EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ GELENEKSEL DİP TROL AĞINDA TORBA AĞ GÖZ AÇILIMINI ARTIRMAYA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ GELENEKSEL DİP TROL AĞINDA TORBA AĞ GÖZ AÇILIMINI ARTIRMAYA YÖNELİK ÇALIŞMALAR M. Hakan KAYKAÇ Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu : Sunuş Tarihi : Tez Danışmanı : Prof. Dr. Adnan TOKAÇ Bornova - İZMİR

2 II

3 III M. Hakan KAYKAÇ tarafından Doktora tezi olarak hazırlanan Geleneksel Dip Trol Ağında Torba Ağ Göz Açılımını Artırmaya Yönelik Çalışmalar başlıklı bu çalışma Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 26/04/2005 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oy birliği ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Adnan TOKAÇ... Raportör üye : Doç. Dr. Cengiz METİN.. Üye : Prof. Dr. Hikmet HOŞSUCU.. Üye : Prof. Dr. Osman ÖZDEN.. Üye : Yrd. Doç. Dr. Mustafa ERDEM.. Bu tezin kabulü, Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu nun./ /. ve / sayılı kararıyla onaylanmıştır.

4 IV

5 V ÖZET GELENEKSEL DİP TROL AĞINDA TORBA AĞ GÖZ AÇILIMINI ARTIRMAYA YÖNELİK ÇALIŞMALAR KAYKAÇ, M. Hakan Doktora Tezi, Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Adnan TOKAÇ Nisan 2005, 110 sayfa Bu çalışmada, geleneksel dip trol ağında 40 mm ağ göz boyuna sahip PE materyalden oluşan farklı torba tasarımları ile ağ göz açılımı artırılarak torba seçiciliğinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Denemeler Ege Denizi Gülbahçe Körfezi nde 03 Haziran-28 Temmuz 2004 tarihlerinde, ticari olarak kullanılan standart (çevresinde 200 göz olan), daraltılmış (çevresinde 200 göz yerine 100 göz olan), döndürülmüş (çevresi 100 göz 90 döndürülmüş) ve donatılmış (çevresi 100 göz olan torba PP Ø 8 ip üzerine %50 E ile donatılmış) torbalar ile gerçekleştirilmiştir. Toplam 29 geçerli çekimde, torbalar arasındaki karşılaştırmada farklı vücut şekline sahip barbunya (Mullus barbatus) ve ısparoz (Diplodus annularis) türlerinin boy seçicilikleri değerlendirilmiştir. Veriler çemberli örtü torba tekniği ile elde edilmiştir.

6 VI Barbunyada için standart torba (L 50 =11,8 cm), daraltılmış (L 50 =13,9 cm), donatılmış (L 50 =14,4 cm) ve döndürülmüş (L 50 =15,2 cm) torbaya göre düşük L 50 değerleri verdiği tespit edilmiştir. Benzer bir şekilde ısparoz için standart torba (L 50 =9,2 cm), daraltılmış (L 50 =9,8 cm), donatılmış (L 50 =9,8 cm) ve döndürülmüş (L 50 =9,5 cm) torbaya göre düşük L 50 değerleri verdiği tespit edilmiştir. Barbunyada L 50 değerleri için torbalar arasında belirgin bir farklılık bulunurken (p<0,05), ısparozda belirgin bir farklılık yoktur (p>0,05). Sonuç olarak ağ göz açılımı juvenil balıkların kaçmasını etkileyebilir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre uygulanabilirliği ve seçicilik yönünden değerlendirildiğinde daraltılmış torba en iyi sonucu sağlamaktadır. Anahtar Sözcükler: Geleneksel dip trol ağı, seçicilik, standart torba, daraltılmış torba, donatılmış torba, çemberli örtü torba yöntemi

7 VII ABSTRACT STUDIES ON INCREASING CODEND MESH OPENING IN CONVENTIONAL BOTTOM TRAWLS KAYKAÇ, M. Hakan Thesis of Ph. D., Department of Fisheries and Processing Technology Supervisor: Prof. Dr. Adnan TOKAÇ April 2005, 110 pages This study aims to improve the codend selectivity in conventional demersal trawl that has 40 mm mesh size PE material by different designs. Experiments were conducted in Gülbahçe Bay, The Aegean Sea, between 3 rd June and 28 th July 2004 by testing the selectivity of conventionally used standard (200 meshes around the circumference), narrowed (100 meshes instead of 200 meshes around the circumference), turned meshes (100 meshes around the circumference and 90º turned meshes) and rigged codends(100 meshes around the circumference rigged on to PP Ø 8 line with 50% E). In the comparisons, selectivity for red mullet (Mullus barbatus) and annular sea bream (Diplodus annularis), which have different body shapes, were evaluated in terms of length in a total of 29 valid hauls. Data were collected by using hopped covered codend methods. For red mullet it was found that the L 50 value of standard codend (L 50 =11,8 cm) was lower than those for narrowed (L 50 =13,9 cm), rigged

8 VIII (L 50 =14,4 cm) and turned codends (L 50 =15,2 cm). Similarly, for annular sea bream L 50 value of standard codend (L 50 =9,2 cm ) was lower than those for narrowed (L 50 =9,8 cm), rigged (L 50 =9,8 cm) and turned codends (L 50 =9,5 cm). For L 50 values, however, although the differences were significant (p<0.05) for red mullet, no significant difference was found (p>0.05) for annular sea bream. In conclusion, mesh opening can influence the escape of juvenile fish. According to the results obtained in this study narrowed codend when considered in terms of practicality and selectivity would provide the best results. Keywords: Conventional bottom trawl net, selectivity, standard codend, narrowed codend, rigged codend, turned codend, hopped covered codend method

9 IX TEŞEKKÜR Doktora tez çalışmam süresince benden yardım ve desteklerini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Adnan TOKAÇ a, hem deniz çalışmalarında hem de değerlendirme aşamasında yol göstermesi ve bilgilendirmesiyle çalışmama katkı sağlayan Doç. Dr. Zafer TOSUNOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ÖZBİLGİN e, tüm deniz çalışmalındaki özverili çalışmalarıyla bana destek olan Öğretim Görevlisi Gülnur METİN, Yrd. Doç. Dr. Ali ULAŞ a, deniz çalışmalarımı gerçekleştirmem ve koordinasyonu sağlayan Doç. Dr. Cengiz METİN e, deniz çalışmalarımdaki yardımlarından dolayı Araş. Gör. İlker AYDIN ve doktora öğrencisi Ozan SOYKAN a, Egesüf Personeli Kaptan Ozan ÖNER, Murat KAPTAN ve Akif AKSADE ye ve deniz çalışmalarıma katılan tüm Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi öğrencilerine teşekkürü bir borç bilirim.

10 X

11 XI İÇİNDEKİLER ÖZET....V ABSTRACT..VII TEŞEKKÜR....IX İÇİNDEKİLER...XI ŞEKİLLER DİZİNİ..XIII ÇİZELGELER DİZİNİ XVI SİMGELER VE KISALTMALAR.XVII 1. GİRİŞ.1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Standart torba (200 göz) Daraltılmış torba (100 göz) Döndürülmüş torba ( göz) Donatılmış torba (%50 E, 100 göz) Yöntem Trol operasyonu Çemberli örtü torba yöntemi Balık vücut şekli ile ağ gözü arasındaki ilişki Seçicilik analizleri BULGULAR Trol operasyonları Balık vücut şekli ve ağ gözü arasındaki ilişki Türlere ait seçicilik sonuçları Barbunya 58

12 XII Isparoz TARTIŞMA VE SONUÇ ÖNERİLER.91 KAYNAKLAR DİZİNİ...92 ÖZGEÇMİŞ...110

13 XIII ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Denemelerin yürütüldüğü araştırma sahası. 26 Şekil 3.2. Denemelerde kullanılan geleneksel dip trol ağı Şekil 3.3. Ağ öremede kullanılan düz (a) ve İngiliz düğümü(b).29 Şekil 3.4. PE multi-monoflament ağ ipi..30 Şekil 3.5. Elde ve makinedeki ağların düğüm yönleri Şekil 3.6. Standart torbanın teknik planı ve donatımı...32 Şekil 3.7. Daraltılmış torbanın teknik planı ve donatımı.33 Şekil 3.8. Döndürülmüş torba teknik planı ve donatımı..34 Şekil 3.9. a) Standart torbadaki ağ gözü b) 90 derece döndürülmüş torbadaki ağ gözü 34 Şekil 3.10 Donatılmış torba teknik planı ve donatımı. 36 Şekil Çalışmada kullanılan örtü torbanın teknik planı...39 Şekil Örtü torbanın trol üzerine monte edilmiş şekli..40 Şekil Balık üzerindeki Gb ve Yb değerlerinin gösterilmesi...42 Şekil 4.1. Rombik gözlü bir ağ gözü şekli ve üzerindeki genişlik (G) ve yükseklik (Y) değerleri 49 Şekil 4.2. Barbunyaya ait total boy-genişlik, total boy-yükseklik arasındaki ilişki.51 Şekil 4.3. Barbunyada Gb ve Yb değerlerinin bir elips üzerinde gösterilişi 53 Şekil 4.4. Farklı donam uygulamalarında elde edilen ağ göz açıklığı üzerine hesaplanan elipsin yerleştirilişi.53

14 XIV ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam) Şekil Sayfa Şekil 4.5. Isparoz ait total boy-genişlik, total boy-yükseklik arasındaki ilişki...55 Şekil 4.6. Isparozda Gb ve Yb değerlerinin bir elips üzerinde gösterilişi 56 Şekil 4.7. Farklı donam uygulamalarında elde edilen ağ göz açıklığı üzerine hesaplanan elipsin yerleştirilişi...56 Şekil 4.8.Torbalarda elde edilen avcılık miktarları..58 Şekil 4.9. Torbada, örtüde ve toplamda yakalanan barbunya miktarları..60 Şekil Torbaların her çekime ait seçicilik eğrileri 62 Şekil Standart torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi 63 Şekil Daraltılmış torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi 64 Şekil Döndürülmüş torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi 65 Şekil Donatılmış torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi 66 Şekil Torbalara göre toplamda yakalanan barbunyanın örtüde yakalanma oranları Şekil Torbalara göre MYYB nin altında yakalanan balıkların kaçma ve yakalanma oranları...68

15 XV ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam) Şekil Sayfa Şekil Torbada, örtüde ve toplamda yakalanan ısparoz miktarları..70 Şekil Torbaların her çekime ait seçicilik eğrileri 72 Şekil Standart torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi Şekil Daraltılmış torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi.74 Şekil Döndürülmüş torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi.75 Şekil Donatılmış torbaya ait toplam boy-frekans ve ortalama seçicilik eğrisi...76 Şekil Torbalara göre toplamda yakalanan ısparozun örtüde yakalanma oranları.77 Şekil Torbalara göre İÜB nün altında yakalanan balıkların kaçma ve yakalanma oranları 78 Şekil 5.1. Barbunyaya ilişkin torbalara ait ortalama seçicilik eğrileri.86 Şekil 5.2. Isparoza ilişkin torbalara ait ortalama seçicilik eğrileri. 88

16 XVI ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 4.1 Trol operasyonlarına ait detaylar. 46 Çizelge mm ağ göz boyuna sahip bir ağ gözünün farklı donam faktörlerindeki Y ve G değerleri Çizelge 4.3 Barbunyanın Gb/Yb oranlamasına ait tanımlamalı istatistiki değerler...50 Çizelge 4.4 Isparozun Gb/Yb oranlamasına ait tanımlamalı istatistiki değerler.54 Çizelge 4.5 Barbunya, ısparoza ve diğer gruba ait toplam av miktarları.57 Çizelge 4.6 Barbunya balığına ait seçicilik parametreleri..61 Çizelge 4.7 Isparoza ait seçicilik parametreleri..71 Çizelge 5.1 Barbunyaya ait torbalarla elde edilen seçicilik parametreleri...81 Çizelge 5.2 Isparoza ait torbalarla elde edilen seçicilik parametreleri..87

17 XVII Kısaltmalar PE PA PP PVC Ø G Y Gb Yb TB ÇB Ç MYYB İÜB L 50 SA SH N Ort. E L l S BG SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Polietilen Poliamid (Naylon) ağ materyali Polipropilen Polivinilklorür Çap (mm) Ağ gözü genişliği Ağ gözü yüksekliği Balığın genişliği Balığın yüksekliği (sırt yüksekliği) Total boy Çatal boy Çevre Minimum yasal yakalanma boyu İlk üreme boyu % 50 yakalanma boyu Seçicilik aralığı Standart hata Toplam balık sayısı Ortalama Donam faktörü Donamdan önceki gergin uzunluk Donatıldıktan sonraki gergin uzunluk Sarkma oranı Beygir gücü

18 XVIII 1. GİRİŞ FAO nun son değerlendirmesine göre, Dünya denizel balıkçılık kaynaklarının yaklaşık %50 si tamamıyla sömürülmüş, %25 i aşırı sömürülmekte ve yaklaşık %25 i de yüksek sömürülme oranlarını destekleyen nitelikte olduğunu bildirmektedir (Sinclair and Valdirmasson, 2003). Bu durum son 50 yılı aşkın bir zamanda teknolojideki ilerlemelere paralel diğer sektörlerde olduğu gibi balıkçılık sektöründe de önemli bir dönüm noktasıdır. Balıkçılık sektöründeki ilerlemeler avcılık için daha güçlü balıkçı gemilerinin inşası ve kullanımı, balıkların yerlerinin belirlenmesinde gelişmiş balık bulucu cihazların (sonar ve echosounder vb.), yapılması ve büyük av takımlarının kullanılmasıyla daha fazla balıkçılık operasyonu gerçekleştirilmeye yönelik olmuştur (FAO, 2002). Fakat bu teknolojik gelişmelere paralel denizel alandaki su ürünleri stoklarına bir katkı sağlanmamıştır. Balıkçılık teknolojisindeki ilerlemeler ve denizel ürün kapasitesindeki artışlar dünya üzerindeki balık stoklarını olumsuz yönde etkilemektedir. Ancak bu teknolojik gelişim denizel ürünlerin hızlı tüketimi yanında az da olsa balık stoklarının korunmasına ve geliştirilmesine yönelik bilimsel çalışmalarda kullanılmaktadır. Koruma amaçlı bu teknolojik uygulamalar, balıkçılık av araçlarının donanımlarının seçicilik özelliklerinin geliştirilmesi kadar balık stoklarının tahmininde kullanılmakla birlikte deniz ve hava tahminlerinin yapılmasına da olanak sağlamaktadır. Balıkçılar teknolojinin gelişmesiyle av takımlarına oldukça büyük yatırımlar yapmaktadırlar. Fakat bu gelişmeler balık populasyonları ve habitatların üzerindeki baskıyı artırmaktadır (Anon., 1995). Balık kaynaklarının korunması ve yönetimi günümüzdeki bilimsel balıkçılık araştırmalarının en önemli konusudur. Bu araştırmalar sonucunda balık stoklarında gözlenen bir azalma olduğu tespit edilmiştir. Dünya demersal balık avcılığında denize atılan av (discard) yani ıskarta ciddi bir problemdir. Troller ve çevirme ağları ile yakalanan büyük

19 XIX miktarlardaki genç bireyler ölü ıskarta olarak denize atılmaktadır. Bu genç bireylerin ağlardan kaçmasına müsaade edilmesi ve yetişkin bir birey haline gelmesine olanak sağlanması durumunda stoklar zenginleşir ve daha fazla balıkçılık üretim kaynağı sağlanır. Küçük balıkların kırımını ve avcılığını engellemek için minimum ağ göz boyu (MMS- minimum mesh size) ve minimum boy yasağı (MLS- minimum landing size) uygulanmaktadır. Bu uygulamalara rağmen ıskarta ölüm oranları hala çok yüksek seviyededir. Güvenilir balıkçılık yönetiminde kullanılan balıkçılık takımı küçük bireylerin kaçmasına izin verirken daha büyük balıkların yakalanmasına olanak sağlamalıdır (Armstrong et al., 1990). Bu nedenle balıkçılık takımlarında yapılacak yapısal iyileştirmeler, basit ve küçük tasarım değişiklikleri ile takımların seçicilikleri geliştirilmelidir (Marlen, 1993). Balık stoklarını korumak ve balıkçılıktan kaynaklanan ölümleri azaltmak için ticari balıkçılık takımlarının tür ve boy seçiciliğini geliştirilmeye yönelik çalışmalar 1950 li yıllardan günümüze bir çok araştırmacı tarafından yapılmıştır (Robertson and Ferro, 1988; Armstrong et al., 1989; Reeves et al. 1992; Thorsteinsson, 1980; Cooper and Hickey, 1989; Hall et al., 2000; Stewart, 2002). Balık stoklarının optimum kullanılması, avcılık zamanı, av sahasının seçimi, kullanılan avcılık takımının seçiciliğine ve avlanabilirliğine bağlıdır. Avcılık takımın seçiciliğinin bilinmesi su ürünlerinin avcılık zamanının belirlenmesinde ve uygulanılacak yasal düzenlemelerde büyük bir önem taşır (Huse et al., 2000). Seçicilik çalışmaları bir çok av aracında olduğu gibi trol ağlarında da yoğun bir şekilde uygulanmaktadır. Asıl amaç belli boy grubundaki balıkların yakalanması ve daha küçük bireylerin kaçarak doğaya kazandırılmasıdır. Bu amaçla farklı ağ gözü boyutlarının kullanılması (Cooper and Hickey, 1989; Lowry et al., 1994; Stergiou et al., 1994; Tokaç vd., 1995; Tosunoğlu, 1998; Gurbet, 1989), torba çevresindeki göz sayısının azaltılması (Robertson and

20 XX Ferro, 1988; Tokaç et al., 1998; Broadhurst et al., 2004), farklı ağ göz şekline sahip ağların kullanımı (Isaksen and Waldemarsen, 1986; Dahm, 1991; Metin, 1995; Tokaç vd., 1995; Tosunoğlu, 1998; Lök et al., 1997; Metin vd., 1998a, b; Moderhak, 2000a, 200b), karma ağlar ve çok panelli torbalarının kullanımı (Broudhurst et al., 1999a, 2004) ve torbada farklı materyal kullanılmasıyla (Holden, 1971; Tokaç et al., 2004) bir çok seçicilik çalışması gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte doğal yaşamdaki türlerin korunması amacı ve türe özgü seçiciliğini geliştirmek amacıyla da seçicilik ızgaraları ve TED (Turtle Excluder Device-Kaplumbağa Dışlama Aleti) ler geliştirilmiştir (Tokai, 1998; Aydın vd., 2001; Clark et al., 1991; Watson et al., 1993; Taşkavak ve Atabey, 2001). Balıkların trol takımındaki donanımlara göstermiş olduğu davranış reaksiyonlarının en iyi şekilde bilinmesi bu takımlarla yapılan avcılık açısından çok önemlidir (Korotkov, 1984; Wardle, 1983, 1986, 1989). Trol ağları üzerine yapılan sualtı çekimleri ve direkt balıkadam gözlemlerinden ve kayıtlarından elde edilen görüntüler trol ağlarında balık kaçışlarının büyük bir oranla trolün en son bölümünde, yani trol torbasında gerçekleştiğini ifade etmektedir (Wileman et al., 1996). Bu bakımdan trol ağının torbası seçicilik uygulamaların yapılması için en temel bölge olarak ele alınmaktadır. Varolan birçok düzenlemeler torbadaki minimum ağ göz boyu üzerine gerçekleştirilmiştir. Torba ağ göz boyu, ağ göz şekli ve torbanın donatılması torba seçiciliğini etkilemektedir (Robertson, 1989). Dünyadaki aşırı avcılık, hedef dışı türlerin avcılığı ve denize atılan av kavramları, Türkiye denizleri için de önemli balıkçılık problemlerini oluşturmaktadır. Türkiye denizlerinde kullanılan avcılık takımlarında bu problemler yoğun olarak dip trol ağlarında görülmektedir. Türkiye de dip trolleri ile yapılan balıkçılık, miktar olarak gırgırdan sonra ikinci, demersal üretimde birinci sırada yer almaktadır. Tokaç (2002), toplam su ürünleri

21 XXI üretiminde demersal avcılık miktarının %12 olduğunu belirtmiştir. Bu üretim miktarının % ının dip trol takımları ile gerçekleştiği tahmin edilmektedir (Gurbet, 1989; Tokaç, 1989). Trol balıkçılığında son yıllarda giderek birim av gücünde ve avlanan balık türlerinin ortalama boylarında belirgin bir düşme görülmektedir. Türkiye Denizlerinde göz büyüklüğünde geleneksel dip trol ağları kullanılmakla birlikte göz büyüklüğüne sahip trol ağları yoğunluğu oluşturmaktadırlar (Akamca, 1996). Geleneksel yapıdaki dip trol ağları alçak ağız açan 2 görünümlü asimetrik ağlar grubundadır (Tosunoğlu vd., 1996). Kullanılan ağların maliyeti ve miktarının yanında insan gücüne fazla gereksinim duyulmadığından ekonomik bir avlanma yöntemidir (Çelikkale vd., 1993; Sarıkaya, 1980; Ünal, 1995). Türkiye de balıkçı tekneleri 2002 yılı itibariyle gırgır tekneleri 448, trol tekneleri 566, trol-gırgır tekneleri 416 taşıyıcı 53 ve diğer adet olup toplam adet ruhsatlı tekne kayıtlıdır. 566 trol teknesinin 130 u Doğu Karadeniz, 170 i Batı Karadeniz, 116 sı Akdeniz, 88 i Marmara ve 62 si Ege denizinde kayıtlıdır (DİE, 2004). Akdeniz balıkçılığı, balıkçılık yöntemlerinin kullanıldığı alan ve ekonomik türlerin yakalanmasındaki çeşitlilik ve bolluk bakımından dikkate değer bir öneme sahiptir (Stewart, 2002). Karadeniz de 163, Marmara da 200, Ege Denizi nde 300 ve Akdeniz de 540 dolayında balık türü bulunmasına rağmen çok az sayıda tür balıkçılığımızın ana girdilerini oluşturmaktadır (Çelikkale vd., 1999). Demersal balıkların çoğunluğu dip trol ağları ile yakalanmakta ve en yoğun av veren türlerin bakalyaro (Merluccius merluscius), karides (Parapenaeus longirostris), istavrit (Trachurus trachurus), tekir (Mullus surmuletus), fener (Lophius piscatorius), barbunya (Mullus barbatus), derinsu istakozu (Nephrops norvegicus), göçmen (Phycis

22 XXII mediterraneus), mercan (Pagellus spp.) ve ısparoz (Diplodus annularis) olduğu bilinmektedir. Bu türler trol balıkçılığı üretiminin %75 ini oluşturmaktadır (Kara ve Gurbet, 1999). Türkiye 2002 yılı su ürünleri üretimi ton dur. Bu üretimin % unu deniz balıkları, % 9.74 ünü kültür balıkları, % 6.99 unu tatlı su balıkları ve % 4.66 sını diğer deniz ürünleri oluşturmaktadır. Denizlerden avcılık yoluyla elde edilen üretimin % ü Doğu Karadeniz, % u Batı Karadeniz, % u Marmara % 6.59 u Ege ve % 2.18 i Akdeniz den elde edilmiştir (DİE, 2004). Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü (TKB- KKGM, 2004) tarafından ticari amaçlı su ürünleri avcılığında dip trol avcılığında minimum boy yasağı, avlanma zamanı, avlanma sahası ve ağ göz boyu sınırlaması uygulanmaktadır av dönemine ait 36/1 numaralı sirkülerde dip trol ağlarında torba ağ göz boyu 44 mm den, torba dışına konulan muhafazanın ağ göz boyu ise 88 mm den küçük olamaz. Ancak Karadeniz de kullanılan ağlarda torbada 40 mm, muhafazada 80 mm den küçük ağlar kullanılamaz hükmü yer almaktadır. Aynı zamanda ağ göz boyu ip kalınlığı ve düğümüne bakmaksızın ıslak haldeki ağın akış yönü dikkate alınarak gergin halde karşılıklı iki düğüm arasındaki mesafe ile ifade edilir. Birbirini takip eden 20 ağ gözü ölçülür ve bunların ortalaması ağın ağ göz açıklığı olarak belirlenir (TKB-KKGM, 2004). Balık stoklarının korunmasında, genç bireylerin kaçmasına olanak sağlayarak sürdürülebilir avcılığın uygulanmasında ve ticari av araçların minimum yakalanma boyunun tespitinde seçicilik çalışmaları önem kazanmaktadır. Bu amaçla gelecek dönem çıkarılacak olan 37/1 nolu sirkülerde kare gözlü ağların kullanımına başlanacaktır.

23 XXIII Türkiye deki dip trol ağlarının seçiciliği üzerine yapılan çalışmalar, son 15 yıldır yoğun olarak sürdürülmektedir. Bu çalışmalarda dip trol ağlarının torbasında farklı büyüklükte ağ göz genişlikleri, kare gözlü ağ kullanımı, çevre göz sayısı azaltılmış torba, farklı materyal kullanımı ve türe özgü seçicilik ızgaralarının seçiciliği incelenmiştir. Balık ve ağ gözleri arasındaki ilişkinin incelenmesinde ve trol torbasındaki seçicilik özelliklerinin belirlenmesinde, donam faktörü (hanging coefficient) katsayısındaki değişikliklerin bilinmesi zorunludur. Genç bireylerin korunmasında ve onların seçiciliğinin gerçekleştirilmesinde balığın vücut ölçülerine uygun ağ göz boyu seçiminin fayda sağlayacağı belirtilmektedir. Balık vücudunun ağ gözü ile ilişkisinde balığın çevresi, sırt yüksekliği ve genişliği önemlidir. Bu ilişkide balığın vücut yapısı hakkında balık genişliğinin (Gb) sırt yüksekliğine (Yb) oranlanmasıyla (Gb/Yb) bilgi edinilmektedir (Efanov et al., 1987). Bir çok araştırmacı torba yapısında ve tasarımında ki değişikliklerle seçiciliği geliştirme çabası içindedir (Robertson and Ferro, 1988;). Bu çalışmaların bir sonucu olarak, ağ gözü boyu balık kaçışları için gerekli tek faktör olmadığı belirtilmiştir. Ağ gözlerindeki bu açıklığı elde etmede torba çevresindeki göz sayısının (torba çapı, donamsal faaliyetler), ağ gözü şekli ve ip kalınlıkları gibi diğer dizayn parametreleri ile birlikte ağ göz boyuna bağlı olduğu belirtilmiştir (Reeves et. al., 1992; Lowry and Robertson, 1996). Yapılan sualtı gözlemleri trol ağlarında seçiciliğin büyük oranda trol torbasında gerçekleştiğini göstermiştir (Wileman et al., 1996). Torbada kullanılan ağ göz boyu hedeflenen türün minimum yakalanma boyundaki vücut ölçüleriyle yakın ilişki içinde olması durumunda seçiciliği olumlu yönde olacağı beklenmektedir. Türkiye deki dip trol torbaları polietilen (PE) materyalden değişik kalınlıklarda elde veya fabrikasyon çıkışlı ağlardan

24 XXIV yapılmaktadır. Aşınmaya ve çürümeye karşı olan dayanıklılığının yanında daha az balık gözleme ve monoflament ipler oluşturması nedeniyle daha az çamur tutan PE materyal tercih edilmektedir. Bu torbaların rombik gözlerden oluşması nedeniyle de torbaya uygulanan en ufak dirençlerde ağ gözleri kapanmaktadır. Daha fazla balık tutma ve yavru balık kaçışını olumsuz yönde etkileyen bu torbalarda sadece ağ göz boyu yasağı uygulanmaktadır. Ağ gözlerindeki bu kapanmayı engellemek amacıyla ağ gözlerinin kapanma yönünün tersine 90 döndürülmesiyle ağ gözlerinin daha fazla açılım gösterdiği bildirilmektedir (Moderhak, 1999). Şu an çoğu balıkçı yasal göz boyutu yasağını uygulamayarak Karadeniz dışında da 20 mm göz genişliğindeki fabrikasyon PE ağları torbalarında kullanmaktadırlar. Fabrikasyon ağlardaki dokuma yönündeki kapanma ticari trol teknelerinin seçiciliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Donamsal uygulamalarla yasal ağ göz açılımının düşürülmesi de mümkündür. Bu nedenle sadece ağ göz yasağının yeterli olmayacağı bunun yanında torbada uygun donamsal faaliyetlerinin uygulanması gerekmektedir. Bu çalışmada torbadaki materyal ve ağ göz boyunu değiştirmeksizin rombik gözlü ağların ağ göz açılımını artırıcı donamsal uygulamalar ve torba ağ göz açılımını olumlu yönde etkileyecek basit değişikler uygulanmaya çalışılmıştır. Torbaların ağ göz açılımlarının nasıl etkilendiğini incelemede iki farklı vücut şekline sahip barbunya (Mullus barbatus L., 1758) ve ısparoz (Diplodus annularis L., 1758) türlerinin boy seçicilikleri incelenerek değerlendirilmiştir.

25 XXV 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Türkiye de demersal deniz ürünleri avcılığına büyük katkı sağlayan trol takımlarında stokları korumak ve sürdürülebilir balıkçılığın devamlılığı açısından seçicilik çalışmalarına gereksinim duyulmaktadır. Türkiye balıkçılığında kullanılan bu takımlar üzerinde yapılan ilk seçicilik çalışması, 1974 yılında 18 ve 36 mm ağ göz boyuna sahip torbalarla barbunya (Mullus barbatus) balığı üzerine gerçekleştirilmiştir (Kınıkarslan, 1976). Trollerin stokları sömürdüğü ve aşırı zarar verdiği düşüncesi nedeniyle 1990 lı yıllardan sonrada bu takımlarda seçicilik çalışması bir hayli hız kazanmıştır. Bununla birlikte yasal düzenlemelerin bilimsel verilere dayandırılması gerçeği, bu alanlarda eğitim veren kurumlarda ki yetişmiş bilim adamlarını bu yönde çalışmalar yapmaya sevk etmiştir. Geleneksel dip trol ağının torbadaki minimum yasal yakalanma boyunun altındaki balıkların kaçmasını sağlamak için farklı göz büyüklüğündeki ağların seçicilikleri üzerine çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Erkoyuncu ve Samsun (1989), 20 mm ağ göz genişliğinin mezgit için, Gurbet (1992), 36, 40, 44 ve 48 mm ağ göz boyundaki torbaların barbunya için seçiciliklerini incelemiştir. Daha sonraki yıllarda Tokaç (1993), 18 ve 22 mm göz genişliğindeki torbalardan 22 mm lik torbanın 18 mm lik torbaya göre daha seçici olduğunu belirtmiştir. Pope et al., (1975), Cooper ve Hickey, (1989), Robertson ve Ferro (1988), yaptıkları denemelerde de ağ göz genişliğinin artışıyla seçiciliğinde artığını bildirmişlerdir. Metin (1995), kare gözlü torbanın barbunya için iyi seçicilik sonuçları verdiğini belirtirken, Tokaç ve Tosunoğlu (1997a), balık vücut şekli ile ağ gözü arasındaki ilişki üzerine yaptığı çalışmada da kare gözlü torbanın barbunya seçiciliği için uygun olduğunu fakat ısparoz için rombik ağların kullanılması gerektiğini tespit etmiştir. Kare gözlü torbanın arkasına uygulanan güçlü çekim yükü, ağ gözlerinde uygun açılımlara neden olmaktadır (Robertson, 1982, 1983, 1986; Robertson and Stewart, 1986; Dahm, 1991;

26 XXVI Stergio et al., 1994). Efanov et al. (1987), balık vücut şeklinin seçicilik üzerine etkili olduğunu bildirmişlerdir. Sadece ağ gözünde yapılacak değişikliklerin çok türlü balıkçılığa sahip denizlerde tüm türler için yeterli olmadığı bilinmektedir. Farklı dizayn torbaların kullanılması ve torbadaki ağ göz açılımını artırıcı donamsal uygulamalarla da yavru balıkların kaçmasına olanak sağlanabileceği belirtilmiştir (Isaksen and Valdemarsen, 1990). Lök et al. (1997), kendinden daha kısa halatlara donatılan torbanın standart torbaya göre daha iyi sonuçlar verdiğini tespit etmiştir. Çevre göz sayısı düşürülerek yapılan denemede de barbunya için daha yüksek yakalanma boyları elde edildiğini fakat ısparoz için aynı sonuçlarla karşılaşılmadığını bildirmiştir. Torba etrafındaki göz sayısının düşürülmesi ağ gözlerindeki açıklı oranını çok fazla yükselttiğinden ısparozun vücut şekline uygun olmayan bir alan yaratarak seçiciliğin düşmesine neden olduğu bildirilmektedir. Lök et al. (2002), ticari trollerin torbasından kaçan balıkların yaşama oranları üzerine yapmış oldukları araştırmada torbadan kaçtıktan sonra kontrol altında sürekli dalışlarla yapılan gözlemler sonucunda barbunyanın %92.9, ısparozunda %100 yaşama oranlarına sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Özbilgin et al., (2005), standart, dar ve kare göz panelli trol torbalarının bakalorya (Merluccius merluccius) ve tavuk balığı (Trisopterus minutus capelanus) için seçiciliğini incelemişler standart torbanın dar torbaya oranla çok daha az seçici olduğunu tespit etmişlerdir. Çalışmada üst paneli kare gözlü torbanın ise bakalyaro seçiciliğinde dar torbaya göre daha yüksek bulunurken, tavuk balığı için sonuçlar benzerlik göstermiştir.

27 XXVII 22 mm göz genişliğine sahip torba kullanılarak gerçekleştirilen seçicilik çalışmasında barbunyaya ait çatal boy L 50 değerinin ilkbaharda cm, sonbaharda cm ve kış dönemine ait değeri de cm olarak tespit edilmiştir (Kınacıgil et al., 2001). Türkiye de kullanılan dip trol ağlarında PE materyalden yapılmış seçiciliği oldukça düşük torbalar kullanılmaktadır (Tosunoğlu vd., 2003a; Tosunoğlu vd., 2003b; Tokaç vd., 2004). Ticari trol teknelerinde kullanılan çift torba yönteminin cinsi olgunluğa ulaşmamış balıkların kaçışını engellediği dolayısı ile seçiciliği olumsuz etkilediği bildirilmektedir (Özbilgin and Tosunoğlu, 2003). Trol balıkçılığında yakalanan türlerin vücut şekilleri ve ağ gözü arasındaki ilişkinin bilinmesi türün seçiciliği açısından oldukça önemli olduğu belirtilmektedir (Effanov et al., 1987; Masushita and Ali, 1997). Masushita ve Ali (1997), trol balıkçılığında düşük fiyatlı türler (denize atılan) veya küçük balıklar, karaya çıkarılan toplam balığın %40 ını oluşturduğunu bildirmişlerdir. Bununla birlikte trol balıkçılığında ki tür çeşitliliği nedeniyle ağ gözü boyutları bazı türler için uygun olabilirken bazı türler için uygun olamayacağını bununda balığın vücut şekli ile ilişkili olduğunu bu nedenle ağ göz seçiminin hedef türe göre yapılmasının türün seçiciliği açısından olumlu olacağını bildirmişlerdir. Moderhak (1995), ağ göz şekillerinin (kare ve rombik) özelliklerine dayanarak 90 döndürülen bu gözlerin hidromekanik ve mekaniksel özellikleri sunulmuştur. Moderhak (1999), bir çok ülkede denizel kaynakların korunmasına yönelik çalışmalar olduğunu ve belirli boy grupları altındaki balıkların

28 XXVIII ölümlerini, en aza indirgemek için Polonya da 90 döndürülmüş torba kullanımının olumlu sonuçlar verdiğini ve balık kaynakların yeniden yapılanmasına yarar sağladığını bildirmiştir. Moderhak et al.,(1999) Baltık cod stoklarını korumak amacıyla geliştirilen farklı torbaların seçicilik özellikleri incelemelerinde 90º lik döndürülmüş 90 mm ve 100 mm lik torbaların standart 120 mm lik torbadan daha iyi sonuçlar verdiğini belirtmiştir. Moderhak (2000a), 90 döndürülmüş ve standart ağlarının kopma dayanımlarını incelemiş, standart kopma süresince düğümler üzerindeki uygunsuz yük nedeniyle, uygulanılan bu testler standart testlerden farklı bir şekilde gerçekleştirilmiştir. 90º döndürülmüş ağ gözlerinin kopma kuvvetleri için düşük dirençle sonuçlanmamıştır. Kopma dayanım testlerinde döndürülmüş ağ gözünün standart rombik ağ gözlerinden biraz daha yüksek (%15-25 daha fazla) değerde olduğunu tespit etmiştir. Moderhak (2000b), 90 döndürülmüş ağ gözlerinden oluşan poliamid (PA) ve polietilen (PE) torbaların seçicilikleri üzerine etkilerini incelemiştir. Bu her iki torbanın test sonuçları bu ağların küçük bireyler için önemli koruyucu özelliklerinin olduğunu kanıtlamıştır. 90 döndürülmüş ağ gözünden yapılan bu torbaların birçok avantaja sahip olduğunu belirtmiş ve bu ağların kullanılması Baltık Denizi ndeki balık kaynaklarının yeniden yapılanmasın da yardımcı olabileceğini bildirmiştir. Moderhak (2004), seçicilik temel olarak deneysel bir yolla da tanımlanmakta olduğunu belirtmiştir. Belirli balık türleri için doğru seçici torbaların bulunmasını bu teorinin destekleyebileceğini bildirmiştir ve bu yolla yavru balıkların korunması için trol torbasının ip ve materyalinin doğru ve hızlı bir şekilde belirlenebilmesi ve bazı mühendislik uygulamalarını uygulamanın

29 XXIX mümkün olacağını belirtmiştir. Aktif balıkçılık sistemlerinde örneğin trol balıkçılığında torbadaki ağ gözlerinden geçen anlık su hareketinden hidrodinamik ve mekanik kuvvetlerinde olması muhtemeldir. Tüm bunlar su içerisindeki ağ gözünün kapanmasına veya açılmasına dolayısı ile seçiciliğin artışına veya azalışına neden olmaktadır. Bütün bu teknik olgular karşısında 90 döndürülmüş torbanın ve ağ gözünün farklı teknik özelliklerini incelemiştir. Bu incelemeler sonucunda 90 döndürülmüş ağ gözünden oluşan torbada; Av miktarında artış Ağ sürüklenme direncinde (drag) azalma Seçicilikte gelişme Torba çevresinde yüksek denge ve değişmezlik Torbada yüksek dayanıklılık tespit etmiştir. Hansen, (2004) akıntı tankında 90 (T90) döndürülmüş ağdan yapılan bir trol torbasının performansı ve bu torbanın standart torba ile değişen hız ve av miktarında kıyaslanmasını yapmıştır. Bunun sonucunda T90 torba balık kalitesinin korunması, seçicilik, kaçan balıkların yaşama oranları, verimlilik ve direnç bakımından standart torbaya göre daha iyi olmalıdır. He (1993), dip trol ağlarında seçiciliğin üç temel alanda gerçekleştiğini belirtmiştir. Bunlar; 1. Palamarlarla balık sürüsü sürüklenirken 2. Trol önünde ağız alanında trol ile birlikte yüzerken 3. Torbada ağ gözlerinden seçilerek. Tüm bunlar balığın yüzme kapasitesi ve yüzme davranışı ile ilişkilidir. Broadhurst and Kenelly (1996a), torba etrafındaki göz sayısını azaltarak yaptıkları çalışmada rombik ağ gözlerinin lateral olarak açılım gösterdiğini ve bunun sonucu olarak da çok sayıda yavru balığın kaçışına olanak sağladığını tespit etmişlerdir.

30 XXX Broadhurst et al., (1996b) karides avcılığında istenmeyen hedef dışı avı azaltmada, yeni kare gözlü bir dizayn ve trol torbasının çevresinin etkisini incelemiştir. Bu amaçla torbanın arka tarafı 100 ve 200 gözden oluşan rombik gözlü iki torba kullanmış ve çevrenin hedef dışı azaltmada ve küçük balıkların kaçışında takımın seçiciliğini önemli derecede değiştirdiğini gözlemlemiştir. Aynı zamanlarda denediği karma torbanın (farklı göz genişliklerinde ve materyalden oluşan torba) da karideslerin avcılığına ağırlık bakımından olumsuz etki bir yapmazken, hedef dışı avdaki denize atılan miktarı da azatlığını belirtmiştir. Torba çevresi 200 göze sahip kare gözlü panelden çoğu balığın kaçmaya meyilli olduğunu tespit etmiştir. Broadhurst et al. (2004), haliç içindeki karides trol balıkçılığında alışılmamış kare gözlü torba ve geleneksel rombik gözlü torbaların seçiciliğini ve nispi verimliliğini incelemiştir. Çalışmada toplam 6 adet torba kullanmış bunlardan 2 si kare ve standart rombik gözlü torbadır. Diğer 4 torbanın 2 si torbanın arka bölümü 100 ve 200 göz çevreye sahip baklava gözlü torba, diğer 2 si baştan başa farklı göz sayılarından oluşan kare gözden oluşan torbalardır. Aynı zamanda bu torbalarda kare gözlü torbalarda torba ağının bağlanmasın da kullanılan ip yerine kare gözler kullanmıştır. Bu torbalar ikiz trolle ardı ardına yapılan çekimlerde incelenmiştir. Arka tarafında 200 göz çevreye sahip trol torbasının karides sürülerinin tüm boyları için ortaya çıkarılabilir bir seçicilik sonucu bulunamamıştır. Arka kısmı 100 göze düşürülmüş torbada marjinal olarak seçicilik gelişmişken, diğer 2 alışılmamış torba küçük aralıklardaki boy gruplarına karşı önemli miktarda, büyük karideslerin seçiciliğinde oldukça etkili dizaynlar olmuştur ve arka kısmı 200 göz çevreye sahip geleneksel rombik gözlü torbadan %99 daha fazla balığın kurtulmasına olanak sağlamıştır. Sonuçta bu torbaların performansları ve geometrileri üzerine etkileri tartışıldığında karides trollerinde artan hedef dışı avı azaltmak için torba gözlerinde basit değişikliklerin önemliliğini vurgulamıştır.

31 XXXI Broadhurst et al. (1999a), trollerde karideslerin boy seçiciliğinin geliştirilmesinde ve hedef dışı avın azaltılmasında karma kare gözlü ağların başarısı ve kullanımını araştırmış. Biri standart torba olmak üzere 2 li karma ve 3 lü karma torba kullanmıştır. Her iki kare gözlü karma ağların rombik ağlara göre önemli derecede ticari türlerin avcılığını azatlığını bildirmiştir. Karma ağların sayı bakımından yakaladıkları miktarda farklılık tespit ederken bunların ağırlık bakımından farklılık tespit edilmemiştir. Sonuç olarak bu iki karma ağ arasında karideslerin seçiciliği bakımından önemlilik olmadığını belirtmiştir. Broadhurst et al. (1999b), kare gözlü panellerden istenmeyen balıkların kaçışını artırmak için karides trollerinde akıntının yaptığı etkileri akıntı tankında incelemiştir. Çalışmada torba gerisinde 100 ve 200 göz çevreye sahip kare gözlü panel kullanarak ve kullanılmayarak farklı ağırlıklar altında (30 kg, 50 kg ve 70 kg) su akışıyla olan ilişkisini gözlemlemiştir. Analiz sonuçlarına göre akıntı metrenin konumuna göre, torba tipleri arasında ve torbadaki ağırlığa göre önemli farklılıklar olduğunu bildirmiştir. Çevre göz sayısı 200 göz olan torbada ve 70 kg ağırlık altında torba içindeki akıntının hatırı sayılır derecede az olduğu gözlemlenmiştir. Broadhurst et al. (2000), karides trollerinin gövdesindeki ip kalınlıklarındaki bir azalmanın ve bu bölgedeki ağ göz boyundaki artışın, hedef dışı av ve avlanma miktarı üzerine etkilerini incelemiştir. 45 mm ağ göz boyuna sahip sonuna karma kare gözlü ağ kullanılarak, 2 adet 53 mm ağ göz boyunda 1 ve 1.7 mm ip kalınlığına sahip torbalarında kare gözlü karma ağ kullanılan iki yeni trolün geleneksel trolle yapılan kıyaslamasında küçük balıkların seçilmesi bakımından önemlilik tespit edilirken, hedef türün yani karidesin ağırlık bakımından azalmasında önemlilik olmadığını belirtmiştir. Çünkü, her iki trolde seçicilik parametreleri bakımından önemli bir farklılık

32 XXXII olmadığı, hedef dışı avdaki azalmanın asıl nedeninin trol gövdesindeki ağ göz boyundaki artış olduğunu belirtmiştir. Tosunoğlu et al. (2003c), küçük boy barbunya (Mullus barbatus) ve ısparozun (Diplodus annularis) trol torbasından kaçışını kolaylaştırmak amacıyla uygun donam faktörünün belirlenmesi için yapmış olduğu çalışmada barbunya (n=953) ve ısparoz (n=944) balıklarına ait total boy ile çatal boy, çevre, sırt yüksekliği ve genişlikleri arasındaki ilişkileri araştırmıştır. Ortalama vücut kalınlığı oranı (W/H) barbunyada 0,573 olarak tespit edilirken ısparoz için bu değer 0,319 olarak bulmuştur. Bu türlerin küçük bireylerinin kaçması için tasarlanan torbaların donam faktörünün barbunyada E=0,497 ısparozda E=0,304 olması gerektiğini hesaplamıştır. Tosunoğlu et al. (2003b), dip trolleri ile avlanılan ticari önemi olan 9 türün ağ göz ve şekli arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bu türlerden 6 sı için 40 mm lik PE torbadaki seçiciliklerini vermiştir. Bu türlerin seçicilik parametrelerinin birbirinden farklılık gösterdiği bununda türlerin farklı kaçış davranışlarından veya türler farklı vücut şekillerinden kaynaklanabileceğini belirtmiştir. Ayrıca çalışmada Türkiye de kullanılan dip trol ağlarında daha geniş gözlü ağ kullanımın ve kare gözlü kaçış pencerelerin kullanılmasının olgunlaşmamış bireylerin yakalanmalarını azaltması için bir alternatif olabileceğini ancak bu kare gözlü kaçış penceresinin yerinin belirlenmesi üzerine çalışmaların gerçekleştirilmesini belirtmişlerdir. Szatybełko (1997), trol torbasında mekanik özellikteki halatların kullanılması ile ağ gözlerindeki açılımı artırması anlayışının doğruluğunu kanıtlamak ve cod trol torbalarının seçiciliği ile ilişkilendirmek amacıyla test torbasında seçicilik testleri uygulamıştır. Bu testler amaçlanan tahminleri doğrulamıştır, teknolojik ve gelişmiş özellikleri sağlayan bu deneysel torba gerekli seçicilik özelliklerini sağlamıştır. 60 mm göz genişliğine sahip trol

33 XXXIII torbasının cod balığı için L 50 değerini 35 cm olarak tespit etmesiyle kullanılan minimum yakalanma boyuna uygunluk sağlamaktadır. Liang et al., (1999), trol torbalarının ağ göz seçiciliği üzerine balık vücudunun kesit şeklinin etkisini incelemiştir. Bu sonuçlar Tokai (1998) tarafından kullanılan nispi çevrenin yani vücut çevresinin ağ gözü çevresine oranlanmasıyla (G/P) elde edilen değerlere göre verilmiştir. Tokai nin sonuçlarında seçicilik başlangıcı kabaca G/P nin 0,5 değerinde olmasıyla başlar ve G/P değeri 1.0 olduğunda da %100 lere ulaştığını bu çalışmada birkaç tür haricinde çoğu tür için uygulanabildiğini belirtmiştir. Seçicilik ranjında maksimum çevre genişliği katsayısından ziyade maksimum vücut çevresi ile balık vücudunun sertliği gibi diğer karakteristik özelliklerle de ilişkili olduğu görülmüştür. Balık vücudunun şekli ve ağ gözü arasındaki ilişki için rombik ve kare gözlü ağların kullanılmasının sırasıyla yassı ve yuvarlak balıklarda yüksek seçicilik değerlerini elde etmek için yararlı olacağı önerilmektedir. Balık stokları aşırı avcılıktan korunmalı ve sürdürülebilir bir işletme ile gelecek nesiller için güvence altına alınmalıdır. Bu nedenle balıkçılık takımlarında yapılacak basit küçük dizayn ve değişikliklerle tür seçiciliği geliştirilmelidir (Marlen, 1993). O Neill ve Kynoch (1996), torbada ki av büyüklüğünün ve örtü torba göz büyüklüğünün torba seçiliğine etkileri üzerine yaptığı araştırmada kg av miktarında denemelerde bulunmuş artan av miktarı ile hem whiting hem cod balıkları için %50 torbada kalan balığın boy grubunda önemli artış tespit etmiştir. Bu eğilimin sürekli olmayacağını ve bu av artışı ile av boyutundaki L 50 değeri düşeceğini belirtmektedir. Örtü torba ağ göz boyunun 40 mm den 60 mm ye çıkarılması 100 mm torba testlerinin seçicilik parametrelerini de etkilememiştir.

34 XXXIV Armstrong et al., (1990), iyi bir balıkçılık yönetiminde balıkçılık takımının küçük balıkların kaçmasına müsaade ederken daha büyük balıkların yakalanmasını sağlaması gerektiğini bildirmiştir. Aynı zaman da ilk yakalanma balık boyu doğru olarak belirlenirse bu stoktan ürünün doğru kullanımını sağlar. Fiorentini ve Leonori (2002), torba çevresindeki göz sayısı ve ağ göz genişliğinin barbunya (Mullus barbatus) ve mezgit (Merluccius merluccius) balığının seçiciliğine olan etkilerini incelemek amacıyla. 24 ve 28 mm göz genişliğinde biri standart biri daha geniş dört farklı torba kullanmıştır. Barbunya balığı için sonuçlar göstermektedir ki torbada ki ağ göz genişliği 24 mm den 28 mm ye artırılmasıyla torbada kalan %50 barbunyanın boyu 108 mm den 134 mm ye arttığını ancak torba çevresinin artışı ile daha geniş gözlü ve daha büyük çevreye sahip torba için torbada kalan %50 balığın boyunun 97 mm düştüğünü böylelikle göz genişliğindeki artış etkisini tamamen kaybettiğini belirtmiştir. Barbunya balığı için seçicilik faktörü her iki ağ göz boyu ve standart torba için 2.4 olarak belirlemiş, 56 ve 46 mm ağ göz boyu için geniş torbanın seçicilik faktörü sırasıyla 1,8 ve 1,3 azaldığını tespit etmiştir. Mezgit balığı içinde trol ağının torbasındaki ağ göz boyu kadar ağın çevresindeki göz sayısının da önemli olduğunu tespit etmiştir. Trol balıkçıları tecrübelerine dayanarak, trol torbasının ağ göz boyu artırıldığında çok az sayıda küçük balığın trol torbasında kaldığını bilmektedirler. Son yıllarda, kullanılan takımın donam ve donanım özelliklerinin de ağ göz boyu kadar seçicilik de etkili olduğunu belirtmişlerdir. Özellikle son 10 veya 20 yıldır takımın büyüklüğü ve torba çevresinde daha fazla ağ kullanımı gibi donamsal faaliyetlere eğilim olmaktadır. Bu faktörlerin hepsi trol torbasının ağ gözlerinin yanal açıklığını azaltır ve dolayısı ile balık kaçışını engeller (Robertson and Ferro, 1988; Armstrong et al., 1989).

35 XXXV Natsume and Matsuishi (2002), balık vücudunun yakalanırken sıkışması nedeniyle ağ gözü içerisinden geçerken ki uygun ağ göz boyu ve balığın çevresi arasındaki ilişkiyi incelemek amacıyla maksimum çevre ölçümleri için yeni bir aygıt geliştirmişlerdir. Bu geliştirilen alet yardımı ile sıkışmış bir ağ gözü içinden geçebilmesinde balığın kullanacağı yüzme gücüyle hangi koşullarda geçebilceğini incelemişlerdir. Soldo ve Cetinić. (2002) Doğu Adriatik deki farklı yapıya sahip trollerin sualtı gözlemleri üzerine çalışmalar gerçekleştirmiş ve Akdeniz trollerinin gözlem sonuçlarına göre bu tip trollerin herhangi bir trol seçicilik çalışmaları için uygun olmadığını kanıtlamıştır. Bugüne kadar olan deniz çalışmaları sadece yeni dizayn torbaların seçiciliklerinin incelenmesi yöntemiyle yapılmaktaydı. Balıkların populasyondaki büyüklükleri ve davranışları, şekildeki değişiklikler nedeniyle, bu denemeler yılın farklı dönemlerinde, farklı alanlarda, farklı hedef türler üzerine yönetilmek zorundaydı. Bu değişiklikler nedeniyle çoğu deniz çalışmaları güvenilir bir sonuca ulaşmak çabasındadır. Priour et al., (2002) bir torbanın seçiciliği üzerine trol çekim hızının ve trol donanımın, kullanılan ağın özellikleri ve torba dizaynlarının deniz çalışması gerçekleştirmeden yeni trol torbası dizaynının yapılaması ile hatırı sayılır tasarruflar elde edilmesi amacı ile PREMECS Avrupa Birliği projesi kapsamında trol torbasının seçiciliğinin önceden tahmin edilebilmesini mümkün kılmak üzere bir model denemesi gerçekleştirdi. Bu projenin yaklaşımları içinde; 1. trol geometrisi ve torbanın modelinin geliştirilmesi 2. bu torbadaki balık seçiciliğinin bir modelinin geliştirilmesi 3. deniz çalışmaları süresince toplanan verilerin seçicilik modelinin geçerli olması ve değerlendirilmesi bulunmaktadır.

36 XXXVI Ağ göz şekillerindeki farklılıklar türlere göre değişiklik göstermektedir. Bu durum her türün kendine özgü vücut şekli ve boyu ile farklı davranış özelliklerine sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Efanov et al., (1987) balık vücut şeklinin, Wardle, (1989) balık davranışlarının seçicilik üzerine etkili olduğunu bildirmişlerdir. Genç balıkların korunmasında ve onların seçiciliğinin gerçekleştirilmesinde balığın vücut ölçülerine uygun ağ göz boyu seçiminin uygun olacağı belirtilmektedir. Ağ gözü ve balık arasındaki ilişki üzerine yapılan çalışmalarda ve trol torbasındaki seçicilik özelliklerinin belirlenmesinde, donam katsayısı ve donam faktörünü değişikliklerini bilmek zorunda olduğumuzu bildirmiştir (Efanov et al. 1987). Eğer balık davranışları, trolün yapısı (ağ göz boyu, açıklığı materyal gibi) ve hidrodinamik özellikler (hız dağılımı, su içindeki basınç, akıntının neden olduğu ses vs.) arasındaki ilişkilerin bilinmesi sürüklenen balıkçılık donamlarının seçicilik özelliklerini etkili bir biçimde ve sürekli olarak artırabilmektedir. Modern balıkçılık mühendislerinin fikri seçicilik olayını anlamanın çözüm yolu olarak balık, balıkçılık donamı ve su ile tamamıyla bir bütün olarak incelenmelidir (Paschen et al., 2002). Trol operasyonları süresince sualtı gözlem tekniklerinin son yıllardaki gelişimi uygulanılan avcılık süresince gerçekleşen olaylar hakkında daha ayrıntılı bilgi vermektedir (Wardle, 1983, 1986; Glass and Wardle 1989). Torba seçiciliği ağ gözü büyüklüğüne bağlı olduğu kadar torba çapı ve uzatma parçasına da bağlıdır (Reeves et al., 1992). Torbadaki bu üç özellik seçicilik üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu parametrelerden torba çapı ve ağ göz büyüklüğü kullanılan uzatma parçasından daha etkin bir seçicilik göstermektedir. Tokai et al. (1994), küçük ölçekli bir trol balıkçılığında ticari değeri olmayan altı balık türünün ağ göz seçiciliğini incelemiştir. Ağ gözü seçiciliğine balığın vücut çevresinin (G) ağ gözünün çevresine (P) oranının (G/P) bir

37 XXXVII fonksiyonu ile yaklaşmıştır. Eğer torbadaki ağ göz genişliğini yoğun olarak bölgede kullanılan 20.6 mm den 24.9 mm ye arttırıldığında hedef türün avlanma miktarında bir azalma olmazken ticari değeri olmayan türlerin miktarında %53,4 den %16,7 ye bir azalma göstermiştir. Bu durumda kullanılabilir balık için gerekli olan emeği korunmasını sağlamıştır. Torba, trol ağının en son bölgesi olan ve balığın yorularak avın toplandığı yerdir. Baklava gözlü torbalar avın içeriye birikmesiyle ağ gözleri kapanmaya meyillidir ve balığın kaçabildiği yer olan bu kısımda balık kaçışları biriken avın hemen ön kısmında dar bir alanla sınırlıdır. Balıkların trol takımındaki donanımlara göstermiş olduğu davranış reaksiyonlarının en iyi şekilde bilinmesi bu takımlarla yapılan avcılık açısından oldukça önemlidir (Korotkov, 1984; Wardle, 1983, 1986, 1989). Ferro ve Stewart (1987), 2,7 mm ip kalınlığındaki nylon (PA) materyalden yapılan trol torbasını 2,5 m çaplı bir çember üzerine donatarak değişen çekimlerde oluşan hidrodinamik dirençleri ölçmüştür. Çalışmada değişik ağ göz boyları, çevresi, çevre göz sayısı ve değişen hızlarda oluşan hidrodinamik etkileri incelemiş, çekim hızının, ağız çapının ve ağ göz sayısının oldukça etkili olduğunu fakat ağ göz boyunun çok az etkili olduğunu bildirmiştir. Torba seçiciliği ve deniz durumu nedeniyle oluşan gemi hareketleri arasındaki ilişki sonucu bu hareketlere bir yanıt olarak torbanın ileri geri hareket ettiği belirtilmektedir. Bu hareketler sonucunda torbadaki avın hemen önünden küçük balıkların kaçışları gerçekleşmektedir (O Neill et al., 2003). Karides dip trolünün kenar panelinde farklı donam faktörü (hanging ratio) ve farklı ağ göz boyunda ağlar kullanmış ve bunların karidesin kaçması üzerine yaptığı etkisini belirlemeye çalışmıştır. Ağ göz boyunun 40 mm den 50

38 XXXVIII mm ye artırılmasında etkili olduğu kadar alt ve üst panellerinde gevşekliğinin artırılması gerektiğini tespit etmiştir (Thorsteinsson, 1980). Herrmann (2005a), sürütme balıkçılık takımlarının rombik gözlü torbalarındaki balık seçicilik yöntemleri taklidi yaparak elde elden bir modelin ana hatlarını teşkil etmektedir. Bu model PRESEMO seçicilik programı olarak bilinen bir komputür programında yerine getirildi. Tipik bir simülasyon tekniği ile bilgisayar ortamında gerçekleştirilebilmektedir. Trol torbasına giren 4 farklı populasyon için hesaplanabilmektedir. Her balığın boyuna göre bir ağırlığı, çevresi, genişliği ve yüksekliği belirlendi ve her balığın eliptik (Oval) bir vücut kesitine (cross-sectional) sahip olduğu varsayıldı. Balıklar torba içerisine gelmesi için bir periyot, yorulmaksızın torba içerisinde yüzmesi için bir periyot, kaçma teşebbüsü ve torbada biriken avın önünde bu balıkların yüzmesi için bir paketleme yoğunluğu arasındaki periyot olarak ayrıldı. Eğer bir balık kaçma teşebbüsünün meydana geldiği torbadaki bu pozisyonda ağ göz açıklığı içerisinden geçebilirse, balığın kaçma çabası başarı ile tamamlanmıştır denebilir. Avın ağırlığına bağlı olarak bu ağ gözü açıklı değeri bu torbanın şekli üzerindeki bilgiden elde edilmektedir. Torba şekli çekim süresince torbadaki avın toplanmasıyla dinamik olarak güncellenir şekillenmektedir. Seçicilik yöntemlerinin bir simülasyonu süresince sürekli olarak canlandırıldı, yani balıkların girişi hareketi ve kaçma çabaları trol geometrisindeki değişikliklere kadar sergilendi. Bir simülasyonun sonunda lojistik bir fonksiyon seçicilik ranjı ve %50 torbada kalan boy grubunun elde edilen tahminlerinden seçicilik datası için otomatik olarak yerleştirildi. Herrmann, (2005b) bir dizi bilgisayar simülasyonuyla hedef dışı av, toplam av ve torbada biriken avın artışına göre torbadaki rombik bir ağ gözünün haddock seçiciliğini nasıl değiştirdiğini önceden bilmek amacıyla gerçekleştirildi. Sonuçlar deniz çalışmalarından elde edilen değerle karşılaştırıldı. Torba şeklinin avın birikmesiyle değişmeyeceği varsayımı

39 XXXIX üzerine önceden bilinen seçiciliği de incelendi. Bu son incelemeler çeşitli torba şekilleri için gerçekleştirildi. Simülasyonlar gösterdi ki %50 yakalanma boyu (L 50 ) hem toplam av hem de hedef dışı avın ağırlığı ile artmaktadır. Aynı zamanda hedef dışı avın girme zamanı hem %50 yakalanma boyu (L 50 ) hem de seçicilik aralığı (SA) üzerinde önemli bir etkiye sahip olmaktadır. Torbadaki avın şekli bu durum analizler için benzer bir etkiye sahipti. Farklı torba şekilleri oldukça dar SA kadar L 50 değerlerinde de çok geniş farklılıklar göstermektedir. Bu simülasyonlar sonucunda vurgulanan olay çekim süresince avın birikmesiyle torbadaki rombik gözlerin şekilsel değişikliği SA için büyük katkı sağlamaktadır. Trol torbalarının çekim süresince karşılaştığı geometrik değişikliklerin belirlenmesi dolayısıyla teorik bir seçicilik modeli geliştirmek oldukça güçtür. O Neill (1997), rombik gözlü bir trol torbasının geometrisini şekillendiren ilişkileri belirlemede ileri diferansiyel denklemler türetmiş ve uygulamıştır. Dahm et al. (1995), farklı vücut şekline sahip balıklarda kare gözlü ağların etkisi incelemiştir. Enine kesiti yuvarlak balıklardan herring ve yüksek sırtlı balıklardan ısparozun kare gözlü ağa karşı kaçma davranışlarının farklı olduğunu tespit etmiştir. Kare gözlü ağların herring için uygun seçicilik sonuçları gösterirken ısparozda ise rombik gözlerin daha iyi seçicilik özelliği gösterdiğini bildirmişlerdir. Trolün yalnızca suyun süzülerek su ürünlerinin yakalanması için kullanılan mekanik bir araç olmadığı konusu artık yaygın olarak bilinmektedir. Balıkların bu araca karşı gösterdikleri davranışlar ve kaçma girişimlerinin nasıl olduğunun bilinmesi gerek balıkçılar gerekse bilim adamları için bu ağların performansları ve seçiciliklerinin geliştirilmesinde yarar sağlayacaktır (Glass and Wardle 1989; Wardle, 1993; Glass and Wardle, 1995; Özbilgin, 1996, 1998; Özbilgin vd., 2002).

40 XL Özbilgin (1996) balıkların maksimum çevre ölçülerine dayalı olarak yaptığı trol seçiciliği denemelerinde, maksimum çevre genişliği ağ gözü toplam iç çevresinden daha küçük olan bir çok balığın ağdan kaçmayı başaramadığını bildirmiştir.

41 XLI 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Denemeler Ege Denizi İzmir Körfez sınırları içinde yer alan Gülbahçe Körfezi nde 03 Haziran-28 Temmuz 2004 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir (Şekil 3.1). Çalışma sahası trol çekimi için uygun zemine sahip oluşu, barındırdığı türler, daha önce yapılan çalışmaların bu sahada yapılması ve bölgenin yakın olması nedeniyle tercih edilmiştir. Şekil 3.1. Denemelerin yürütüldüğü araştırma sahası Çalışma ticari trollerin yoğun olarak kullandığı 600 gözlü geleneksel dip trol ağı ile gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.2 de planı verilen dip trol ağı alçak ağız açan asimetrik dip trol ağları olarak bilinmektedir. Geleneksel dip trol ağının kanatları, modeli ve model kenarlarındaki 100 göz kısımlar haricinde ki tüm

42 XLII kısımlarda polietilen (PE Ø 0.40*10) materyalden yapılmış ağlar kullanılmıştır. Kanatlar haricinde, ağ 600 gözle başlayıp tünel kısımda 200 gözle son bulmaktadır. Ağın karın, tünel ve uzatma bölümleri 100 göz eninde ve değişen uzunluklarda ağ parçalarının (fersah, tahta, yaprak vs.) birbirine birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Model bölümlerinde 2.5 mm çaplı polipropilen (PP) malzemeden yapılmış elde örme ağlar kullanılmıştır. Geleneksel ağ en geniş yerinde 600 gözden oluşan torbaya doğru daralan konik bir yapı arz etmektedir. Şekil 3.2 de tüm ayrıntıları verilen trol ağının mantar yaka uzunluğu m, kurşun yaka uzunluğu m olan geleneksel dip trol ağının toplam uzunluğu yaklaşık 32.5 m dir. Denemeler 27 m total boyda ve 500 BG motor gücündeki EGESÜF araştırma gemisi ile gerçekleştirilmiştir. Trol operasyonlarında hareketini kayış kasnak sistemi ile ana makineden alan trol vincinden yararlanılmıştır. Trol vinci üzerinde her biri 500 m olan 10 mm çapında çelik halatlar kullanılmıştır. Geleneksel ağda kullanılan kapılar 170 x 80 olup ağırlığı yaklaşık 75 kg civarındadır. Kapılar ile trol kanatları arasında 100 er metre uzunluğunda 35 mm çapında kurşunlu sentetik karışımlı materyal kullanılmıştır.

43 Şekil 3.2. Denemelerde kullanılan geleneksel dip trol ağı XLIII

44 XLIV Türkiye deki geleneksel yapıdaki dip trol ağlarının hemen hemen hepsinde PE malzeme kullanılmaktadır. 0,94-0,96 gr/cm 3 yoğunluğunda yüzdürme özelliği olan PE materyal, elastikiyeti ve aşınmaya karşı iyi bir dirence sahiptir (Prado and Dremière, 1990). Balıkçılar bu materyalden yapılan ağları gerek yüksek direnç gerek torba içinde çamur tutmaması nedeniylede tercih etmektedirler. PE malzemeden yapılan ağlar elde veya makinede örme şeklinde olmaktadır. Ağ malzemelerinin makine ve elde yapılan örmelerinde düğüm yönlerinde farklılık göstermektedir. Fakat düğüm şekli olarak genellikle İngiliz düğümü kullanılmaktadır (Şekil 3.3). a b Şekil 3.3. Ağ öremede kullanılan düz (a) ve İngiliz düğümü(b) Şekil 3.4 de görüldüğü gibi PE ağ malzemesi, farklı kalınlıklarda (Ø 0,30-0,40 mm) ve farklı adette ( adet) monofilament ipin bir araya getirilmesiyle oluşan multi-monofilament ağ ipleridir (Tokaç et al., 1998). Tanımlanırken PE Ø 0,40*8-10 olarak belirtilir. Piyasada genelde 20 mm göz genişliğindeki fabrikasyon PE ağlar numara olarak 210d/10 olarak satılmaktadır (Trol balıkçılarıyla ikili görüşmeler).

45 XLV Şekil 3.4. PE multi-monoflament ağ ipi Ağlar elde ve makinede örme (ağ fabrikalarında dokunan) olarak oluşturulmaktadır (Şekil 3.5). Elde örülen ağlarda düğümler, boyuna çekildikçe sıkışacak şekilde örgü yönüne dik konumdayken, makinede örülen ağlarda enine çekildikçe sıkışacak yöndedir (Nomura and Yamazaki,1977; Çelikkale vd., 1993). Çalışmada torba yapımında kullanılan ağlar makinede dokunan ağlardan oluşmaktadır. Şekil 3.5. Elde ve makinedeki ağların düğüm yönleri (Fishing Techniques 1 den yeniden çizilmiştir).

46 XLVI Bu çalışmada ağ göz açılımı, ağ gözünün farklı donam uygulamalarında donam yönünde ağ gözünde oluşan enine ve boyuna elde edilen açılımlar olarak ifade edilmiştir. Çalışmada 0,40 mm çapında 10 kat PE malzemeden 40 mm ağ göz boyundaki ağlar kullanılmıştır. PE Ø 0,40*10 kat malzemeden oluşan rombik gözlü ağın ip kalınlığı yaklaşık Ø 1,2 mm dir. Aynı ağ göz boyunda ve aynı ip kalınlığında donamsal özellik ve tasarım olarak farklı özelliklerde torbalar kullanılmıştır. Torbalardan biri balıkçıların kullandığı torbadır. Denemede kullanılan diğer 3 torba ise çevre göz sayıları aynı fakat donamsal ve yapısal özellikleri farklı olan torbalardır. Çalışmada 1 i standart 3 farklı olmak üzere toplam 4 adet torba incelenmiştir. Tüm torbaların gergin boy uzunluğu 4 m dir. Bu torbalar sırasıyla; Standart torba (200 göz) Daraltılmış torba (100 göz) Döndürülmüş torba ( göz) Donatılmış torba (%50 E 100 göz) Standart torba (200 göz) Geleneksel dip trol ağının üzerinde kullanılmakta olan ve ticari olarak kullanılan torba standart torba olarak adlandırıldı. 100 göz enine ve 100 göz boyuna iki adet parçanın uzunluğuna kenarlarından birbirine donatılmasıyla oluşturulmuştur (Şekil 3.6). Torba önündeki 200 gözle biten tünele göze göz (1/1 oranında) şeklinde donatılmıştır. Ağ gözleri uzunluğuna gerildikçe sıkışma göstermektedir. Dokumadan dolayı boyuna ve enine aynı göz sayısına sahip olmasına rağmen normal şartlar altında (ağ parçası üzerine hiçbir kuvvet uygulamadan) ağ boyuna daha uzun göstermektedir.

47 XLVII Şekil 3.6. Standart torbanın teknik planı ve donatımı Daraltılmış torba (100 göz) Torba etrafındaki göz sayısı azaltılmasıyla torba daraltılmıştır. Bu nedenle çalışmada bu torbaya daraltılmış torba denildi. 100 göz enine ve 100 göz boyuna tek parçanın uzunluğuna iki kenarının birebir birleştirilmesiyle oluşturulmuştur (Şekil 3.7). Torba tek parça ağın kenarının kıvrılıp diğer kenarla birleştirilmesiyle elde edilmiştir. 100 göz daraltılmış torba donamsal özelliği nedeniyle daha fazla ağ göz açılımı elde edilmesi beklentisiyle denenmiştir. Bu ağ önündeki tünele göz sayısının az olması nedeniyle ½ oranında yani 1 göz torbadan 2 göz tünelden karşılık gelecek şekilde donatılmıştır. Çevre göz sayısı hariç diğer bütün özellikler standart torba ile aynı özelliktedir.

48 XLVIII Şekil 3.7. Daraltılmış torbanın teknik planı ve donatımı Döndürülmüş torba ( göz) 100 göz eninde ve 100 göz boyundaki daraltılmış torba genişliğine ve uzunluğuna aynı göz sayısında olmasına rağmen genişliğine oldukça bir daralma vardır. Bu ağ genişliğine 90 döndürülerek oluşturuldu (Şekil 3.8). Bu torba, çalışmanın ileriki bölümlerinde kısaca döndürülmüş torba olarak adlandırıldı. Trol torbasında kullanılan makine ağlar dokumadan dolayı uzunluk yönünde kapanma göstermektedir. Genişliğine ve uzunluğuna eşit göz sayısına sahip torba örme yönüne 90 döndürülerek donatıldığında boyca bir daralma gözlenmiştir. Torba bu haliyle standart torba boyunun yaklaşık ¼ oranına eşittir. Bu torba standart ve daraltılmış torbanın aksine arkasından çok az bir kuvvet uygulandığında ağ gözleri kapanmanın aksine açılım göstermiştir.

49 XLIX Şekil 3.8. Döndürülmüş torba teknik planı ve donatımı Şekil 3.9 da standart torbada kullanılan ağ göz şekli ve 90 döndürülmüş ağ göz şekli görülmektedir. a b Şekil 3.9. a) Standart torbadaki ağ gözü şekli b) 90 derece döndürülmüş torbadaki ağ gözü şekli Donatılmış torba (%50 E, 100 göz) %50 donam faktörleri ile torbanın donatılması torba ağ göz açılımını olumlu yönde etkileyeceği düşünülerek uygulamaya alınmıştır. Barbunya genç bireylerinin kaçmasına olanak sağlaması için torbada uygulanacak donam faktörünün E=0,497 yaklaşık %50 olmasının iyi sonuç vereceği belirtilmiştir (Tosunoğlu et al., 2003c). Uygun ağ göz boyunun belirlenmesinde balığın

50 L yüksekliği ve genişliği arasındaki ilişkinin önemli olduğu bilinmektedir. Bu nedenle 155 adet barbunyanın yükseklik ve genişlikleri ölçülerek arasındaki ilişki tespit edildi. Barbunyanın genişliğinin yüksekliğine oranlanmasıyla 0,58 lik değer elde edildi. Bu değerin en yakın %50 lik bir donam faktörüne karşılık gelmesi nedeniyle torbanın donatılmasında bu donam faktörü dikkate alınmıştır. %50 donam faktörüne (E) karşılık 0,87 sarkma oranı (S) elde edilmektedir. 100 göz derinliğinde 20 mm göz genişliğine sahip torba boyuna yaklaşık 3.5 m, eninede 2 m lik PP Ø 8 kalınlığındaki halata boyuna ve enine donatılarak oluşturulmuştur (Şekil 3.10). Torbanın halatlara enine donatılmasında 2 m uzunluğunda toplam 4 adet halat kullanılmıştır. Enine kullanılan halat torbanın bağlanmasında problem yaratmaması ve balık kaçışına engel olması için torba sonuna donatılmamıştır. Torba boyuna yaklaşık 3.5 m uzunluğunda 2 halata donatılmıştır. Ağ gözlerindeki açılımın belli bir formda kalması hedeflenmiştir.

51 LI a b Şekil 3.10 Donatılmış torba a)teknik planı ve b)donatım şekli

52 LII 3.2 Yöntem Torba ağ göz şekli, boyu ve donam özellikleri seçiciliği ve ağ göz açılımını etkiler. Torba seçiciliği, ayrıca ağ göz boyuna bağlı olduğu kadar torba çevresindeki göz sayısı veya torbanın tünelle birleşim yerindeki torba çapı gibi teknik faktörlere de bağlıdır (Efanov et al., 1987). Ağ göz açılımı iyi olan bir trol torbasının daha seçici olacağı beklenmektedir. Bu nedenle denemeye alınan torbaların donam özelliklerindeki farklılıklardan dolayı seçicilikleri araştırılmıştır Trol Operasyonu Her trol operasyonunda çekim süresi, çekim hızları ve derinliklerin aynı olmasına özen gösterilmiştir. Tüm denemeler geleneksel yapıdaki 600 gözlü dip trol ağı ile 45 dakikalık çekim sürelerinde ve 2-2,5 mil/saat lik çekim hızlarında, m arasında değişen derinliklerde gerçekleştirilmiştir. Trol operasyonlarındaki çekim süresi, trolün deniz zeminine oturup gerekli çelik halat uzunluğu bırakıldıktan sonra başlayıp 45 dakika sonunda ağın kaldırılmasıyla oluşan süre olarak belirlendi. Kapılar arası mesafe ve taranan alanların eşit olmasına dikkat edilmiştir. Bu nedenle bütün çekimlerde 150 m uzunluğunda çelik halat bırakılarak operasyonlar gerçekleştirildi. Her çekimde güverte üzerine alınan deneme ve örtü torbada herhangi bir yırtık olup olmadığı ve torba seçiciliğini olumsuz yönde etkileyecek (bidon, lastik vb) malzemelerin yoğunluğuna dikkat edildi ve bunlar daha sonra değerlendirmek üzere kaydedildi. Denemeler boyunca 29 u geçerli 6 sı geçersiz olmak üzere toplam 35 çekim yapıldı. Operasyonlara ait bilgiler ve hava koşulları her çekim için kaydedilmiştir. Çalışmada kullanılan torbalar her seferde mümkün olduğunca değiştirilmiştir. Bu şekilde torbaların karşılaştıkları populasyon gruplarının aynı olması sağlanmaya ve torbaların kıyaslanmasında populasyondan kaynaklanacak problemler en aza indirgenmeye çalışılmıştır.

53 LIII Çemberli Örtü Torba Yöntemi Torbadan kaçan türlerin yakalanması ve torbaların seçicilik analizlerinin yapılabilmesi için çemberli örtü torba yöntemi kullanılmıştır. Örtü torba trol üzerine şekil 3.12 de görüldüğü gibi monte edilmiştir. Maskeleme etkisi yapmaması ve deneme torbalarının kıyaslanmasındaki kolaylık açısından örtü torba yöntemi kullanılması tavsiye edilmektedir (Main et al., 1992; Tosunoğlu vd., 1997b). Kullanılan çemberli örtü torbanın boyu ve çevresi deney torbalarından 1.5 kat daha büyüktür. Örtü torbada kullanılan ağ göz genişliği 12 mm olup torbadan kaçan tüm canlının örtüde kalması sağlamaktadır. Kullanılan çemberler yardımıyla da örtünün deney torbası üzerine olan maskeleme etkisini ortadan kaldırmıştır. PVC Ø 50 içi boş çemberler kullanılmıştır. Kullanılan torbanın teknik özellikleri şekil 3.11 de görüldüğü gibidir. Su içerisinde, çekim esnasında torba üzerine çemberli örtünün olumsuz etkisini ortadan kaldırmak ve denize bırakılırken dönmesini engellemek amacıyla çemberlerin altına zincir ağırlıklar bağlanmıştır. Aynı zamanda çemberlerin üzerine biz yardımı ile delikler açarak su alması ve batması sağlandı. Tüm çekimler torbada ve örtü de kalan balıklar olmak üzere bir birine karıştırılmadan iki gruba ayrılmıştır.

54 LIV Şekil Çalışmada kullanılan örtü torbanın teknik planı.

55 Şekil 3.12 Örtü torbanın trol üzerine monte edilmiş şekli

56 3.2.3 Balık vücut şekli ile ağ gözü arasındaki ilişki Çalışmada kullanılan geleneksel dip trol ağının tünel ile torbanın birleştiği yerin çevresi uygulanacak donam açısında oldukça önemlidir. 22 mm göz genişliğinde ve çevre göz sayısı 200 gözle biten bu bölümün sualtında yaklaşık 200 cm olduğu bildirilmektedir (Ali Ulaş ve Cengiz Metin ile ikili görüşmeler). Öncelikle deneme torbaları 200 cm bir yakaya donatıldığı düşünülerek donam faktörleri (E) belirlenmeye çalışıldı. Donam faktörünün hesaplanmasında donamdan sonraki uzunluğun, torbanın çevre uzunluğu olduğu düşünülerek hesaplandı. Buna göre tünel sonundaki sualtı çevre uzunluğunun (l) donatılacak torbanın gergin uzunluğuna (L) oranlanması ile deneme torbasının donam faktörü (E) belirlenmeye çalışıldı (ISO 1531:1973 Fishing Nets). l E = L l : donamdan sonraki ağın uzunluğu L : donamdan önceki gergin uzunluğu (torba çevresindeki ağ göz sayısı x gergin ağ göz boyu) Uygun donamın belirlenmesinde balık vücudunun en geniş enine kesitinin veya maksimum çevresinin, ağ gözünün iç çevresinden daha küçük olması durumunda kaçma girişiminde başarılı olacağı bildirilmektedir (Özbilgin, 1996). Balık ile ağ gözü arasındaki ilişki gerek balığın davranışı gerekse vücut şekliyle ilişkili olduğu bilinmektedir. Donamsal uygulamalar, trol torbasında uygun ağ göz açılımı sağlayarak belirli boy grupların yakalanmasına ve daha küçük bireylerin kaçmasına olanak sağlamaktadır. Bu nedenle trol takımlarında kullanılan torbaların uygun donam faktörleriyle (E) donatılması gerekliliği vardır. Balık ve ağ gözü arasındaki ilişkide (Gb/Yb), balık sırt

57 57 yüksekliğinin (Yb) balığın genişliğine (Gb) oranlanması (Gb/Yb) olarak açıklanmakta ve bu balığın vücut şekli hakkında bilgi vermektedir (Efanov et al., 1987) (Şekil 3.13). Aynı zamanda ağ gözü ile ilişkisinde önemli bir etkendir. Şekil Balık üzerindeki Gb ve Yb değerlerinin gösterilmesi Barbunya ve ısparoza ait genişlik (Gb), yükseklik (Yb) ve çevre (Çb) ölçüm değerleri ile total boy (TB) değerleri arasındaki ilişkinin tespitinde regresyon analizleri gerçekleştirildi. Elde edilen denklemlerle barbunyaya ait minimum yasal yakalanma boyundaki (MYYB) Yb ve Gb değerleri belirlendi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğünün yayınladığı Denizlerde ve İç Sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen dönemine ait 36/1 no lu sirkülerde belirtilen boy yasağı sınırlamaları dikkate alındığında barbunya için MYYB 13 cm dir. Isparozda MYYB yasağı bulunmamaktadır. Fakat, Metin ve Akyol (2003) ısparozda ilk üreme boyunu (İÜB) 9.5 cm çatal boy olarak tespit etmişlerdir. Tosunoğlu (1998) hazırladığı dönüşüm tablosunda total boy (TB) ve çatal boy (ÇB) arasındaki ilişkide elde ettiği denkleme (TB=0,23+1,07*ÇB) göre 9.5 cm çatal boya sahip bir ısparozun 10.4 cm total boya sahip olabileceğini bildirmiştir. Isparozun MYYB olmaması nedeniyle İÜB değeri olan 10.4 cm TB a göre sonuçlar değerlendirilmiştir. Balıkların seçicilik analizleri