhtevası ise, isim kelimesinin kökeni hakkındadır. Oysa yazar, isim kelimesinin türeyişini bir önceki paragrafta ele almış ve bu konudaki ihtilaflara değinmeden tek bir görüşü belirtmiştir. Dolayısıyla bu dipnotun yeri girişin ikinci paragrafı olmalıdır. Zirâ ismin türeyişi ile nahiv terimi olarak isim arasında herhangi bir ilinti kurulması imkânsızdır s. 31 deki: Âmil olmayan lâmların hepsi (lâmu t-ta rif hariç) fethalıdır. Bunlar; lâmu t-ta rîf, ibtida lâmı, olmak üzere sıralanabilir. ifadesinde lâmu t-ta rif ; önce parantez içine alınıp genel hükümden hariç tutulurken, sonra fethalı olanları ifade eden sıralamada ilk başta yer almaktadır Cezm eden lam Emir lâmı başlığı altında; Emir lamının anlatıldığı bu kısmın sonu, emir fiilinin mebniliği ve nereden çıktığı tartışması üzerine bir değerlendirmeyle bitmektedir. Kısaca, lâm ile doğrudan ilgili olamayan bir tartışmayla (mebnilik tartışması) konu sonlandırılmıştır. Oysa, bilimsel çalışmalarda, bir bölüm, bir kısım veya konu sonlandırılırken ilgili bölüm veya kısım buraya ait ve ilgili bir değerlendirmeyle bitirilir. Bu değerlendirme, içerde anlatılan asıl konudan uzak olmamak zorundadır. Arada bir yerde başka bir konuya geçiş veya ıstıtrad yapılabilir. Ancak geçiş yapılan tâli konuyla bu bölüm veya kısım sonuçlandırılamaz. Öte yandan yazar birinci bölümü, Đçindekiler de gözükmeyen bir alt başlıkla; Emir Kipinin Farklı Anlamlarda Kullanılması şeklinde sonlandırmıştır. Bu başlık, s. 84 teki Cezm eden lam: Emir lâmı başlığının devamında yer almaktadır. Ayrıca yazarın bölüm sonlarında konuyla ilgili herhangi bir değerlendirmesi bulunmadığını belirtmek gerekir. 4. s.103 te bir gramercinin ismi Ahfeş (ö.206/821) olarak verilmiş. Bilindiği gibi üç tane Ahfeş bulunmaktadır. Bu zâtın hangi Ahfeş olduğu belli değildir. Oysa s.131 de Ahfeşlerin ismi geçerken hangisi olduğu belirtilmiş.(ahfeş el-evsat, Ahfeş es-sağir gibi). 5. s Sonuç bölümü son paragrafta tek yüklemli bir cümle içerisinde, 5 tane olarak kelimesi kullanılarak bir dil çalışmasında, tuhaf bir cümle örneği verilmiştir. Buna bağlı olarak bir kısmının delil olarak sunduğu bir şiirin veya metnin diğerleri tarafından delil olarak kullanılmadığını veya Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Krş. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s

12 Nejdet GÜRKAN zaruret durumu olarak kabul edildiği için kural olarak ortaya konmadığını söyleyebiliriz. 6. Kaynaklarda; Gürkan, Nejdet, El Takısının Fonksiyonları, Ekev, Yıl:8, sayı: 18, Kış 2004, şeklinde verilmiş oysa bu makalenin tam adı Arapça da El Takısı ve Fonksiyonları şeklindedir. Makalenin tam adına bakılmadan yazıldığı anlaşılmaktadır. 7. Mübeyyinu l-meânî alâ tertibi l-hurûfi l-meânî (Haz. Abdullah Hulusi Güzelyazıcı, Đstanbul, ts. ) adlı eser, kaynakçada yer almamaktadır. 414 nolu dipnotta ise yazar adı yoktur nolu dipnotta; el-murâdî ye atıf var, aşağıda ise es-suyûtî ve eseri bulunmaktadır. Halbuki el-muradî nin kendi eseri kaynaklar arasındadır. Burada dipnotlarda kayma olmuştur diye düşünülebilir. 9. Dipnotlarda, ölüm tarihine göre sıralı kaynak vermeye riâyet edilmemiştir. Örneğin, 25 nolu dipnotta; Đbn Kemal, el-curcânî, el-ethâvî, es-suyutî, Đbn Akîl, el-enbârî şeklinde rastgele bir sıralama yapılmıştır. 45 Oysa, bilimsel gelenekte ölüm tarihi en eski kaynaktan başlamak üzere son döneme doğru bir sıralama yapılması gerekirdi. Benzer bir durum 531 nolu dipnotta gözükmektedir. 531 nolu dipnotta Sibeveyh (ö. 180/796) en sonda yer almaktadır. er-rummânî (ö. 384/994), Sibeveyh ten sonra yaşamasına rağmen dipnotun başında yer almaktadır. 46 Dipnot 524 te de, Đbn Hişam (ö. 761/1352) Kemal Paşa (ö. 940/ 1533) daha sonra gelmektedir Dipnotlarda Kemal Paşa, Kaynakça da Đbn Kemal Paşa olarak geçer ve 548 nolu dipnotlarda; bir eser adı, Đbn Hişam, Şuzûru z- Zeheb, şeklinde verilmişken; kaynaklarda; Đbn Hişam, Şerhu Şuzûri z- Zeheb, şeklinde verilerek asıl eserle şerh aynı kitapmış gibi atıf yapılmıştır. Benzeri bir durum, 520 nolu dipnot için de geçerlidir. Şerhu Katri n-nedâ yerine Katru n-nedâ ifadesine yer verilmiştir. 12. Otuzuncu sayfada; Âmil olan lâmlar kesralıdır. şeklinde genel bir ifade kullanılmaktadır. Oysa âmil olan lâmlâr tasnifinde yer alan taaccüb lâmı hakkında Taaccüb lâmı çoğunlukla nidâ ile birlikte bulunur. Nidâ ile gelen taaccüb lâmı fethalıdır 49 denilerek çelişkiye düşülmektedir. Oysa burada, bu kuralın istisnaları olduğu veya başka kullanımları olduğu belirtilseydi, bu çelişki ortadan kalkabilirdi. Nitekim, amil olan lâmların farklı kullanımları hakkında Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 15. Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Bkz. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s Krş. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s. 131, 159. Karabela, Arap Dilinde Lâm Edatı ve Đşlevleri, s

13 Arap Dilinde Lâm Edatı Ve Đşlevleri Adlı Kitap Üzerine Bazı Tenkit ve Değerlendirmeler Đbn Hişam şöyle demektedir: Âmil olan ve cer etkisi yapan lâmlar zâhirî (açık) isimlerden önce geldiğinde لزيد) gibi) kesralıdır. الله) (يا gibi yâ harfine bitişik müstegâs bunun istisnası olup fethalıdır Diğer taraftan bütün zamirlerden önce gelen lâm ise fethalı ( لكم- لنا gibi) olup, mütekellim yâ sı istisnaî olarak kesralıdır no lu dipnotta; eser adı var ancak sayfa numarası verilmemiştir. 7. Değerlendirme Gerek muhteva gerekse metodik açıdan yapılan tespitler ışığında şunları söyleyebiliriz: Giriş için, zengin dipnot ve kaynakların çeşitliliği ile dikkati çekmesi açısından emek mahsulü olmakla birlikte, çalışmaya temel teşkil etmesi için Arapça temel gramer kitaplarında bulunan genel bilgiler dipnot verilerek Türkçeye aktarılmıştır, denilebilir. Giriş ve kısa Sonuç bölümü hariç kitabın asıl iskeletini oluşturan iki ana bölüm, tamamen klâsik bazı kaynaklarda bulunan bilgilerin özeti ve tekrarı gibidir. Zaten konu daha önce ez-zeccâcî, en-nehhâs ve Đbn Fâris vb. tarafından ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Dolayısıyla bu eserde, klâsiklerden farklı olarak okuyana verebileceği yeni bir açılım vb. orijinallik sayılabilecek tespit, değerlendirme ve özellikler görmek son derece zordur. Zira eserde asıl konuyla ilgili yeni bir yorum, yaklaşım, eksiği tamamlama veya farklı bir değerlendirme bulmak için bir hayli çaba gerekmektedir. Ayrıca eserde; böyle bir çalışmaya niçin gerek duyulduğuna dair herhangi bir iddia, ihtiyaç ve açıklama da bulunmamaktadır. Sadece bu edatın Arap dilindeki öneminden kısaca bahsedilmiştir. Kısaca özgün bir çalışma olması beklenen bu eserle ilgili tespit edebildiğimiz ilginç örnekler, hata ve çelişkilere bakılarak, eserin daha özenli bir şekilde hazırlanmış olması gerektiği söylenebilir. Ayrıca, eserin, Türk ilim âlemine yapacağı katkının oranı bazı istifhamlara yol açmakla beraber, girişte belirttiğimiz eser tasniflerinden -özgün olma dışında- bazı türlere girmesi imkân dâhilindedir. 50 Đbn Hişam, Muğni l-lebîb an kutubi l-eârîb, I,