Tarımsal Üretimde Karşılaşılan Riskler ve Uygulanabilecek Stratejiler

Transkript

1 Türkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi Eylül 2002 Erzurum Tarımsal Üretimde Karşılaşılan Riskler ve Uygulanabilecek Stratejiler Handan VURUŞ AKÇAÖZ Burhan ÖZKAN Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bolümü, 07070, Antalya e-posta: ÖZET: Bu çalışmada tarımsal üretimde karşılaşılan risk kaynaklan ve uygulanan risk yönelimi stratejileri araştırılmıştır Aşağı Seyhan Ovasında 112 üreticiyle yapılan anket uygulamasından elde edilen veriler çalışmada kullanılmıştır Üreticiler 26 risk kaynağını ve 15 risk stratejisini 5*Ii Likert ölçeğine göre derecelendirmişlerdir Araştırma sonuçlarına göre bölgede en Önemli risk kaynağı girdi maliyetlerindeki değişiklikler, en önemli risk stratejisi ise birden fazla ürüne yer verilmesidir Uygulanan faktör analizi sonuçlarına göre risk kaynaklarını 8 faktör, risk stratejilerini ise 4 faktör tanımlamaktadır. Risk kaynaklan için bulunan faktörler; doğal koşullar, devlet politikaları, doğal afetler, pazarlama, sosyal güvenlik, üretim ve yabancı işgücü olarak, risk stratejileri ise güvenlik-fınansman, işletme dışı gelir, çeşitlendirme ve pazarlama olarak adlandırılmıştır. Anahtar Kelimeler : Risk, Risk kaynaklan, Risk stratejileri. Faktör analizi Possible Risks and Practical Strategies in Agricultural Production ABSTRACT: İn this research, risk sources and risk strategies faces in agricultural production are examincd The study was conducted among 112 farmers in Lower Seyhan Plain. Farmers wcre ranked 26 sources of risk and 15 risk management strategies by using Likert type scales. The research results indicated that the most important risk source was the changcs in input costs and (he mosi important risk strategy was growing more than one erop in the research arca. Factor analyses were conducted on information oblained from survey results. Factor analyses suggest that cight factors deseribe risk sources and four factors deseribe risk management strategies The factors for risk sources were labelled; natural conditions, govemment policies, catastrophc, marketing, social sccurity, production risk and hired labour The dimensions of risk management strategies were named fınancing and sccurity, oft-farm income, divcrsiflcaiion and marketing. Ke ywords : Risk, Risk sources, Risk strategies, Factor analysis GİRİŞ Tarımsal üretimde; üretim, pazar, finansman, teknoloji, politika ve iklim koşullarından kaynaklanan risk ve belirsizlikler söz konusudur. Ürün için uygun olan zamanda yağışın olmaması, ürün fiyatlarının ürün satışından sonra artması, gerekli zamanda yeterli işgücü bulunamaması, tarımsal araç ve gereçlerin beklenmeyen durumlarda arızalanması, hükümet politikalarındaki değişkenlik ve benzeri faktörler risk ve belirsizliği ortaya çıkarmaktadır Bütün bu faktörler tarımda gelir dalgalanmasına neden olmaktadır. Çünkü, risk ve belirsizlik unsurlarının etkisiyle verim ve fiyatlarda büyük bir dalgalanma meydana gelmekte ve bu da tarımsal gelirin yıldan yıla önemli farklılıklar göstermesine neden olmaktadır. Bu nedenlerle risklerin kontrolü veya yönetimi için stratejiler geliştirmek gereklidir. Riski azaltmak ya da etkisini hafifletmek veya kötü şartlarda işletmenin varlığını sürdürebilmek için öncelikle bazı önlemlerin alınması gereklidir. Geliştirilen stratejiler her işletme için uygun olmayabilir. Çünkü stratejilerin uygulanması işletme yöneticisine, finansman durumuna, amaçlara, risk davranışlarına bağlıdır. Risksiz bir işletme düşünülemeyeceği gibi riskten tamamen kaçınmakta söz konusu değildir. Ancak en azından uygulanacak stratejiler ile risk kontrol edilebilir ve etkisi azaltılabilir. Bu çalışmada, tarımsal üretimde risk kaynakları ve uygulanabilecek risk yönetimi stratejileri teorik olarak açıklanmış ve Çukurova Bölgesinde 112 üreticiyle yapılan anket uygulamasının sonuçlarına yer verilmiştir. Araştırmada esas olarak Bölge tarımında risk yaratan faktörler ve üreticilerin buna karşılık aldıkları önlemler belirlenmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM Tarımsal üretimde karşılaşılan riskler ve bu risklere karşı uygulanacak risk yönetimi stratejilerinin incelendiği bu çalışmada birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanılmıştır. Çukurova Bölgesi ni temsil etmesi açısından seçilen Aşağı Seyhan Ovası nda, anket yoluyla 112 tarımsal işletmeden elde edilen veriler çalışmanın birincil verilerini oluşturmuştur. Anket uygulamasından elde edilen veriler 1999 üretim yılına ait olup, elde edilen veriler SPSS 9.0 paket programında değerlendirilmiştir. Çalışmada, Aşağı Seyhan Ovası nda tarımda ortaya çıkan risk kaynakları ve çiftçilerin uyguladıkları risk stratejileri belirlenmiştir. Bunların önemini belirlemek amacıyla 5 li likert ölçeği kullanılarak (l=tamamıyla etkiler, 5=hiç etkilemez) sonuçlar ortalama değerler olarak özetlenmiştir. Ayrıca bu veriler kullanılarak çok değişkenli analiz teknikleri arasında yer alan faktör

2 Tarımsal Üretim de K arşılaşılan RiskJer ve Uygulanabilecek Stratejiler analizi uygulanmıştır Çalışmada faktör analizi tarımsal üretimde risk kaynakları ve risk yönetimi stratejisi olarak elde edilen değişkenlerin sayısını azaltmak ve daha kolay anlaşılır duruma getirmek için kullanılmıştır Araştırmada faktör analizinde kullanılan değişkenler için güvenilirlik ölçümü de yapılmıştır. Çalışmanın ikincil kaynaklarını bu konuda yapılmış benzer çalışmalar oluşturmuştur. Çeşitli ülkelerde çiftçilerin karşılaştıkları riskler ve uyguladıkları risk stratejilerinden örnekler sunulmuştur ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Tarımsal Üretimde Risk Kaynakları ve Risk Yönetimi Stratejileri Tarımda, işletmelerin faaliyetlerini başarılı bir şekilde sürdürebilmeleri risklerin mümkün olduğunca önlenmesine, tekrarının ve etkisinin azaltılmasına bağlı bulunmaktadır Tarımsal üretimde bulunanlar tarım konusunda ne kadar deneyim sahibi olsalar da çoğu zaman birçok risk faktörü ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Daha önce de belirtildiği gibi tarımı etkileyen risk kaymakları oldukça fazla sayıdadır. Çoğunlukla ortaya çıkan belli başlı risk kaynaklan hastalıklar, doğal koşullar, ürünlerin fiyatlarındaki dalgalanmalar vb. olarak belirtilebilir. Tarımda karşılaşılan risk kaynaklarının bilinmesi ve buna göre çeşitli önlemlerin alınması önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarımsal üretimde karşılaşılan risk kaynakları literatürde çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bunlardan bazıları şöyle belirtilmiştir. İşletme içi risk kaynaklan (iklim koşullan, hastalık ve zararlılar, aile bireyleriyle ilgili durumlar, vb.), işletme dışı risk kaynakları (fiyat değişmeleri, hükümet politikaları, teknolojik gelişmeler, vb.) (Casavant ve Infanger, 1984). Üretim riski, Pazar (fiyat) riski, finansman riski, değer kaybı riski, doğal risk ve hukuki risk (Bayaner ve Uzunlu, 1993). Mal riskleri (doğal riskler, sosyal riskler), kişisel riskler (üreticilerin ve tarımda çalışanların riskleri, şahısların riskleri) (Saner, 1998). Üretim ve teknoloji riski, pazarlama yada fiyat riski, finansman riski, insan kaynaklı riskler (Musser, 1998). Musser in (1998) yapmış olduğu sınıflandırma ana başlıklar halinde literatürdeki diğer sınıflandırmaları açıklamaktadır Üretim ve Teknoloji Riski: Bu riskin kapsamını çevresel faktörler, girdilerin ve mevcut kaynakların etkin kullanımı, girdi maliyetleri ve teknoloji oluşturmaktadır. Kuraklıklar, bitki hastalık ve zararlıları, iklim ve toprak faktörleri gibi çevresel faktörler belki de üretim riskinin cn önemli kaynağıdır. Üretim riskinin bir diğer kaynağı girdilerin vc mevcut kaynakların etkin kullanılabilmesidir. Girdi maliyetlerinin çoğunun tarımsal alanın dışında belirlenmesi riske neden olmaktadır. Teknoloji riski ise yeni teknolojinin, etkin kullanılmaması ve maliyetinin göz önüne alınmaması sonucu ortaya çıkmaktadır. Pazar (Fiyat) Riski: Pazar ve fiyat riski, fiyatların değişkenliği ve tarımsal ürünler için pazarların belirsizliği ile ilgilidir Çiftçilerin ürünleri için aldıkları ve üretim girdileri için Ödedikleri fiyatların önceden kesin olarak bilinmezliğini ifade eder Ayrıca alıcı ve satıcının beklentileri, spekülasyonlar hükümet programları ve tüketici talepleri gibi faktörleri içeren talep ve arz koşullarından ileri gelen düzensiz fiyat değişiklikleri de pazar ve fiyat riskinin nedenlerini oluşturmaktadır (Erkuş ve ark., 1995) Finansman Riski: Finansman riski, işletmeye finansman kaynağı sağlamak amacıyla kişi ve kuruluşlardan borç alındığı zaman ortaya çıkar Finansman riski; faiz oranları riski, likit ve Ödeme gücü riskinden meydana gelmektedir. İnsan Kaynaklı Riskler: İşletme sahibi veya ailesinin hastalık, sakatlık, yaralanma, boşanma, ölüm gibi durumlarla karşılaşması ve işletmede çalışan işçilerden dolayı ortaya çıkan riskler insan kaynaklı riskleri oluşturmaktadır. Tarımsal üretimdeki risklerin kontrolü veya yönetimi için stratejiler geliştirmek gerekmektedir Risk yönetimi stratejileri, riski azaltmak, etkisin: hafifletmek veya kötü şartlarda işletmenin varlığım sürdürebilmek için alınması gereken önlemlerdir Risk stratejileri çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda özetlenmiştir. Fleksibilite, üretim faaliyeti seçimi ve çeşitlilik, üretim yönetimi, pazarlama stratejileri, ekstra kalicye işçi, fazla bilgi toplamak ve sigorta (Bayaner ve Uzunlu, 1993). Üretim riskine karşı farklılaştırma, çeşitlendirme stabil teşebbüslere yer verme, sigorta, ekstra üretim kapasitesi, pazar risklerine karşı; satışların zaman içine yayılması, kontratlı satış, hedging, futures kontratları, hükümet programları, fleksibilite. finansman riskine karşı; sabit faiz oranları, nakil rezervi, kredi rezervi (Kay ve Edvvards, 1994). Bilgi toplamak, daha az riskli teknolojileri seçmek, çeşitlendirme, fleksibilite, sigorta, sözleşmeli üretim (Hardaker ve ark., 1997). Üretim riskine karşı; farklı ürüne ve çeşide yer verme, hastalık ve zararlılarla mücadele, üretim kayıtları tutma, bilgi toplama, pazarlama riskine karşı; futures ve options, depolama, farklı dönemde satış, dikey entegrasyon ve pazarlama kontratları, tüketiciye doğrudan satış, finansman riskine karşı, kayıt tutma ve analiz, harcamaları planlama, borçlanmayı azaltma, finansmanı planlama, kişise risklere karşı; sağlık ve hayat sigortası, işgüca planlaması (Musser, 1998). 7 8

3 H. VURUŞ AKÇAÖZ, B. ÖZKAN Çeşitli kaynaklardan derlenen ve çoğunlukla uygulanan risk stratejileri ana başlıklar altında kısaca açıklanmıştır. Çeşitlendirme: İşletmede birden fazla çeşide veya birden fazla ürüne yer verilmesi şeklinde tanımlanabilir. Tarım işletmesi üründe çeşitlendirmeye gittiği zaman, ürünlerin verim ve fiyatları farklı zaman ve dönemlerde dalgalanma göstereceği için işletmenin gelirinde önemli dalgalanmalar yaratmayacaktır. Sigorta: Tarım sigortası sayesinde doğal koşullar nedeniyle ürün kaybına uğramış çiftçilerin zararları kısmen ödenerek zararın şiddeti azaltılır. Tarım sigortası yolu ile ancak önlenmesi maddi araçlarla imkân olmayan doğal koşullardan zarar gören üreticilere yardım edebilmektedir. Tarım sigortası, hayat sigortası ve mal sigortası olarak sınıflandırılabilir. Fleksibilite: İşletme gelirindeki dalgalanmaları en aza indirmek için değişen koşullara karşı işletme yönetiminde ayarlamalar, düzenlemeler yapabilme kabiliyetidir. Fleksibilite, sahip olunan varlıklar, üretim, pazar, maliyet ve zaman olmak üzere sınıflandırılır. İşletmede Stabil Teşebbüslere Yer Vermek: İşletmede daha düzenli bir gelir sağlayan teşebbüslere yer verilerek üretim riski azaltılabilir. Ürün Satışlarının Zaman İçine Yayılması: Tarımsal Ürünlerin tamamının aynı anda satılması yerine, satış işlerinin farklı zamanlarda gerçekleştirilmesi pazarlama riskini azaltıcı bir etki yapmaktadır. Böylece ürünün çok düşük bir fiyatla satılması riski ortadan kalkacak ve ortalama fiyat düzeyi yakalanabilecektir. Sözleşmeli Üretim: Sözleşmeli üretim, tüketiciyi beklenmedik fiyat değişimlerine karşı koruduğu gibi, bu yolla tarım kesiminde önemli bir etkiye sahip olan risk faktörü taraflarca paylaştırılarak minimum düzeye indirilebilmektedir. İşletme Dışı Gelir: İşletmecinin ve aile bireylerinin tarım dışında gelir sağlayıcı işlere yönelmesi tarımsal üretimde karşılaşılan riskler sonucu aile gelirinin olumsuz etkilenmesini ortadan kaldırabilmektedir. Bilgi Toplamak: Tarım işletmelerinde üretim kayıtlarının tutulması geçmiş yıllardaki durum tahminine olanak sağlar. Pazar konusunda yapılan araştırmalar, üretilen ürünün pazarlama koşullarının bilinmesi açısından önemlidir. Güncel olayların, devletin uyguladığı genel ve tarım politikalarının izlenmesi üreticilerin geleceği görmesini sağlar. Literatür Özeti Çalışmada, çiftçilerin karşılaştıkları risk kaynakları ve uyguladıkları risk yönetimi stratejileri konusunda yapılan çalışmalardan bazılarının bulgularına da yer verilmiştir. Ortmann ve ark. (1995), Güney Afrika da tarımsal işletmelerde karşılaşılan risk kaynaklarım ve bunlara karşı üreticilerin uyguladıkları risk stratejilerini incelemişlerdir. Çalışmada 199 üretici ile yapılan anket uygulamasından elde edilen veriler değerlendirilmiştir. Risk kaynakları için uygulanan faktör analizi sonucunda elde edilen 6 faktör varyansm %77,2 sini açıklamıştır. Bu faktörler bitkisel üretim geliri, devlet politikası, hayvansal üretim geliri, kredi kullanımı, hükümet düzenlemeleri, maliyet olarak adlandırılmıştır. Faktör analizi uygulanarak elde edilen 6 risk stratejisi de varyansm %62,8 ini açıklamıştır. Söz konusu risk stratejisi faktörleri, pazarlama, sigorta, üretim, maliyeti azaltma ve teminat olmak üzere adlandırılmıştır. Patrick ve Musser (1995), Combelt üreticileri ile 1991 ve 1993 yılında yaptıkları anket çalışmasında çiftçilerin karşılaştıkları riskleri ve uyguladıkları stratejileri belirlemişlerdir Araştırıcılar, 1991 yılında 80 üretici ile yaptıkları anket sonuçlarına göre en önemli risk unsurları olarak ürün verileri ve ürün fiyatlarındaki değişkenlik, en önemsiz risk unsuru olarak ise hayvansal üretimdeki değişkenlik olarak saptamışlardır. Risk yönetimi stratejileri arasında en önemli olarak görülenler ise tarım sigortası ve mekanizasyon planlamasıdır. İşletme dışı işlerde çalışmak ise üreticiler tarafından çok Önemli görülmeyen risk stratejisi olarak ortaya çıkmıştır yılında 61 üreticiden elde edilen verilere göre ise en önemli risk kaynağı işletmecinin ölümü ve hastalığı görülürken, uygulanan stratejiler arasında en önemlisinin maliyetleri azaltmak olduğu saptanmıştır. Yapılan faktör analizi sonuçlarına göre risk kaynaklan maliyetler, aile, hayvansal üretim geliri, bitkisel üretim geliri, kredi ve devlet politikaları olarak risk kaynakları 6 başlık altında toplanmıştır. Risk stratejileri ise faktör analizi sonucunda pazarlama, üretim, güvenlik, işletme dışı gelir ve finansman şeklinde 5 faktörden oluşmuştur. Lasley (1997) tarımsal Üretimde risk stratejilerini belirlemek amacıyla yapmış olduğu çalışmada, Iowa da 2200 çiftçi ile görüşmüştür. Araştırıcı, çiftçilerin tarımsal üretimde karşılaştıkları risklere karşı uyguladıkları stratejileri saptamıştır. Araştırma sonuçlarına göre, %67 oranında ürün sigortası, %55 oranında borç kontrolü, %41 oranında çeşitlendirme, %36 oranında sözleşmeli üretim, %32 oranında da girdilerin kontratlı temini stratejilerinin uygulandığı belirlenmiştir. Martin ve McLeay (1998), Yeni Zelanda da hayvancılık yapan işletmelerde risk kaynakları ve risk yönetimi stratejilerini belirlemek için yaptıkları çalışmada faktör analizini kullanmışlardır. Risk kaynaklarını belirlemek üzere yapılan faktör analizi sonucunda ekonomik politik riskler, kişisel ve teknolojik riskler, borç ve kârlılık riski, çevresel riskler ve kişisel riskler olarak adlandırılan 5 faktör, varyansm %67 sini açıklamıştır Risk yönetimi stratejileri için uygulanan faklör ise varyansm 79

4 Tarımsal Üretimde Karşılaşılan Riskler ve Uygulanabilecek Stratejiler % 73 ünü açıklamıştır. Bu faktörler, gelirin yayılması, borç yönetimi, hayvan besleme yönetimi, sermaye yönetimi, pazar riskinin azaltılması, işletme dışı gelir, hastalık ve zararlı yönetimi olarak adlandırılmıştır. Meuvvissen ve ark. (2001), Hollanda da hayvancılık işletmelerinde risk kaynaklan ve üreticilerin uyguladıkları risk stratejilerini belirlemeye yönelik yaptıkları çalışmada 612 üretici ile görüşmüşlerdir. Bide edilen verilere göre incelenen işletmelerde karşılaşılan en önemli risk unsurunun et fiyatları, epidemik hayvan hastalıkları ve süt fiyatları olduğu, en önemsiz faktörlerin ise arazi kirası, teknoloji ve aile içindeki görevlerin dağılımı olduğu saptanmıştır. Uygulanan faktör analizi sonucunda aile bireylerinin sağlığı, finansman durumu, kanunlar, üretim ve işletmecilikteki değişim olmak üzere 5 faktör varyansın %55 ini açıklamıştır. Risk yönetimi stratejileri arasında üretim maliyetlerini azaltmak, ürün sigortası ve sağlık sigortası yaptırmak önemli, işletme dışı işte çalışmak, fiıtures ve optionstar ise önemsiz bulunmuştur. Faktör analizi sonucunda varyansın %55 ini açıklayan 4 faktör; fiyat riskini azaltmak, sigorta, farklılaştırma ve sürekli gelir olarak adlandırılmıştır. Aşağı Seyhan Ovası Tarım İşletmelerinde Risk Kaynakları Bu çalışmada Çukurova Bölgesi üreticilerinin karşılaştıkları risk kaynaklan, Aşağı Seyhan Ovası nda görüşülen 112 çiftçiden elde edilen verilere dayanılarak ortaya konulmaya çalışılmıştır İncelenen bölgede bu konuda yapılmış benzer bir çalışmanın olmaması, elde edilen sonuçların karşılaştırmalı olarak incelenmesini mümkün kılmamaktadır. Çalışmanın bu aşamasında çiftçilerin karşılaştıkları risk kaynakları bölge koşullan dikkate alınarak 26 ana başlık altmda toplanmıştır. Bu risk kaynaklarının tarımsal üretimi ne derece etkilediğin; belirlemek için 5Mi Likert ölçeği kullanılmıştır. Risk davranış gruplarına göre, tarımsal üretimi etkileyen risk kaynaklarına ait ortalama değerler Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1. Risk Kaymaklarının Faktör Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Ağırlıkları Faktörler Ort.* Faktör Ağırlıkları Hükümetin Uyguladığı Politikalardaki Değişiklikler (Genel ve Tarım Politikası) ,15 0,002 0, ,013 0,024 0,030 0,079-0,065 Ülkenin Ekonomik Durumundaki Değişimler 1,21 0,189 0,866 0,023-0,049 0,056 0,069-0,063-0,047 Girdi Maliyetlerindeki Değişiklikler 1J 3-0,035 0,418-0,075 0,156-0,662-0,099-0,123 0,108 Ürün Fiyatlarındaki Değişiklikler 1,19 0,036 0,711-0,002 0,053-0,434 0,024-0,159 0,069 Borçluluk Durumu (Borç Miktarı) 2,18-0,287 0,545-0,020 0,344 0,006-0,246-0, Ürünlerin Verimlerinde Görülen 1,88-0,328 0,056 0,022 0,591-0,077-0,107-0,325-0,181 Değişiklikler Faiz Oranlarındaki Değişiklikler 2,51 0,041 0, ,409-0,094 0,015 0, İklim Koşullarında Meydana Gelen 2,44 0,764 0,002 0,131 0,088 0,068 0,209-0,022 0,109 Değişiklikler Don Olayı 3,04 0,718 0,077 0,256 0,039-0,018-0,034 0,390 0,143 Yağışın Gereğinden Fazla Olması 2,70 0,862 0,000 0,173-0,056 0,037 0,162 0,047 0,082 Yağışın Gereğinden Az Olması 3,17 0, ,218 0,065-0,015 0,214 0,198 0,151 Hastalıklardan Dolayı Verim 2,82 0,856 0,042 Düşüklüğü 0,187 0,045 0,124-0,104 0,113 *0,126 Zararlılardan Dolayı Verim 2,89 0,861 0,028 Düşüklüğü 0,163 0,102 0,172-0,097 0,097-0,098 işletmede Meydana Gelen İş Kazaları 4,51 0,267 0,017 0,091 0,229 0,673-0,049-0,137 0,104 İşçiler veya İşletmecinin Sağlık Problemleri 4,71 0,012 0,097 0,077 0,099 0,675 0,156 0,084 0,522 Aile ilişkilerindeki Sorunlar 4,71 0,111 0,031 0,124 0,114 0,092 0,087 0,004 0,777 Arazi Fiyatlarındaki Değişiklikler 3,75 0,048-0,003-0,027 0,063-0,147 0,750-0, Aile İşgücünün yetersizliği 4,30 0,121-0,015 0,062-0,019 0,410 0,677 0,127-0,105 Yabancı İşgücü Bulmada Karşılaşılan 4,15 0,247 0,092 Güçlükler 0,078 0,198 0,162 0,443 0, Sözleşmeli Üretimin Olmaması 4,52 0,181 0,059-0,009 0,753-0, ,046 0,194 Tarımsal Alet ve Makinelerin 3,63 0,491 0,113 0,180 0,356 0,066 0,419 0,058 0,053 Yetersizliği Hırsızlık 3,84 0,335-0,105 0,162-0,137-0,069-0,089 0,777 0,076 Yangın Nedeniyle Ürünün Zarar 4,15 0,224-0,049 0,743 0,068 0,172 0,092 0, Görmesi Sel Nedeniyle Ürtlntln Zarar Görmesi 4,04 0,198 0,026 0,729 0,184-0, ,324 0,196 Toprak Kayması 4,50 0,156 0,021 0,813-0,029 0,069-0,083-0,122-0,157 İşletme Kayıtlarının Tutulmaması 4,53 0,221-0,022 0,210 0,652 0,256 0,069 0,014 0,029 öz Değeri 6,461 3,209 2,250 1,707 1,393 1,260 1,179 1,058 Varyans 24,851 12,341 8,653 6,564 5,356 4,847 4,533 4,068 K üm ülatif Varyans Cronbach ot 24,851 37,192 45,844 52,408 0, Iİ Likert ölçeği Kullanılmıştır. l= Tamamıyla Etkiler, 5=Hiç Etkilemez 57,764 62,611 67,144 7I2H 8 0

5 H. VURUŞ AKÇAÖZ, B. ÖZKAN İncelenen bölgede tarımsal üretim üzerinde en etkili risk unsuru olarak ortaya çıkan faktör girdi maliyetlerindeki değişikliklerdir (1,13). Bunun yanında devletin uygulamış olduğu genel ekonomi politikaları ve tarım politikalarındaki değişiklikler, ürün fiyatlarındaki değişiklikler, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşullardaki değişiklikler ve ürün verimlerinde görülen değişimler de tarımsal üretim üzerinde oldukça önemli olmaktadır. İşletmede meydana gelen iş kazaları, sağlık sorunları, aile ilişkilerindeki sorunlar, aile işgücünün ve yabancı işgücünün eksikliği gibi kişisel faktörler ile sözleşmeli üretimin olmaması, işletme kayıtlarının tutulmaması, yangın, sel ve toprak kayması gibi faktörlerin ise tarımsal üretim üzerinde etkisinin az olduğu belirlenmiştir. Aşağı Seyhan Ovası'nda tarım işletmeleri için risk unsuru olarak ortaya çıkan faktörleri ana başlıklar altında toplamak amacıyla faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizi uygulamadan önce elde edilen verilerin güvenilirliği hesaplanmış ve Cronbach alpha değeri 0,84 olarak bulunmuştur. Bu değerin Te yakın olması testin güvenilirliği açısından önemlidir. Faktörler arasında pozitif bir ilişkinin olduğunu ifade etmektedir. Faktör analizi sonucu elde edilen faktör ağırlıkları Çizelge l de verilmiştir. Öz değerinin 1 ve üzerinde olması gözönünde bulundurularak yapılan analizde 8 faktör bulunmuştur. Elde edilen bu 8 faktör varyansın %71,2 sini açıklamaktadır. Analiz sonuçlarına göre araştırma bölgesinde risk yaratan faktörler sırasıyla; doğal koşullar, devlet politikaları, doğal afetler, pazarlama, sosyal güvenlik, üretim faktörleri, yabancı işgücü ve aile faktörleri olmak üzere 8 ana başlık altında toplanmıştır. Aşağı Seyhan Ovası Tarım İşletmelerinde Uygulanan Risk Stratejileri Tarımsal üretimde risk yaratan faktörleri kısmen de olsa ortadan kaldırmak veya azaltmak için uygulanan yöntemlere risk stratejileri adı verilmektedir. Bu bölümde, risk kaynaklarına karşı çiftçilerin alabilecekleri önlemler incelenmiştir. Araştırma kapsamına anket uygulanan 112 çiftçiden elde edilen verilere dayanılarak risk stratejileri belirlenmiştir (Çizelge 2). 15 ana başlık altında toplanan bu stratejileri belirlemek için 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. İncelenen bölgede görüşülen çiftçiler tarımsal Üretimde etkili risk faktörlerine karşı alınacak önlemler arasında, çoğunlukla birden çok ürüne yer verilmesi (1,60) ve birden çok çeşide yer verilmesi (1,74) seçeneklerini tercih etmişlerdir. Bu iki strateji tarımsal üretimin çeşitlendirilmesi olarak ifade edilebilir. Nitekim bölgede çiftçiler tarafından kolaylıkla uygulanabilen risk stratejisi çeşitlendirmedir. Çeşitlendirme sayesinde verim ve fiyat belirsizlikleri ve bunlara bağlı olarak gelirdeki dalgalanmalar azaltılabilmekte, yıl boyunca düzenli bir gelir dağılımı sağlanabilmektedir. Buna karşın çiftçiler, risk stratejileri arasında yer alan sözleşmeli üretim yapmak (4,38), borç yönetiminin uzman kişilerce yapılması (4,38), ürün sigortası (4,27), işletme kayıtlarının düzenli olarak tutulması (4,04) gibi seçeneklerin riski azaltmada çok fazla tercih edilmediğini (uygulanmadığını) belirtmişlerdir. Görüşme yapılan işletmelerde aile bireyleri ve işletme sahibi genellikle kendi işletmelerinde çalışmaktadır. Dolayısıyla aile bireylerinin ve işletme sahibinin işletme dışında çalışması olarak ifade edilen risk stratejisi riski azaltmada çok fazla tercih edilen bir yöntem değildir. Çizelge 2 Risk Stratejileri İle İlgili Faktör Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Ağırlıkları Önlemler Ort * Faktör ağırlıkları İşletmede Birden Çok Ürüne Yer Vermek 1, ,105 0,909 0,094 İşletmede Birden Çok Çeşide Yer Vermek 1,74-0,100 0,144 0,929-0,006 Farklı Dönemlerde Ürün Satışı Yapmak 2,02-0,153 0,322 0,633 0,402 Ürünün Satılacağı Pazar Hakkında Bilgi Sahibi Olmak ,079 0,142 0,299 0,748 Harcamaları Planlamak 2,82 0,258-0,05 1-0,042 0,782 İşletme Dışı Yatırım Yapmak 4,09 0, ,355 Aile Bireylerinin İşletme Dışında Çalışması 4,34 0,249 0,837 0,165-0,028 İşletme Sahibinin İşletme Dışında Çalışması 4,19 0, ,044 0,032 Borç Yönetiminin Uzman Kişilerce Yapılması 4,38 0,639 0,469 0,076 0,268 Mevcut Kaynakların Aşırı Kullanımını Düzenlemek 3,71 0,836 0,061-0,096 0,109 Borçlanmayı Azaltmak 3,28 0,731 0,182-0,048-0,171 Ürün Sigortası Yaptırmak 4,27 0,631 0,377 0,1 14 0,1 16 Hastalık ve Zararlılara Karşı İlaçla Mücadele Yapmak 2,88 0,789-0,063-0,159-0,148 İşletme Kayıtlarını Düzenli Olarak Tutmak ,732 0,173-0,123 0,290 Sözleşmeli Üretim Yapmak 4,38 0,697 0, ,278 öz Değeri 5,222 2, ,153 Varyans 34,810 19,082 8,931 7,685 Kümülatif Varyans 34,810 53,892 62,822 70,507 Cronbach a 0, li Likert Ölçeği Kullanılmıştır I -Tamamıyla Etkiler, 5=Hiç Etkilemez 81

6 Tarımsal Üretimde Karşılaşılan Riskler ve Uygulanabilecek Stratejiler Anket uygulanan çiftçilerden 5 li Likert ölçeği kullanılarak risk stratejiler: konusunda derlenen bilgilere güvenilirlik testi yapılmış ve faktör analizi uygulanmıştır. Yapılan güvenilirlik testi sonucunda Cronbach alpha değeri 0,84 olarak bulunmuştur. Risk stratejileri ile ilgili faktör analizi sonuçlan Çizelge 2'de verilmiştir. Faktör analizinde öz değeri kriter olarak alınmış ve l'den büyük değere sahip 4 faktör belirlenmiştir Belirlenen söz konusu bu 4 faktör toplam varyansın yaklaşık olarak %70,5'ini açıklamaktadır Bölge koşullan dikkate alınarak çeşitli kaynaklardan derlenen risk stvatej ileri 15 başlık altında incelenmiştir. Yapılan faktör analizi sonucunda belirlenen 4 faktör güvenlik ve Finansman faktörü, işletme dışı gelir faktörü, çeşitlendirme ve pazarlama faktörü olarak adlandırılmıştır Sonuç olarak, tarımsal üretimde varolan riskler belirlenerek, işletmecinin daha etkin ve tutarlı kararlar alması mümkün olabilecektir. Bunun yanında, tarım sigortasının yaygınlaştırılması, sözleşmeli tarım uygulanması, tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi, işletme dışı tarımsal gelirlerin artırılması ve kalıcı politikalarm uygulanması, tarımsal üretimdeki risk ve belirsizliği azaltmada etkili olacak risk stratejileri olarak ortaya çıkmaktadır. k a y n a k l a r Bayaner, A, Uzunlu, V., 1993 Tarımda Belirsizlik ve Risk, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü, Genel Yayın No: 1993/1 Araştırma Yayın no 1993/1 TARM Matbaası. Ankara Casavant, K., L, lnfanger, C, L., Economics and Agricultural Management An lntroductıon, Reslon Publishing, A Prentıce-Hall Company, Reston, Virgınıa Erkuş, A, Bülbül, M, Kıtal, T, Açıl, F, Demirci,R, 1995 Tarım Ekonomisi Ankara Univ Ziraat Fak, Eğitim arattırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları No:5, Ankara Hardaker, J.B., Huımc, R B, M, Anderson, Copıng Wıih Risk In Agriculture., CAB International Kay, R., D, Edwards, W, M, 1994 Farm Managemenl Mc GRAW HILL INTERNATIONAL EDITIONS, Agriculture Serics. Lasley. P, Pcrceivcd Risks and Decisıons tc Adopt Precision Farming Methods (An Introduction) Pcrceivedrisk 8 dectnopt, pdf. Martın, S., Mcleay, F The Dıversity of Farmers' Risk Management Strategies in a Deregulalcd New Zealand Environment, Journal of Agr Economics, Vol 49, Number2 ( ). Meuuıssen, M P M, Huıme, R B M, Hardaker, J B, 2001 Risk and Risk Management An Empirical Analysıs of Dutch Livcstock Farmers, Livestock Production Science 69 (43-53) Mıısser, W, N., Risk Management Overvıew, Paper Presented at Mid-Atlantic Risk Management Repona! Conferencc Williamsburg, Virginia, August 6-7, Ortmınn, G. F., Woodbum, M R, Levın, J B, 1995 Dımensıons of Risk and Managcrial Responses To Risk On Commercial Farms İn Kwazulu-Nata], South Africa 1Û6 International Farm Management Congress, TM A Contributed Papers, The University of Rcading UK July. Palrıck, G. F, Musser, W. N., Sources of and Responses lo Risk: Factor Analyses of Large-Scale Combelt Fanmers SP 95-17, Dept of Agr Econ. Purdue Univ. Indiana Saner, G, Tarımda Riskin Ölçülmesine İlişkin Bir Deneme Süt Sığırcılığı Ûmegı, E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova, İzmir 8 2