İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice 14(2) Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. DOI: /estp İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi Mustafa ERDEM a Yüzüncü Yıl Üniversitesi Öz Bu araştıranın amacı öğretmenlere göre ilköğretim okullarında iş yaşamı kalitesinin işe yabancılaşmayı yordama düzeyinin belirlenmesidir. Araştırma ilişkisel tarama modelindedir. Araştırmanın hedef evreni eğitim-öğretim yılında Van belediye sınırları içinde 25 ilköğretim okulunda görev yapan 1096 öğretmen, örneklemi 346 öğretmendir. Olasılığa dayalı örnekleme yöntemlerinden grup (küme) örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Veri toplama aracı olarak İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Ölçeği kullanılmıştır. Verilerin analizinde frekans, yüzde, standart sapma, t-test, ANOVA, regrasyon analizi kullanılmıştır. Öğretmenler okullarında iş yaşamı kalitesinin alt boyutlarına büyük ölçüde ve orta düzeyde katılırken, işe yabancılaşma düzeyinin düşük olduğunu belirtmişlerdir. Kadın öğretmenler erkek öğretmenlere göre toplam yaşam alanlarının daha iyi olduğunu, fakat okullarında kendilerini daha sık güçsüz, anlamsız ve yalıtılmış hissettiklerini belirtmişlerdir. Evli öğretmenler, bekar öğretmenlere göre toplam yaşam alanlarının daha iyi olduğunu belirtirken, sınıf öğretmenleri, branş öğretmenlerine göre daha az uygun ve adil ücret aldıklarını belirtmişlerdir yıl kıdem grubuna sahip öğretmenler, yıl, 16 ve üstü kıdem grubuna sahip öğretmenlere göre okullarında işgören kapasitesinin geliştirildiğine daha az katılmışlar. İş yaşamı kalitesinin alt boyutlarının; toplam yaşam alanı, demokratik ortam, sosyal bütünleşme, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, uygun ve adil karşılık ile işe yabancılaşmanın alt boyutları; güçsüzlük, anlamsızlık, yalıtılmışlık ve okula yabancılaşma üzerinde önemli bir yodayıcı olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler İlköğretim, İş Yaşamı Kalitesi, İş Yaşamı Niteliği, İşe Yabancılaşma, Okula Yabancılaşma, Öğretmen. Tarih boyunca işin olduğu yerde insan, insanın olduğu yerde iş olagelmiştir. İş insanla birlikte anılan çağları geçip teknolojiyle anılmaya başlayınca, insan ile teknoloji arasında soğuk rüzgârlar esmeye başlamıştır. İşe yabancılaşan insan hayata ve geleceğe küser hâle gelmiştir. Sosyo-teknik sistem arayışı biraz da insan ve teknoloji arasındaki buzları kırmak, insanla teknoloji arasında en iyi birlikteliği sağlamak için ortaya çıkmıştır. Daha sonraki yıllarda insanın mutlu olması için yalnızca insan ve teknoloji arasındaki birlikteliği sağlamak yeterli olmamış, iş yaşamında kalite aranmıştır. Bir anlamda iş yaşamı kalitesi işine yabancılaşan işgören için bir arayışı da içine almıştır. İş Yaşamı Kalitesi Alanyazında iş yaşamı kalitesinin gelişimi 1950 lili yıllarda Trist ve arkadaşlarının Londra daki Tavistock insan ilişkileri Enstitüsü nde iş, insan ve teknoloji konusundaki yaptığı çalışmalara dayandırılır (Cummings ve Worley, 1997). Trist ve arkadaşları gelişen teknolojiyle sosyal sistemi birlikte ele alan sosyo-teknik sistem anlayışını geliştirmişlerdir (Cummings, 1977). Sosyo-teknik sistem, teknolojiyle işgörenin sosyal etkileşimi arasında uyumun sağlanarak örgütün amaçlarına daha etkin ulaşmayı amaçlamıştır (Balcı, 2005). a Dr. Mustafa ERDEM Eğitim Bilimleri alanında yardımcı doçenttir. İş yaşamı kalitesi, örgüt kültürü, kayırmacılık, koçluk, stratejik planlama, örgütsel bağlılık, örgütsel güven, değer, imaj, örgüt metaforu ve yabancılaşma çalışma konuları arasında yer almaktadır. İletişim: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Van. Elektronik posta: merdem50@gmail.com

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ İş yaşamı kalitesi (İYK) kavramı üzerinde tam bir uzlaşmanın olduğu söylenemez. İYK, Coch ve French (1948), Morse ve Reiver (1956), French ve Israel (1960) gibi yazarlara göre iş yerinde demokrasiyi gösterir (akt., Bragg ve Andrews, 1973; Cummings, 1977). Bu durum işgörenlerin formal karar sürecine daha çok katılımlarını ifade eder. Margolis ve Kroes (1974), House (1974), Kasl (1974), Thomas (1974) ise İYK ye daha insanca ve sağlıklı çalışma koşullarına götürücü ve gelir kaynaklarında eşit paylaşıma yol açacak şekilde değişim yapma olarak bakarlar. Bazıları, özellikle de yönetimde olan kimseler, verimliliğin teknoloji veya kapital girdilerden çok insanlardaki değişmeler yoluyla artacağına işaret eder. Çoğu da İYK yi işin daha da insancıllaştırılması, böylece artan iş doyumunu sağlayıcı kapsamlı bir yaklaşım olarak görür (Balcı, 1995; Travis, 1995;). Genel olarak iş yaşamı kalitesi kavramı, işgörenin tüm yaşam alanıyla bütünleşmesine yol açacak tarzda, iş ortamında fiziksel ve psikolojik olarak iyi oluş hâlidir (Bilgin, 1995). İş yaşamı kalitesinin, değişik ele alışlara rağmen temel kavramsal kategorileri şöyle sıralanabilir (Beach, 1980; Cummings ve Worley, 1997; Walton, 1972): Toplam Yaşam Alanı: İş yaşamı, aile yaşamı ve toplumsal çevre birbirinden bağımsız değildir. Birbirini etkilemekte ve birbirinden etkilenmektedir. Bartolomé ve LeeEvans (2001) iş yerinde meydana gelen olumlu ve olumsuz duyguların eve taşınmasını, duygusal taşma olarak tanımlamaktadırlar. İnsanlar işlerinde kendilerini yetkin ve tatmin olmuş hissettiklerinde ve yaptıkları işin doğru ölçülerle değerlendirildiğini düşündüklerinde olumsuz duygusal taşmalar yaşamayacaklardır (Bartolomé ve LeeEvans 2001). İş yaşamı kalitesi için işgörenin, iş ve iş dışı tüm yaşam alanlarının dengede olması gerekmektedir. Araştırmalarda İYK ile toplumsal yaşam arasında pozitif bir ilişkinin olduğu ifade edilmektedir (Travis, 1995). Güvenli ve Sağlıklı Çalışma Koşulları: İş yerinin fiziki koşulları, okulun yapısı, sınıf büyüklüğü, okulun temizliği, ısınması, aydınlatılması, renkleri, sağlıklı çalışma koşulları İYK nin ilgi alanına girmektedir. Okullar, öğretmenlerin hayatlarının büyük bir bölümünü geçirdikleri yaşam alanlarıdır. İYK nin artırılmasında okulun fiziki koşullarının ve sağlık koşulların önemli bir yeri vardır. Isının, ışığın, renklerin, temizliğin, sınıfın ve öğrenci sayısının eğitim işgörenleri üzerindeki olumlu ya da olumsuz etkisi görülebilmektedir (Başar, 1998; Fletcher, 1983; Hathaway, 1995; Johnson, 2001; Ling, Chik ve Pang, 2006; Uludağ ve Odacı, 2002; White, 1990). İşgören Kapasitesinin Geliştirilmesi: İşgörenin kariyer fırsatlarının yaratılması, terfi edebilme fırsatları, istihdam, gelir, güvenlik gelecekte elde edebileceği bilgileri kullanabilme düzeyi, bugün yaptığı işte geçmişte öğrenmiş olduğu bilgileri kullanabilme düzeyi iş yaşam kalitesini etkilemektedir. Örgütte, sürekli değişim ve gelişim için işgörenlere yeni fırsatlar tanınmalıdır. İşgörenler bilgilerine, becerilerine ve tecrübelerine değer verilmesini ve bunları sürekli geliştirmek isterler (Bodek, 2003). İşgörenler takdir edildikleri ve kendilerine önem verildiği ölçüde yapmış oldukları işleri şevkle devam ettirirler (Eren, 1993). Sosyal Bütünleşme: İşgörenler arası işbirliği, moral, güven, aidiyet hissi, üst yönetimle ve meslektaşlarla olan ilişkiler iş yaşamı kalitesini etkileyen unsurlardandır. Simon, Smithburg ve Thomson (1980) yönetimi en basit anlatımla ifade etmektedirler: İki kişi bir kayayı tek başlarına kaldıramayacaklarını anladıklarında işbirliğine giderler, birlikte kaldırmaya karar verdiklerinde yönetimin ana ögeleri ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birincisi iki kişinin bir amaç etrafında bir araya gelmesi, ikincisi işbirliğine gitmeleridir. Bu anlamda işgörenlerin işbirliğine gitmeleri bir birleri arasında güven oluşturmaları, sürekli bir iletişimin sağlanması önemlidir. Demokratik Ortam: Bir okulda demokratik bir ortam olmasının ön koşullardan biri de okulda katılımın sağlanmasıdır. Katılım daha çok okulda alınacak kararlara katılım şeklinde düşünülebilir (Kepenekçi, 2003). İşgörenleri yönetime katmanın amacı, gittikçe karmaşıklaşan eğitim sorunlarının çözümü için işgörenlerin deneyimlerinden, meslek bilgilerinden yararlanmak, daha güçlü, etkili bir örgüt yaratmaktır. İşgörenler, yönetime katılarak var güçlerini örgütün sorunlarını çözmek için kullanabilecek, örgütle özdeşleşebilecek, yöneten-yönetilen ayrıcalığı azaldığından örgüt ile de daha güçlü bütünleşebileceklerdir. Uygun ve Adil Karşılık: İşgörenlerin ekonomik güvenlikleri, dinlenme, emeklilik, hastalık, tatil ve işsizlik sigortası gibi işgörenlere yaşamı boyunca sağlanacak koruma biçimleri iş yaşamı kalitesinin ilgi alanı içindedir (Cummings, 1977; O toole, 1974). İşgörenler iş hayatında uygun ve adil bir karşılık alabilmek için uzun mücadeleler vermişlerdir. Bu mücadelede sendikaların payı büyüktür. Önceleri bu mücadeleler yalnızca maddi açıdan ele alınırken şimdilerde yalnız maddi gelir değil, terfi, ödül, çalışma zamanı, hastalık, emeklilik gibi birçok alanı içine almaktadır (Kaynak, 1990; Palmer ve Winters, 1993). 520

3 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi İşe Yabancılaşma Sosyal bilimlerde bir kavramın bir değil birçok tanımı yapılabilmektedir. Çünkü bir tanım disiplinlerin bakış açısına, durduğu yere, izlediği yönteme, konuyu ele alışına göre değişmektedir. Bu yüzden çerçevesi belli tek bir tanım yapmak mümkün görülmemektedir. Yabancılaşma kavramı da böyle bir kavramdır. Her disiplin yabancılaşmayı kendi açısından tanımlayabilir ve çerçevesini kendi disiplini açısından çizebilir. Hukuk alanına göre yabancılaşma farklı, sosyolojiye göre farklı, psikolojiye göre daha farklıdır. Bu çalışmada yabancılaşma, örgüt açısından işe yabancılaşma konusu olarak ele alınacaktır. Hoy, Blazovsky ve Newland a (1983) göre işe yabancılaşma, işgörenin örgütteki statüsüyle ilgili yaşadığı hayal kırıklığının bir yansıması olarak değerlendirilirken, Blauner (1964) ise bireyin; özerklik, sorumluluk, toplumsal etkileşim ve kendini gerçekleştirme gibi insan olarak değerini ortaya koyan koşulların sağlaması durumu olarak ele alır (akt., Elma, 2003). Genel anlamda işe yabancılaşma örgüt ve çevresinin koşulları nedeniyle işgörenin işiyle ilgili gelişmeleri anlamsız bulması, kendini yetersiz ve güçsüz hissetmesi, kendini iş yerinden ve iş yerindeki arkadaşlarından soyutlaması ve bunların nedeni ve sonucu olarak işine olumsuz tutumlar beslemesi olarak tanımlanabilir (Elma, 2003). Bu tanım öğretmenler açısından ele alındığında öğretmenlerin öğretmenlikle ilgili gelişmeleri anlamsız bulmaları, kendilerini yetersiz ve güçsüz hissetmeleri, kendilerini iş yerinden ve iş arkadaşlarından soyutlamaları ve bunların sonucu olarak öğretmenliğe, okula olumsuz tutumlar beslemeleri işe yabancılaşma olarak ele alınabilir. Başaran (2008), işgörenin örgüte karşı en istenmeyen tutumunun örgüte yabancılaşması olduğunu ifade eder. Örgüte yabancılaşmanın ise işgörenin emeğine yabancılaşmasıyla birlikte başladığını ifade eder. Emeğe yabancılaşmada işgörenin emeğini sanki kendi emeği değilmiş gibi görmesi olduğunu ifade eden Başaran, emeğe yabancılaşmayı ilk kez Karl Marx ın kullandığını ve emeğe yabancılaşmanın nedenlerinin şöyle sıraladığını belirtir: i. İşgören ne ürettiği ürün, ne de üretim araçlarına sahiptir. ii. İşgören büyük parça içinde küçük bir işte uzmanlaşmıştır (civata sıkmak gibi). iii. Bir bant üzerinde küçük bir parçanın üretimden sorumlu olan işgören, ürettiği ürüne sahip çıkamamaktadır. iv. Kullandığı teknolojiye uyum sağlamak zorunda kalan işgören, kendi kendini denetlemek yerine denetimi makineye kaptırmıştır. v. Makineyle baş başa kalan işgörenin, arkadaşlarıyla ilişki ve iletişim kurma olanağı elinden alınmıştır. vi. Örgütün denetimi altına alınan işgören kendi geleceğini denetlemekten uzaklaştırılmıştır. vii. Örgüt hiyerarşisi işgöreni özünden soğutmuştur. viii. En sonunda işgören, örgütteki yaşamını denetlemeyi ve kendini anlatmayı reddederek işinden soğumuştur. Maddelerde özellikle teknolojinin insanın denetiminden çıkıp insanı denetleme aşamasına gelmesi, işgörenin iş arkadaşlarından uzaklaştırılıp teknolojiyle baş başa kalması, ürettiği ürünü kendi üretimi olarak algılayamaması ve kendi yaşamı, geleceği üzerinde denetim sahibi olamaması insanın yabancılaşmasının nedenleri olarak sıralanmaktadır. Yabancılaşmayla ilgili bir çok çalışma olmakla birlikte ampirik çalışmalarda genellikle Seeman ın (1959) yabancılaşma ile ilgili geliştirdiği boyutlar kullanılmaktadır. Çünkü Seeman yabancılaşma kavramının çok kapsamlı ve birçok alanda ele alınabileceğini, bu nedenle yabancılaşmanın tüm anlamları ile değil en çok etkilediği düşünülen alanlardaki görüntülerini ortaya koymaya çalışmıştır. Seeman yabancılaşmayı toplumun içindeki insanın psikolojisinden yola çıkarak sosyo-psikolojik açıdan ele almış ve boyutlarını; güçsüzlük, anlamsızlık, yalıtılmışlık ve kendine yabancılaşma olarak ortaya koymuştur. Güçsüzlük: Güçsüzlüğü San (2003), birey ya da grupların isteklerini gerçekleştiremedikleri, yakın bir gelecekte de gerçekleştiremeyecek olması gibi bir duruma işaret ettiğini belirtirken Başaran (2008), işgörenin olaylar üzerindeki denetimini yitirdiği, olayların kendisini sürüklediği, olayların kendisini yansıtmadığı hissine kapıldığı durum olarak niteler. Güçsüzlük işgörenin olayların kendi kontrolünden çıktığı hissine kapılmasıdır (Seeman, 1959). Bedenen tükenmişlik, sürekli yorgunluk, umudunu yitirmişlik gibi duyguların güçsüzlüğün bir sonucu olduğu ifade eden Başaran (2008), bu gibi durumda olan işgörenlerin birlikte olduğu insanlarla da iyi ilişkiler geliştiremeyececeklerini belirtmiştir. Zielinski ve Hoy (1983 ten akt., Elma, 2003) öğretimsel güçsüzlüğü, öğretmenin öğrencilerin akademik tutumlarında ve başarılarında bir fark yaratamadığı duygusunun oluşması, yine öğretmenin karar verme sürecine katılmaması ile birlikte bir işe yara- 521

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ mıyorum duygusunun hissettirilmesi olarak ifade etmişlerdir. Blauner (1964) ve West (1988) çalışma koşulları belirlenirken işgörenin denetiminin dışında olması ve yine yönetim politikalarını etkileyememelerini güçsüzlük hissini oluşturan nedenler olarak ifade etmişlerdir (akt., Elma, 2003). Anlamsızlık: İşgören çevresindeki olayları anlamsız bulmakta, örgütteki etkinliklerden dışlanmış duygusuna kapılmakta, kendini ortamdan çekilmiş saymaktadır. Dünyada her şeyin anlamsız gelmesi insanı yaşamaktan uzaklaştırmaktadır. Bu durum işgörenin depresif hâline işaret etmektedir. Bu hâl içine düşen işgören eylemlerini ve olayları yorumlamada yanılgılara düşmektedir (Başaran, 2008). Öğretmenler aynı konuları anlatmaktan bıktıklarını, öğretmenliğin monotonlaştığını, öğretilenlerin gerçek yaşamda işe yaramadığını, önemsiz olduğunu, öğretme eyleminin anlamsız olduğunu dile getirmektedirler (Elma, 2003). Minibaş (1993) bu yabancılaşmanın ortadan kaldırılması için yöneticilerin işgörenlerin yaptıklarını fark etmeleri, onları takdir etmeleri, bireyin yeterlilik duygusunu hissetmesi, rol belirsizliği, rol çatışması ve aşırı rol yüklendiğini hissetmemesinin sağlanması gerektiğini belirtmektedir. Normsuzluk: Normsuzluk toplumun koyduğu kuralların, ilkelerin, ananelerin ve kültürün bireye anlamsız gelmesidir (Başaran, 2008). Birey, toplum tarafından yasaklanan yöntem ve davranışlara yönelmektedir (Ofluoğlu, 2008). Bu durum kimi zaman yeni davranış kurallarının yokluğu ya da yetersizliği, kimi zaman da kuralların çokluğu ya da çelişkili olması nedeniyle bireyleri toplumsal değerlerle çatışan davranışlara yöneltebilmektedir (San, 2003). Birey herkesin yaptığına öykünmekte, amacına yönelik bir karar alamamaktadır. Birey iç denetimini yitirmekte, dış denetim odaklı hâle gelmektedir (Başaran, 2008). Kendine Yabancılaşma: Bireyin kendini bir yabancı gibi hissetmesidir (San, 2003). Öğretmenin davranışlarını kendi geliştirdiği değerlere, ilkelere ve kurallara, ihtiyaçlarına, isteklerine dayandırmamasıdır. Sanki davranışlar kendi dışında gelişiyormuş, kendinin değilmiş gibi bakar, kendini kendinden uzak tutmaya çalışır. İçsel güdülenme yoktur, başkalarının yönettiği bir robota dönüşür (Başaran, 2008). Kendine yabancılaşmada bireyin özerklik duygusu örselenmekte ve öz varlığı dışsal bir nesneye dönüşmektedir (San, 2003). İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Arasındaki İlişki Yüksek düzeyde endüstrileşme ve teknolojinin hayatın her alanında hâkim olması insanlarda yabancılaşmayı da beraberinde getirmiştir. Davis ve Trist (1974) İYK nin iyileştirilmesi hâlinde işgörenlerin işe yabancılaşmasının azalacağını belirtmişlerdir. Onlar iş yerlerinde değişime gitmenin gerekliliğinden bahisle İngiliz Kömür İşletmeleri ndeki alternatif teknolojik yeniliklerin işgörenlerin, iş yaşamlarında iyileşmelerin yanında yabancılaşmayı da azalttığı bulgusuna ulaştıklarını ifade etmişlerdir. Daha sonraları Norveç te iş yerlerinin yeniden tasarımı konusunda yapılan çalışmalar da benzer sonuçlar vermiştir. Japonya da ve İskandinav ülkelerinde iş yerlerinde farklı bir yeniden yapılanma gerçekleşmiştir (Davis ve Trist, 1974). Japonya da İYK ye yüksek kalite ve düşük maliyet açısından bakılmıştır. Ouchi nin Z teorisi gibi Japon yönetim uygulamalarına İYK, kalite halkaları şeklinde uyarlanmıştır (Cummings ve Worley, 1997). İYK ile ilgili alanyazın incelendiğinde iki açıdan hareket edildiği görülmektedir. Birincisinin, iş veriminin artırılması, örgütün daha verimli hâle getirilmesi açsından İYK ye yöneldiği görülürken, ikincisinin işgörenlerden hareketle; onların istek, ihtiyaç ve beklentilerinden İYK ye yöneldiği görülmektedir. Birincisine, otonom grup çalışmaları örnek gösterilebilir. Otonom grup çalışmaları, iş yaşamı kalitesini, iş veriminin artırılması açısından ele alan araştırmalar olmuştur (Cummings, 1977). Özellikle de bu alanda ilk çalışmalardan olan Tavistock İnsan İlişkileri Enstitüsü nde görev yapan Trist ve Bamfort un (1951 den akt., Cummings, 1977) maden işçileri üzerinde yaptığı otonom grup çalışmaları örnek verilebilir. Bu çalışmalarda iş veriminin artırılması için otonom iş grupları oluşturulmuş, örgütün iş ve işleyiş biçimi yeniden düzenlenmiş, makineler işgörenlere göre uyumlaştırılmıştır. Sonuçta iş veriminde bir artış elde edilmiştir. Fakat aynı zamanda kısıtlı da olsa işgörenlerin özerkliği, kendi sorunlarını çözebilmeleri ve teknik yapının işgörenlere göre uyumlaştırması gibi bir takım İYK yi iyileştiren etkileri de ortaya çıkarmıştır. İkincisi, işe yabancılaşma gibi iş yaşamında unutulan insan boyutunu ele alan teknolojiyi önceleyen insanı ikinci plana atan bir anlayışın insan üzerinde yaptığı tahripten hareketle iş yaşamının iyileştirilmesi gerektiğiyle ilgilidir. Bu duruma Walton nun (1972) işgörenlerin yabancılaşması ile ilgili araştırması örnek gösterilebilir. Buna göre İYK iyileştirildiği takdirde insan işe yabancılaşmayacak, işten kaytarmayacak, işi savsaklamayacak, sık sık hasta 522

5 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi olmayacaktır. Diğer yandan örgüt verimi de artırılacaktır. Yine Liam Gorman ve Edmont S. Molloy in 1972 de yaptıkları iş zenginleştirme çalışmaları, J. E Bragg ve I. R. Andrews in 1973 te yaptıkları katılmalı yönetim -ki bunlar alanlarındaki ilk çalışmalardır- bunlara örnek olarak verilebilir. Davis ve Trist (1974) İYK nin teknoloji karşısında unutulan, horlanan, itilen ve yabancılaşan insana yoğunlaştığını, insanın teknolojiye değil teknolojinin insana uyumlaştırılmasıyla ilgilendiğini ifade ederler. Böylece İYK işgörenlerin ilgi, ihtiyaç ve beklentileri doğrultusunda iş ortamında değişiklikler yaparak daha insani çalışma koşullarıyla örgüte hizmet etme yollarını aramaktadır (Suzanne, Kerkstra, Van Der Zee ve Abu-Saad, 2001). İYK bir yandan örgütte çalışma koşullarını iyileştirirken diğer yandan da örgütün verimliliğini artırmayı amaçlamaktadır (Cummings, 1977). Türkiye de, iş yaşamı kalitesi ve örgütsel bağlılık (Erdem, 2008), iş yaşamı kalitesi ve örgütsel değerler (Taşdan ve Erdem, 2010), iş yaşamı kalitesi ve motivasyon (Kılıç ve Keklik, 2012), yabancılaşma ve iş tatmini (Parsak, 2010) gibi çalışmalar olsa da iş yaşamı kalitesinin işe yabancılaşma düzeyini yordamasına ilişkin her hangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bir çalışmanın önemi herhangi bir çalışmaya rastlamasından kaynaklanmaz, belki orjinalliğini belirtir ama çalışmanın önemi açısından çok da anlamlı olmayabilir. İş yaşamı kalitesinin biraz da işe yabancılaşan işgören açısından ele alındığı düşünülürse aslında iş yaşamı kalitesiyle, işe yabancılaşmanın birbirlerini ne kadar yordadığı önemli bir sorun alanıdır. Bu açıdan bu konunun hem orijinal hem de önemli bir araştırma konusu olduğu düşünülebilir. Bu araştırma ile ilköğretim okulu öğretmenlerinin iş yaşamı kalitesinin belirlenerek temel düzeyde onların beklentilerini ve gereksinimlerini ortaya koymak hedeflenmiştir. Öğretmenlerin ne düzeyde işe yabancılaştıkları ve bunlara ilişkin ne gibi önlemlerin alınabileceğiyle ilgili çalışmalar başlatması açısından bu çalışma önemli görülmektedir. Aynı zamanda iş yaşamı kalitesiyle işe yabancılaşma arasında ilişki düzeyinin belirlenerek İYK nin iyileştirilmesi hâlinde, öğretmenlerin işe yabancılaşmalarının ne düzeyde düşeceğinin belirlenmesi hedeflenmektedir. Diğer taraftan bu çalışmadan öğretmenlerin iş yaşamı kalitelerinin iyileştirilmesi ve işe yabancılaşmalarının önlenmesi açısından Milli Eğitim Bakanlığı nın değerlendirme ve geliştirme çalışmalarına katkı sağlaması beklenmektedir. Amaç Bu araştırmanın temel amacı ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin algılarına göre iş yaşamı kalitesinin işe yabancılaşmayı yordama düzeyini ortaya koymaktır. Bu amaca ulaşmak için aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır. i. İlköğretim okulu öğretmenlerinin iş yaşam kalitesi ve işe yabancılaşma düzeyleri alt boyutlarda nedir? ii. İş yaşam kalitesi alt boyutları ve işe yabancılaşma alt boyutları, cinsiyet, branş, medeni durum ve kıdem değişkenlerine göre anlamlı farklılık göstermekte midir? iii. İş yaşamı kalitesinin alt boyutları işe yabancılaşma alt boyutlarını ne düzeyde yordamaktadır? Yöntem Bu araştırma öğretmenlerin iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma arasındaki ilişkiyi incelemesinden dolayı ilişkisel tarama modelindedir. Bu doğrultuda aşağıda araştırmaya ilişkin evren ve örneklem, veri toplama araçları, verilerin toplanması ve analizi yeralmıştır. Evren ve Örneklem Araştırmanın evreni eğitim-öğretim yılında Van Belediyesi sınırları içinde bulunan 58 kamu ilköğretim okulunda görev yapan 2387 öğretmendir. Hedef evren 25 okulda 1096 öğretmendir. Tüm öğretmenlere ulaşma güçlüğü dikkate alınarak hedef evrenden örneklem seçme yoluna gidilmiştir. Örneklem belirlenirken olasılığa dayalı örnekleme yöntemlerinden grup örnekleme yöntemine gidilmiştir. Grup örnekleme yönteminde benzerlik gösteren birimler bir araya getirilerek gruplar ya da kümeler oluşturulur. Bu gruplardan basit yansız örnekleme yoluyla örnek seçilir (Balcı, 1997; Ural ve Kılıç, 2011). Bu doğrultuda öncelikle okullar belirlenmiş, daha sonra bu okullar öğretmen sayılarına göre gruplandırılmıştır. Okullardaki her 10 öğretmen artışı bir grup olarak kabul edilmiştir. Buna göre hedef evrende yedi grup ortaya çıkmıştır. Her gruptan üç okul basit tesadüfi yöntemle seçilmiştir. Birinci, ikinci, üçünücü ve dördüncü gruptan okula düşen öğretmen sayısı az olduğundan 4 okul seçilmiştir. Her okuldan örnekleme girecek öğretmen sayıları hedef evrene oranlanarak belirlenmiştir. Farklı büyüklükteki evrenler için kuramsal örneklem büyüklükleri %95 kesinlik düzeyinde tolerans gösterilebilir %5 hata payı için gerekli örneklem 5000 kişilik evrende 356 kişi olarak belirtilmiştir (Balcı, 1997). Bununla birlikte ölçeğin geri dönüş oranı, 523

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ yanlış doldurma durumları dikkate alınarak okullara 418 ölçek gönderilmesi uygun görülmüştür. Hedef evrenden örnekleme giren okullar ve öğretmen sayıları ve dönen ölçek sayıları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Hedef Evren Örneklem ve Dönen Ölçek Birimler 7. birim 6. birim 5. birim 4. birim 3. birim 2. birim 1.birim Okullar Fevzi Geyik İlköğretim Okulu Rekabet İlköğretim Okulu Hüsrev Paşa İlköğretim Okulu İrfan Baştug İlköğretim Okulu Cumhuriyet İlköğretim Okulu İkinisan İlköğretim Okulu Lütfiye Binnaz Saçlı İlköğretim Okulu Şehit Kemal Görgülü İlköğretim Okulu Mehmetçik Selen İlköğretim Okulu İnönü İlköğretim Okulu Tunca Uras İlköğretim Okulu Namık Kemal İlköğretim Okulu Vankulu İlköğretim Okulu Kerim Tuncer İlköğretim Okulu Van Ahmet Yesevi İMKB İlköğretim Okulu Şehit İbrahim Karaoğlanoğlu ilköğretim okulu Milli Eğitim Vakfı İlköğretim Okulu Atatürk İlköğretim Okulu Yavuz Selim İlköğretim Okulu Şahbağı İlköğretim Okulu Vali Mithat Bey İlköğretim Okulu Salih Yıldız İlköğretim Okulu Kinyas Kartal İlköğretim Okulu Beyüzümü İlköğretim Okulu Eminpaşa İlköğretim Okulu Hedef Evren Örneklem Dönen Ölçek Toplam Tablo 1 de görüldüğü gibi örnekleme 25 okul seçilmiş ve bu okullardan da 418 öğretmene ölçek gönderilmiştir. Gönderilen ölçeklerden 359 u geri dönmüştür. Geri dönen ölçeklerden 13 ü yanlış doldurulduğu için değerlendirmeye alınmamıştır. Araştırma için toplam 346 ölçek değerlendirmeye alınmıştır. Öğretmenlere ilişkin kişisel bilgiler Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Katılımcılara İlişkin Kişisel Bilgeler Kategoriler Değişkenler f % Cinsiyet Alan Medeni durum Kıdem Kadın ,8 Erkek ,6 Toplam ,4 Sınıf öğretmeni ,3 Branş öğretmeni ,4 Toplam ,7 Bekâr ,2 Evli ,2 Toplam ,4 1-5yıl kıdem ,0 6-10yıl kıdem 87 25, yıl kıdem 61 17,6 16 ve üstü kıdem 49 14,2 Toplam ,9 Tablo 2 de de görüldüğü gibi araştırmaya katılan öğretmenlerin %45 i kadın, %55 i erkeklerden oluşmaktadır. Öğretmenlerin %54 ü sınıf öğretmeni iken %45 i branş öğretmenidir. Araştırmaya katılan öğretmenlerin % 29 u bekâr, %68 i de evlidir. Öğretmenlerin %37 si 1 ila 5 yıl arası kıdeme sahipken, %25 i 6 ila 10 yıl arası kıdeme, %18 i 11 ila 15 yıl kıdeme, %14 ü de 16 yıl ve üstü kıdeme sahiptir. Veri Toplama Araçları Öğretmenlerin iş yaşamı kalitesini ölçmek için Erdem in (2008) geliştirdiği İş Yaşamı Kalitesi Ölçeği ve işe yabancılaşmayı ölçmek için Elma nın (2003) geliştirdiği İşe Yabancılaşma Ölçeği kullanılmıştır. Ayrıca öğretmenlerin kişisel özellikleri ve mesleğin bazı özelliklerine ilişkin bilgi edinebilmek amacıyla Kişisel Bilgi Formu geliştirilmiştir. Erdem (2008) tarafından geliştirilen İş Yaşamı Kalitesi Ölçeği lise öğretmenleri için geliştirildiğinden ilköğretim öğretmenleri için yeniden faktör analizi yapılmıştır. Ölçek yedi alt boyuttan oluşmaktadır. Her bir boyut bağımsız bir alt ölçek olarak düşünülmüştür. Alt boyutların KMO ve Bartlett testine bakıldığında en düşük.74 en yüksek.90 arasında örneklem grubu açısından iyi bir değere sahip oldu- 524

7 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi ğu, maddelerin en düşük.43, en yüksek.86 faktör yük değerlerine sahip olduğu görülmüştür. Alt boyutların varyanslarına bakıldığında; toplam yaşam alanı %56, güvenli va sağlıklı çalışma koşulları %52, iş gören kapasitesinin geliştirilmesi %56, sosyal sorumluluk %49, sosyal bütünleşme %61, demokratik ortam %58 ve uygun ve adil karşılık %61 şeklinde bir dağılım görülmüştür. Ölçeğinin güvenirliği için hesaplanan Alpha iç tutarlılık katsayısı en düşük.74, en yüksek.89 olarak bulunmuştur. İş Yaşamı Kalitesi Ölçeği yüksek oranda geçerli ve güvenilir bulunmuştur. Elma (2003) tarafından ilköğretim öğretmenleri için geliştirilen İşe Yabancılaşma Ölçeği, güçsüzlük, anlamsızlık, yalıtılmışlık ve okula yabancılaşma alt boyutlarından oluşmuştur. Geçerlik ve güvenirliği Elma tarafından yapılan ölçeğin maddeleri, en düşük.37, en yüksek.75 faktör yük değerlerine sahiptir. Güçsüzlük alt boyutu varyansın %12,6 sını, anlamsızlık alt boyutu %11,7 sini, yalıtılmışlık alt boyutu %10,7 sini ve okula yabancılaşma alt boyutu %7,4 ünü, toplamda ise %42,4 sini açıklamaktadır. Ölçeğin güvenirliği için hesaplanan Alpha iç tutarlılık katsayısı; güçsüzlük alt boyutu için.86, anlamsızlık alt boyutu için.84, yalıtılmışlık alt boyutu için.80 ve okula yabancılaşma alt boyutu için.62 olarak bulunmuştur. Bu değerler İşe Yabancılaşma Ölçeği nin oldukça güvenilir olduğunu göstermektedir. İş Yaşamı Kalitesi Ölçeği nde yer alan ifadelerin puanlamaları ise; 1 1,79 arası hiç katılmıyorum, 1,80 2,59 arası az katılıyorum, 2,60 3,39 arası orta düzeyde katılıyorum, 3,40 4,19 arası büyük ölçüde katılıyorum ve 4,20 5,00 arası ise tamamen katılıyorum şeklinde belirlenmiştir. İşe Yabancılaşma Ölçeği nde yer alan ifadelerin puanlamaları; 1-1,79 arası hiçbir zaman, 1,80-2,59 arası nadiren, 2,60-3,39 arası bazen, 3,40-4,19 arası çoğu zaman, 4,20-5,00 arası her zaman katılıyorum şeklinde belirlenmiştir. Verilerin Toplanması ve Analizi Araştırmanın verileri araştırmacı tarafından toplanmıştır. Araştırmada kişisel bilgilerin analizinde yüzde ve frekans kullanılmıştır. İlköğretim okulu öğretmenlerinin iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma madde analizleri için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri bulunmuştur. Cinsiyet, medeni durum, branş değişkenine göre öğretmenlerin görüşleri arasında anlamlı farklılığın olup olmadığını belirlemek için t-test i, kıdem değişkenine göre öğretmenlerin görüşleri arasında anlamlı farklılığın olup olmadığını belirlemek için tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Farkın kaynağını belirlemek için Tukey HSD testi uygulanmıştır. İş yaşamı kalitesi boyutlarının işe yabancılaşma boyutlarının birer yordayıcısı olup-olmadığını belirlemek için aşamalı çoklu regrasyon analizi yapılmıştır. İYK nin alt boyutlarıyla örgütsel yabancılaşmanın alt boyutları arasında çoklu regresyon modeli uygulanmıştır. Çoklu regresyon modelinde de değişken ekleme ve eleme (stepwise selection) işlemi yapılmıştır. Bu işleme göre her değişken modele sırasıyla eklenmekte ve modelde değerlendirilmektedir. Eğer eklenen değişken modele katkı sağlıyorsa, modelde bu değişken kalmaktadır. Eğer verimli derecede katkı sağlamıyorlarsa modelden çıkarılmaktadır. Böylece en az sayıda değişken yardımıyla model açıklanmaktadır (Kalaycı, 2005, s. 260). Araştırmada kullanılan Durbin-Watson testi modelimizde otokorelasyon olup olmadığını göstermektedir. Genellikle 1,5-2,5 civarında bir Durbin-Watson testi değeri otokorelasyon olmadığını göstermektedir (Kalaycı, 2005, s. 267). Bulgular Burada iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarına ilişkin aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri ve işe yabancılaşma alt boyutlarının iş yaşamı kalitesi alt boyutlarını yordamasına ilişkin regrasyon analizleri verilmiştir. İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarına İlişkin Betimsel Bulgular İş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarına ilişkin betimsel istatistikler Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. İş Yaşam Kalitesi ve Yabancılaşma Alt Boyutlarının Madde ve Standart Sapma Değerleri Ölçekler Alt boyutlar N X ss İş Yaşamı Kalitesi İşe Yabancılaşma Toplam yaşam alanı 346 3,31 0,72482 Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları İşgören kapasitesinin geliştirilmesi 346 3,08 0, ,27 0,76985 Sosyal sorumluluk 346 3,35 0,69586 Sosyal bütünleşme 346 3,69 0,71752 Demokratik ortam 346 3,90 0,67937 Uygun ve adil karşılık 346 2,48 0,87456 Güçsüzlük 346 2,31 0,71654 Anlamsızlık 346 1,77 0,74607 Yalıtılmışlık 346 1,84 0,70744 Okula yabancılaşma 346 2,77 0,68201 Toplam 346 2,11 0,

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 3 te de görüldüğü gibi iş yaşamı kalitesi alt boyutlarında öğretmenler en fazla okullarında demokratik ortamın olduğuna (X =3,90) katılırken, en az uygun ve adil karşılık alt boyutuna (X =2,48) katılmışlardır. Öğretmenler demokratik ortam (X =3,90) ve sosyal bütünleşme alt boyutuna (3,69) büyük ölçüde katıldıklarını ifade ederken, sosyal sorumluluk (X =3,35), toplam yaşam alanı (X =3,31), işgören kapasitesinin geliştirilmesi (X =3,27), güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları (X =3,08) alt boyutlarına orta düzeyde katıldıklarını; uygun ve adil karşılık alt boyutuna (X =2,48) ise az katıldıklarını ifade etmişlerdir. Öğretmenler işe yabancılaşma alt boyutlarından en fazla okula yabancılaşma alt boyutuna (X =2,77) katılırken en az anlamsızlık alt boyutuna (X =1,77) katılmışlardır. Öğretmenler okula yabancılaşma alt boyutuna (X =2,77) bazen düzeyinde katılırken, güçsüzlük (X =2,31) ve yalıtılmışlık alt boyutlarına (X =1,84) nadiren düzeyinde; anlamsızlık alt boyutuna (X =1,77) ise hiçbir zaman düzeyinde katılmışlardır. Toplamda işe yabancılaşmaya (X =2,11) nadiren düzeyinde katılmışlardır. Değişkenlere İlişkin Bulgular Değişkenlere ilişkin bulgularda sırasıyla; cinsiyet, alan, medeni durum ve kıdem değişkenlerine göre iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarında anlamlı bir farklılığın olup olmadığını belirlemek için t-testi ve ANOVA analiz değerleri verilmiştir. Cinsiyet değişkenine göre iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarının t-testi analiz değerleri Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4 te de görüldüğü gibi cinsiyet değişkeniyle İYK nin toplam yaşam alanı alt boyutu arasında anlamlı bir farklılık görülmektedir [t (342) =2,15; p<.05]. Buna göre kadın öğretmenler (X=13,6), erkek öğretmenlere (X=12,93) göre toplam yaşam alanlarının iyi olduğuna daha fazla katılmaktadırlar. Cinsiyet değişkeniyle İYK nin diğer alt boyutları arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır. İşe yabancılaşma alt boyutlarından; güçsüzlük, anlamsızlık ve yalıtılmışlık alt boyutlarıyla cinsiyet değişkeni arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür (p<.05). Güçsüzlük, anlamsızlık ve yalıtılmışlık alt boyutlarında kadın öğretmenler, erkek öğretmenlere göre kendilerini daha sık güçsüz, anlamsız ve yalıtılmış hissettiklerini belirtmişlerdir. Buna göre güçsüzlük alt boyutunda kadın öğretmenler (X=22,07), erkek öğretmenlere (X=24,08) göre kendilerini daha sık güçsüz hissettiklerini belirtmişlerdir [t (342) =-2,61; p<.05]. Anlam- Tablo 4. Cinsiyet Değişkenine Göre İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarının t-test Analiz Değerleri İş Yaşamı Kalitesi Okula yabancılaşma *p<.05 Toplam yaşam alanı Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları İşgören kapasitesinin geliştirilmesi Sosyal sorumluluk Sosyal bütünleşme Demokratik ortam Uygun ve adil karşılık Güçsüzlük Anlamsızlık Yalıtılmışlık Cinsiyet N Mean Std. Deviation t Kadın ,6084 2, ,150* Erkek ,9365 3,13886 Kadın ,1447 5, ,873 Erkek ,0835 5,33825 Kadın ,0234 4, ,505 Erkek ,2707 4,60195 Kadın ,3705 4, ,346 Erkek ,5531 5,27617 Kadın ,0697 3, ,553 Erkek ,6723 3,60917 Kadın ,1121 4, ,796 Erkek ,5225 4,82937 Kadın ,1164 6, ,615 Erkek ,5216 6,10931 Kadın ,0747 6, ,613** Erkek ,0818 7,37253 Kadın ,7792 6, ,576** Erkek ,8879 8,92782 Kadın ,4293 6, ,305* Erkek ,1706 7,43951 Okula yabancılaşma Kadın ,2174 4, ,572 **p<.01 df=344 Erkek ,5098 4,

9 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi Tablo 5. Alan Değişkenine Göre İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarının t-test Analiz Değerleri İş Yaşamı Kalitesi Okula Yabancılaşma *p<.01 Alt boyutlar Alan N Mean Std. Deviation t Toplam yaşam alanı Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları İşgören kapasitesinin geliştirilmesi Sosyal sorumluluk Sosyal bütünleşme Demokratik ortam Uygun ve adil karşılık Güçsüzlük Anlamsızlık Yalıtılmışlık Sınıf ,1562 2, ,618 Branş ,3498 3, ,613 Sınıf ,4910 5, ,290 Branş ,6554 5, ,288 Sınıf ,3804 4, ,052 Branş ,9062 4, ,052 Sınıf ,1770 4, ,201 Branş ,8071 4, ,207 Sınıf ,2111 3, ,002 Branş ,5999 3, ,003 Sınıf ,1510 4, ,757 Branş ,5397 4, ,760 Sınıf ,5998 5, ,559* Branş ,2667 6, ,545 Sınıf ,5513 6, ,015 Branş ,7668 7, ,010 Sınıf ,4666 7, ,184 Branş ,6298 8, ,183 Sınıf ,9226 7, ,388 Branş ,8622 6, ,404 Okula yabancılaşma Sınıf ,1485 4, ,949 df=343 Branş ,6314 4, ,947 Tablo 6. Medeni Durum Değişkenine Göre İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarının t-test Analiz Değerleri İş Yaşamı Kalitesi Okula Yabancılaşma *p<.05 Alt boyutlar Medeni N Mean Std. Deviation t Toplam yaşam alanı Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları İşgören kapasitesinin geliştirilmesi Sosyal sorumluluk Sosyal bütünleşme Demokratik ortam Uygun ve adil karşılık Güçsüzlük Anlamsızlık Yalıtılmışlık Okula Yancılaşma df=335 Bekâr ,7282 2, ,253* Evli ,4989 2, ,253 Bekâr ,5195 5, ,151 Evli ,6133 5, ,154 Bekâr ,0849 4, ,590 Evli ,9558 4, ,605 Bekâr ,1764 4, ,976 Evli ,7337 4, ,001 Bekâr ,3678 3, ,169 Evli ,4395 3, ,175 Bekâr ,0236 4, ,930 Evli ,5456 4, ,960 Bekâr ,2174 6, ,381 Evli ,2316 5, ,365 Bekâr ,9595 7, ,282 Evli ,1997 7, ,281 Bekâr ,3775 8, ,173 Evli ,2259 7, ,120 Bekâr ,2058 6, ,428 Evli ,5678 7, ,434 Bekâr ,2634 4, ,153 Evli ,3494 4, ,

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ sızlık alt boyutunda kadın öğretmenler (X=17,77), erkek öğretmenlere (X=20,88) göre kendilerini daha sık anlamsız hissettiklerini belirtmişlerdir [t (342) =- 3,57; p<.05]. Yalıtılmışlık alt boyutunda da kadın öğretmenler (X=17,42), erkek öğretmenlere (X=19,17) göre kendilerini daha sık yalıtılmış hissettiklerini belirtmişlerdir [t (342) =-2,30; p<.05]. Alan değişkenine göre iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarının t-testi analiz değerleri Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5 te görüldüğü gibi alan değişkeniyle işe yabancılaşma alt boyutları arasında anlamlı farklılık bulunmazken, iş yaşamı kalitesinin alt boyutlarından yalnızca uygun ve adil karşılıkta anlamlı farklılık çıkmıştır [t (342) =-2,55; p<.05]. Buna göre sınıf öğretmenleri (X=16,59), branş öğretmenlerine (X=18,26) göre uygun ve adil ücret aldıklarına daha az katılmışlardır. Medeni durum değişkenine göre iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarının t-testi analiz değerleri Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6 da görüldüğü gibi medeni durum değişkeniyle işe yabancılaşma alt boyutları arasında anlamlı bir farklılık bulunmazken, İYK nin alt boyutlarından yalnızca toplam yaşam alanı alt boyutu arasında anlamlı bir farklılık bulunmuştur [t(342)=-2,25; p<.05]. Buna göre bekar öğretmenler (X=12,72), evli öğretmenlere (X=13,49) göre toplam yaşam alanlarının iyi olduğuna daha az katılmışlardır. Kıdem değişkenine göre iş yaşamı kalitesi ve işe yabancılaşma alt boyutlarının ANOVA analiz değerleri Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7. Kıdem Değişkenine Göre İş Yaşamı Kalitesi ve İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarının ANOVA Analiz Değerleri İş Yaşamı Kalitesi Okula Yabancılaşma *p<.05 Alt boyutlar Sum of Squares Mean Square F Toplam yaşam alanı Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları İşgören kapasitesinin geliştirilmesi Sosyal sorumluluk Sosyal bütünleşme Demokratik ortam Uygun va adil karşılık Güçsüzlük Anlamsızlık Yalıtılmışlık Okula yabancılaşma df=321 Between Groups 33,478 11,159 1,327 Within Groups 2699,002 8,408 Total 2732,480 Between Groups 25,969 8,656,306 Within Groups 9079,510 28,285 Total 9105,479 Between Groups 183,076 61,025 2,864* Within Groups 6839,000 21,305 Total 7022,076 Between Groups 94,618 31,539 1,337 Within Groups 7570,066 23,583 Total 7664,684 Between Groups 77,406 25,802 1,970 Within Groups 4203,256 13,094 Total 4280,662 Between Groups 97,652 32,551 1,410 Within Groups 7412,124 23,091 Total 7509,776 Between Groups 122,388 40,796 1,141 Within Groups 11478,964 35,760 Total 11601,352 Between Groups 316, ,570 2,087 Within Groups 16239,853 50,591 Total 16556,565 Between Groups 212,533 70,844 1,116 Within Groups 20368,764 63,454 Total 20581,297 Between Groups 98,406 32,802,677 Within Groups 15547,130 48,433 Total 15645,536 Between Groups 107,705 35,902 1,619 Within Groups 7118,318 22,175 Total 7226,

11 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi Tablo 7 de görüldüğü gibi kıdem değişkeniyle işe yabancılaşma alt boyutları arasında anlamlı bir farklılık bulunmazken, İYK nin işgören kapasitesinin geliştirilmesi alt boyutunda anlamlı bir farklılık ortaya çıkmıştır (F (3,321) =2,864; p<,05 ). Farkın kaynağını bulmaya yönelik yapılan Tukey HSD testine göre 6-10 yıl kıdem grubuna sahip öğretmenler (X=18,51), yıl (X=20,47) ve 16 ve üstü (X=20,42) kıdem grubuna sahip öğretmenlere göre okullarında işgören kapasitesinin geliştirildiğine daha az katılmışlardır. İş Yaşamı Kalitesi Alt Boyutlarının İşe Yabancılaşma Alt Boyutlarını Yordamasına İlişkin Bulgular Yordama düzeyine ilişkin bulgularda İYK alt boyutlarının sırasıyla; güçsüzlük, anlamsızlık, yalıtılmışlık ve işe yabancılaşma alt boyutlarını yordamasına ilişkin regresyon analizlerine yer verilmiştir. Güçsüzlük Alt Boyutu: İş yaşamı kalitesi alt boyutlarının işe yabancılaşmanın güçsüzlük alt boyutunu yordamasına ilişkin çoklu regresyon analiz sonuçları Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8 de görüldüğü gibi güçsüzlük alt boyutuyla İYK nin sosyal bütünleşme, toplam yaşam alanı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, demokratik ortam, uygun ve adil karşılık değerlerinin anlamlı bir ilişki içinde olduğu görülmektedir (F (5,340) =123,691; p<,001). Buna göre modelin bir bütün olarak her düzeyde anlamlı olduğu görülmektedir. Modele sırasıyla sosyal bütünleşme, toplam yaşam alanı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, demokratik ortam, uygun ve adil karşılık değerleri girmiştir. Durbin-Watson testine (1,828) bakıldığında modelimizde otokorelasyon olmadığı görülmektedir. Sosyal bütünleşme, toplam yaşam alanı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, demokratik ortam, uygun ve adil karşılık değişkenlerinin tümünü birden değerlendirmeye aldığımızda modelin R d ²= %37,3 ünü açıklamaktadır. Yani sosyal bütünleşme, toplam yaşam alanı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, demokratik ortam, uygun ve adil karşılık değerleri güçsüzlük alt boyutunun %37,3 ünü Tablo 8. İş Yaşamı Kalitesinin Alt Boyutlarının Güçsüzlük Boyutunu Yordamasına İlişkin Çoklu Regresyon Analizi Model Standart Hata R R 2 değişim Düzeltilmiş R 2 1 6, ,514 0, , ,585 0, , ,604 0, , ,612 0, , ,618 0, F (5,340) =42,033; p<,01 Durbin-Watson=1,828 Model B Standart Hata Beta (β) t Partial-r 1 (Sabit) 42,054 1,731 24,297 Sosyal bütünleşme -1,027,092 -,514-11,122 -,514 2 (Sabit) 48,309 1,908 25,315 Sosyal bütünleşme -,842,092 -,422-9,146 -,443 Toplam yaşam alanı -,729,114 -,295-6,394 -,326 3 (Sabit) 49,525 1,913 25,887 Sosyal bütünleşme -,674,103 -,337-6,522 -,333 Toplam yaşam alanı -,664,114 -,268-5,828 -,301 Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları -,240,070 -,175-3,404 -,181 4 (Constant) 51,228 2,032 25,210 Sosyal bütünleşme -,386,159 -,193-2,427 -,130 Toplam yaşam alanı -,626,114 -,253-5,487 -,285 Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları -,245,070 -,179-3,504 -,186 Demokratik ortam -,269,114 -,179-2,367 -,127 5 (Constant) 51,398 2,025 25,385 Sosyal bütünleşme -,362,159 -,181-2,279 -,123 Toplam yaşam alanı -,563,118 -,228-4,778 -,251 Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları -,208,072 -,152-2,880 -,154 Demokratik ortam -,279,113 -,185-2,463 -,132 Uygun ve adil karşılık -,114,057 -,098-2,015 -,109 p<,05 529

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ açıklamaktadır. Burada düzeltilmiş R d ² (Ajusted R 2 ) değerine bakılmıştır. Çünkü modele ilişkili ilişkisiz hangi değer girerse girsin R 2 değerini artırmaktadır. Düzeltilmiş R d ² değeri ise modele giren değişkenin modelle ilişkisine göre artmaktadır. t-testi incelendiğinde (t (2,426) =-25,385 p<,001) sosyal bütünleşme, toplam yaşam alanı, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, demokratik ortam, uygun ve adil karşılık ile güçsüzlük alt boyutu arasında ayrı ayrı anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Modelde sabit değer 51,228 dir. Katsayı (B) değerlerine bakıldığında toplam yaşam alanındaki bir birimlik artış güçsüz boyutunda %56 lık, sosyal bütünleşmede bir birimlik artış güçsüzlükte %36 lık, demokratik ortamdaki bir birimlik artış güçsüzlükte %29 luk, güvenli ve sağlıklı çalışma koşullarındaki bir birimlik artış güçsüzlük boyutunda %21 lik, uygun ve adil karşılıktaki bir birimlik artış güçsüzlükte %11 lik bir azalışa neden olmaktadır. Standardize edilmiş regrasyon katsayısına bakıldığında (Beta değeri) yordayıcı değişkenlerin güçsüzlük üzerindeki göreli önem sırası; toplam yaşam alanı, demokratik ortam, sosyal bütünleşme, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları, uygun ve adil karşılıktır. Kısmi korelasyonlara bakıldığında iş yaşamı kalitesi alt boyutlarıyla güçsüzlük alt boyutu arasında negatif bir ilişki görülmektedir. Modele ilk giren sosyal bütünleşmeyle güçsüzlük arasında orta düzeyde negatif bir ilişki (kısmi-r=-,51) görülürken, tüm değişkenler birlikte modele katıldığında güçsüzlük alt boyutuyla değişkenler arasında negatif ama düşük bir ilişki görülmektedir. Buna göre sosyal bütünleşme (kısmi-r=-,12), toplam yaşam alanı (kısmi-r=-,25), güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları (kısmi-r=-,15), demokratik ortam (kısmi-r=-,13), uygun ve adil karşılık (kısmi-r=-,10) ile güçsüzlük arasında düşük negatif bir ilişki görülmüştür. Anlamsızlık Alt Boyutu: İş yaşamı kalitesi alt boyutlarının işe yabancılaşmanın anlamsızlık alt boyutunu yordamasına ilişkin çoklu regresyon analiz sonuçları Tablo 9 da verilmiştir. Tablo 9 da da görüldüğü gibi anlamsızlıkla, demokratik ortam ve toplam yaşam alanı değerlerinin anlamlı bir ilişki içinde olduğu görülmektedir (F (2,343) =42,612; p<,001). Buna göre modelin bir bütün olarak her düzeyde anlamlı olduğu görülmektedir. Modele öncelikle demokratik ortam sonra toplam yaşam alanı değerleri girmiştir. Durbin- Watson testine (1,797) bakıldığında modelimizde otokorelasyon olmadığı görülmektedir. Demokratik ortam ve toplam yaşam alanı değişkenlerinin ikisini birden değerlendirmeye aldığımızda modelin (düzeltilmiş R d ²) %19,4 ünü açıklamaktadır. Demokratik ortam ve toplam yaşam alanı anlamsızlığın %19,4 ünü açıklamaktadır. t-testi incelendiğinde demokratik ortam (t=-6,342; p=,000) ve toplam yaşam alanının (t=-4,239; p=,000) anlamsızlık üzerinde anlamlı bir yordayıcı olduğu görülmektedir. Modelde sabit değer 42,983 tür. Katsayı (B) değerlerine bakıldığında Toplam yaşam alanındaki bir birimlik artış anlamsızlık üzerinde %61 lik bir azalışa neden olurken demokratik artıştaki bir birimlik anlamsızlık üzerinde %56 lık bir azalmaya neden olmaktadır. Kısmi korelasyonlara bakıldığında değişkenlerle anlamsızlık arasında negatif ve düşük bir ilişki görülmektedir. Demokratik ortam (r=-,32) ve toplam yaşam alanı (r=-,22) ile anlamsızlık arasında düşük ve negatif bir ilişki olduğu görülmektedir. Yalıtılmışlık Alt Boyutu: İş yaşamı kalitesi alt boyutlarının işe yabancılaşmanın yalıtılmış alt boyutunu yordamasına ilişkin çoklu regresyon analiz sonuçları Tablo 10 da verilmiştir. Tablo 9. İş Yaşamı Kalitesinin Alt Boyutlarının Anlamsızlık Alt Boyutunu Yordamasına İlişkin Çoklu Regresyon Analizi Model Standart Hata R R 2 Değişim Düzeltilmiş R 2 1 7, ,396,157 0, , ,446,042 0,194 F (2,343) =42,612; p<,001 Durbin Watson=1,797 Model Değişkenler B Standart Hata Beta (β) t Partial-r 1 (Sabit) 38,222 2,371 16,120 Demokratik ortam -,684,085 -,396-8,006 -,396 2 (Sabit) 42,983 2,573 16,707 p<.001 Demokratik ortam -,560,088 -,325-6,342 -,324 Toplam yaşam alanı -,614,145 -,217-4,239 -,

13 ERDEM / İş Yaşamı Kalitesinin İşe Yabancılaşmayı Yordama Düzeyi Tablo10. İş Yaşamı Kalitesinin Alt Boyutlarının Yalıtılmış Alt Boyutunu Yordama Düzeyine İlişkin Çoklu Regrasyon Analizi Model Standart Hata R R 2 Değişim Düzeltilmiş R 2 1 6,18081,489,239, ,11199,508,258,254 F (2,343) =59,605; p<,000 Durbin-Watson=1,776 Model Değişkenler B Standart Hata Beta (β) t Partial-r p<.05 1 (Sabit) 38,305 1,942 19,723 Demokratik ortam -,727,070 -,489-10,391 -,489 2 (Sabit) 39,008 1,935 20,158 Demokratik ortam -,433,121 -,291-3,584 -,190 Sosyal bütünleşme -,475,160 -,241-2,965 -,158 Tablo 10 da görüldüğü gibi yalıtılmışlık, demokratik ortam ve sosyal bütünleşme değerlerinin anlamlı bir ilişki içinde olduğu görülmektedir (F (2,343) =107,97; p<,001). Buna göre modelin bir bütün olarak her düzeyde anlamlı olduğu görülmektedir. Modele öncelikle demokratik ortam sonra sosyal bütünleşme değerleri girmiştir. Durbin-Watson testine (1,77) bakıldığında modelimizde otokorelasyon olmadığı görülmektedir. Demokratik ortam ve sosyal bütünleşme değişkenlerinin ikisini birden değerlendirmeye aldığımızda modelin (adjusted R d ²) %25,4 ünü açıklamaktadır. Demokratik ortam ve sosyal bütünleşme yalıtılmışlığın %25,4 ünü açıklamaktadır. t-testi incelendiğinde demokratik ortam (t=-3,58; p=,000) ve sosyal bütünleşmenin (t=-2,96; p=,000) yalıtılmışlık üzerinde anlamlı bir yordayıcı olduğu görülmektedir. Modelde sabit değer 39,00 tür. Katsayı (B) değerlerine bakıldığında demokratik ortamdaki bir birimlik artış yalıtılmışlık üzerinde %43,3 lük bir azalışa neden olurken sosyal bütünleşmedeki bir birimlik artış yalıtılmışlık üzerinde %47,5 lik bir azalışa neden olmaktadır. Kısmi korelasyonlara bakıldığında değişkenlerle anlamsızlık arasında negatif ve düşük bir ilişki görülmektedir. Modele katılan iki değişkenin birden kısmi korelasyonlarına bakıldığında; demokratik ortam (r=-,19) ve sosyal bütünleşme (r=-,16) ile yalıtılmışlık arasında düşük ve negatif bir ilişki olduğu görülmektedir. Okula Yabancılaşma Alt Boyutu: İş yaşamı kalitesi alt boyutlarının okula yabancılaşma alt boyutunu yordamasına ilişkin çoklu regresyon analizi Tablo 11 de verilmiştir. Tablo 11 de görüldüğü gibi okula yabancılaşmayla, sosyal bütünleşme değerinin anlamlı bir ilişki içinde olduğu görülmektedir (F (1,344) =15,803 p<,01). Modele yalnızca sosyal bütünleşme değeri girmiştir. Durbin-Watson testine (1,86) bakıldığında modelimizde otokorelasyon olmadığı görülmektedir. Sosyal bütünleşme değişkeni (düzeltilmiş R d ²) modelin %4 ünü açıklamaktadır. Yani Sosyal bütünleşme okula yabancılaşmanın %4 ünü açıklamaktadır. t-testi incelendiğinde sosyal bütünleşmenin (t=- 3,975; p<,001) okula yabancılaşmanın anlamlı bir yordayıcı olduğu görülmektedir. Modelde sabit değer 24,544 tür. Katsayı (B) değerlerine bakıldığında sosyal bütünleşmedeki bir birimlik artış okula yabancılaşmada %21 lik bir azalışa neden olmaktadır. Korelasyona bakıldığında sosyal bütünleşmeyle okula yabancılaşma arasında negatif ve düşük bir ilişki (r=-,21) görülmektedir. Sonuç ve Tartışma Öğretmenler okullarında büyük ölçüde demokratik ortamın ve sosyal bütünleşmenin olduğunu ifade ederken, okullarının orta düzeyde; sosyal sorumluluğu yerine getirdiklerini, işgören kapasitesini geliştirdiğini, güvenli ve sağlıklı çalışma koşullarına Tablo 11. İş Yaşamı Kalitesi Alt Boyutlarının Okula Yabancılaşma Alt Boyutunu Yordamasına İlişkin Çoklu Regresyon Analizi Model Standart Hata R R 2 Değişim Düzeltilmiş R 2 1 4,67488,210 a,044,041 F (1;344) =15,803; p<,001 Durbin-Watson=1,868 Model B Standart hata Beta t Partial-r 1 (Sabit) 24,544 1,315 18,668 p<,01 Sosyal bütünleşme -,279,070 -,210-3,975 -,