Tarımsal Üretimi Etkileyen Risk Faktörleri Ve Stratejilerinin Belirlenmesi: Erzurum Đli Örneği

Transkript

1 Tarımsal Üretimi Etkileyen Risk Faktörleri Ve Stratejilerinin Belirlenmesi: Erzurum Đli Örneği Emine ĐKĐKAT TÜMER 1 Avni BĐRĐNCĐ 1 Adem AKSOY 1 ÖZET: Tarımsal üretimde doğal, sosyal ve ekonomik riskler işletme faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışmada, Erzurum ilinde tarımsal üretimi olumsuz yönde etkileyen risk faktörleri ve bu faktörlere karşı çiftçilerin uygulamakta oldukları stratejilerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla araştırma bölgesinde, tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri 34 başlık altında sıralanmıştır. Bu riskler faktör analizi yapılarak 10 faktör altında toplanmıştır. Toplam varyansın %73.42 sini bu 10 faktörün açıkladığı belirlenmiştir. Benzer şekilde, tarımsal üretimi etkileyen risklere karşı alınan önlemler 15 başlık altında sıralanmıştır. Bu stratejiler analiz sonucunda 5 faktör altında toplanmıştır. Toplam varyansın %67.06 sını 5 faktörün açıkladığı tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Risk faktörleri, risk stratejileri, faktör analizi, kümeleme analizi, Erzurum Determınatıon Of Rısk Factors And Strategıes Affectıng Agrıcultural Productıon: The Case Of Erzurum Provınce ABSTRACT: Agricultural production, natural, social and economic risks to their business operations are negatively affected. In this study, in the province of Erzurum, the risk factors that adversely affect agricultural production and farmers against the application of these factors are intended to reveal their strategies. Purpose in this research, the risk factors affecting agricultural production are listed under 34 headings. This risk factor analysis performed under the 10 factors were collected. It is found that 10 factors explained 73.42% of the total variance. Similarly, the measures taken against, the risks affecting agricultural production and the are collected under 15 titles. As a result of analysis these strategies are grouped under five factors. It is determined that 67.06% of the total variance were explained by five factors. Key Words: Risk factors, risk strategies, factor analysis, cluster analysis, Erzurum 1. GĐRĐŞ Tarım sektörü, nüfus açısından taşıdığı kritik önemin yanı sıra, ekonomik, sosyal, siyasal, teknolojik ve kişisel risklerden yüksek düzeyde etkilenen, son derece hassas ve kendine özgü bir yapıya sahiptir. Bu açıdan bakıldığında, tarımın insanlığın beslenmesindeki fonksiyonunu etkili bir şekilde yerine getirmesi; tarımsal üretimi tehdit eden risklerin yönetimiyle doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerin yıllar önce başlatmış oldukları tarımda risk yönetim teknikleri uygulamaları ve alt yapı çalışmaları sonucu doğa olayları büyük ölçüde afet olmaktan çıkarılmaya çalışılmıştır (Oğuz ve Kan 2006). Tarımsal üretimde; üretim, pazar, finansman, teknoloji, politika ve iklim koşullarından kaynaklanan risk ve belirsizlikler söz konusudur. Bu risk ve belirsizlik unsurlarının etkisiyle verim ve fiyatlarda büyük bir dalgalanma olmakta ve bu da tarımsal gelirin yıldan yıla önemli farklılıklar göstermesine neden olmaktadır (Birinci ve Đkikat Tümer 2006). Tarımda risk ve belirsizlik altında karar alma yöntemleri incelenirken göz ardı edilmemesi gereken önemli bir konu da çiftçilerin risk davranışlarıdır (Vuruş Akçaöz 2001). Tarım işletmelerinde çok çeşitli faktörler işletme faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Üretimi olumsuz etkileyen doğal, sosyal ve ekonomik risklerin etkilerini en aza indirmek için çiftçiler açısından önem arz eden risk faktörleri ve bu faktörlere karşı belirledikleri stratejilerin ortaya konulması üretimde verimlilik açısından önemlidir. Đklimin sert geçtiği Erzurum ilinde, tarımsal üretim yapan işletme sahipleri yaşam standartlarını yükseltmek için gelirlerini artırmak zorundadırlar. Bu nedenle eldeki Atatürk Üniversitesi BAP projesi (BAP-2008/38) kapsamında desteklenmiştir 1 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 25240/ERZURUM 191

2 mevcut kaynakları en iyi şekilde kullanmaları gerekmektedir. Dolayısıyla bölgedeki tarım işletmeleri için risk faktörleri ve risk stratejilerinin belirlenmesi gelirin yükseltilmesi açısından büyük önem arz etmektedir. Bu çalışma ile Erzurum ilinde; Tarımsal üretimde karşılaşılan risk kaynakları ve çiftçilerin risk karşısındaki tutum ve davranışlarının belirlenmesi ile risk davranış gruplarına göre çiftçilerin sosyo-ekonomik özelliklerinin incelenmesi ve karşılaştırılması amaçlanmıştır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1.Materyal Araştırma materyalinin birincil verileri Erzurum ilinde tarımsal üretim yapan işletmelerden anket yoluyla elde edilmiştir. Anket sayısı Oransal Örnekleme Yöntemi ile tespit edilmiştir (Miran 2003). N * p * (1 p) n = 2 ( N 1) * σ + p * (1 p) p Formülde; n: Örnek büyüklüğü, N: Popülasyondaki işletme sayısı, σ 2 p : Oranın varyansı, r : Ortalamadan sapma (%10), Z α/2 : z cetvel değeri, p : Đşletme sayısının popülasyondaki oranını göstermektedir. Burada %90 güven aralığında ve ortalamadan %10 sapma ile anket yapılacak örnek işletme sayısı 68 belirlenmiştir Analiz Yöntemi Faktör Analizi Çalışmada, çok değişkenli analiz teknikleri arasında yer alan faktör analizi kullanılmıştır. Faktör analizi, veri azaltma veya özetleme amacıyla kullanılan bir grup işlemi ifade eden genel bir isimdir. Araştırmalarda, çok sayıda değişken olabilmekte ve bunların çoğu karşılıklı ilişki içerisinde bulunmaktadır. Bunların kullanışlı hale getirilmesi için azaltılması gerekmektedir. Karşılıklı ilişki içerisinde bulunan birçok değişken kümeleri arasındaki ilişkiler, önemli birkaç faktör dikkate alınarak incelenmektedir. Barlett s test ve KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) testi ile veriler arası ilişki olup olmadığı ortaya konulmaktadır (Ness 2000). Çizelge 1. KMO değerleri yorumu. KMO Değeri nin altı Yorum Mükemmel Çok iyi Đyi Orta Zayıf Kabul edilemez Bu çalışmada faktör analizi tarımsal üretimde risk kaynakları ve risk yönetimi stratejisi olarak ifade edilen değişkenlerin sayısını azaltmak ve daha kolay anlaşılır duruma getirmek için kullanılmıştır Kümeleme Analizi Kümeleme analizi ölçülebilen ve ölçülemeyen verilere uygulanan ve heterojen gruplar arasında veya homojen gruplar içerisindeki kümelerin bir serisinde ölçülen özellikleri sınıflandırmaktadır (Ness 2000; Kurtuluş 2004). Kümeleme analizi, birbirine benzer olan nesnelerin veya bireylerin (tüketiciler, çiftçiler, ürünler, pazarlar vs.), benzerlik veya uzaklık ölçülerine göre göreceli olarak homojen gruplar altında toplanmasını amaçlayan çok değişkenli bir istatistiksel analiz yöntemidir. Verilerin benzerlik veya ayrılıklarına göre dönüştürülmesi yönteminin belirlenmesinde, verilerin ölçüm özellikleri dikkate alınmaktadır (Kalaycı, 2009). Bu çalışmada, her bir küme profili, çiftçilerin bazı sosyo-ekonomik özellikleri ve risk algılama davranışlarına göre tanımlanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1.Faktör Analizi Tarımın kendi doğasından kaynaklanan nedenlerle üretimden pazarlamaya kadar geçen süreçte, çiftçiler çeşitli risklerle karşı karşıya kalmaktadır (Şahin ve Miran 2007). 192

3 Araştırmada; Erzurum ilinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında toplanmıştır. Bu faktörlerin çiftçiler açısından önemini belirlemek için 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. Çizelge 2. Risk faktörlerinin ortalama ve standart sapmaları. Ortalama Std. Sapma Yağmurun gereğinden az olması Don olayının görülmesi Girdi maliyetlerindeki değişmeler Đklim koşullarında meydana gelen değişiklikler Yağmurun gereğinden fazla olması Karın az yağması ve kısa süre kalması Ürün verimindeki değişiklikler Zararlılardan dolayı verim düşüklüğü Ürün fiyatındaki değişiklikler Kuraklıktan dolayı ürün kaybı Hastalıklardan dolayı verim düşüklüğü Karın fazla yağması ve uzun süre kalması Pazarlama imkanlarının düşük olması Kırsal alana yönelik alt yapı yetersizlikleri Ülkenin ekonomik durumundaki değişiklikler Hükümetin uyguladığı tarımla ilgili politikalardaki değişiklikler Đşletmeye ait alet makine varlığı yetersizliği Aile işgücü yetersizliği Selden dolayı ürün kaybı Hükümetin uyguladığı genel politikalardaki değişiklikler Ürünü depolama şarlarından kaynaklanan ürün kayıpları Arazi fiyatlarındaki değişiklikler Tarımsal faaliyete ilişkin teknik bilgi ve danışman eksiği Đşletmeci, aile veya işçilerden birinin sağlık problemi Borç miktarının artması Đşletmeye ait bina varlığı yetersizliği Yabancı işgücü ücretlerinin yüksekliği Yabancı işgücü yetersizliği Sözleşmeli üretim yapılmaması Faiz oranlarındaki değişiklikler Đşletmede meydana gelen iş kazaları Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı Toprak kaymasından dolayı ürün kaybı Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının tutulmaması *Not: 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. 1: Hiç önemi yok, 5: Çok önemli. Araştırmada; Erzurum ilinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında toplanmıştır. Bu faktörlerin çiftçiler açısından önemini belirlemek için 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. Tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine ait ortalamalar Çizelge 2 de verilmiştir. Yörede tarımsal üretim üzerinde en etkili üç unsur sırasıyla Yağmurun gereğinden az olması, Don olayının görülmesi ve Girdi (gübre, ilaç gibi) maliyetlerindeki değişmeler olarak sıralanabilir. Bunun yanında en az etkili üç unsur ise sırasıyla Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının tutulmaması, Toprak kaymasından dolayı ürün kaybı ve Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı olarak tespit edilmiştir. Özdeğer istatiğine bağlı faktör sayısı ve varyansları Çizelge 3 te verilmiştir. Araştırma bölgesinde, bölge koşulları dikkate alınarak 34 başlık altında sıralanan tarımsal üretimi etkileyen risk faktörleri, faktör analizi sonucunda 10 faktör altında toplanmıştır. 1. faktör varyansın %11.91 ini, 2. faktör %10.54 ünü, 3. faktör %8.62 sini, 4. faktör %7.97 sini, 5. faktör %7.34 ünü, 6. faktör %6.71 ini, 7. faktör %5.99 unu, 8. faktör %5.41 ini, 9. faktör %4.86 sını ve 10. faktör %4.08 ini oluşturmaktadır. Analiz sonucunda toplam varyansın %73.42 sini bu faktörlerin açıkladığı tespit edilmiştir (Çizelge 3). 193

4 Çizelge 3. Risk faktörlerinin rotasyon matrisi. 10 Teknik ve doğal şartlar Đşletmeci, aile veya işçilerden birinin sağlık problemi Ürünü depolama şartlarından kaynaklanan ürün kayıpları Aile işgücü yetersizliği Đşletmede meyd. gelen iş kazaları Tarımsal faaliyete ilişkin teknik bilgi ve danışman eksiği Selden dolayı ürün kaybı Don olayının görülmesi Verim değişikliği Ürün verimindeki değişiklikler Ürün fiyatındaki değişiklikler Zararlıl. dolayı verim düşüklüğü Hastalık. dolayı verim düşüklüğü Girdi maliyetlerindeki değişmeler Politikalar Hükümetin uyguladığı tarımla ilgili politikalardaki değişiklikler Hükümetin uyguladığı genel politikalardaki değişiklikler Ülkenin ekonomik durumundaki değişiklikler Kırsal alana yönelik alt yapı yetersizlikleri Geleneksel tarım Đşletmeye ait muhasebe kayıtlarının tutulmaması Sözleşmeli üretim yapılmaması Yağış Karın az yağması ve kısa süre kalması Karın fazla yağması ve uzun süre kalması Arazi fiyatlarındaki değişiklikler Kuraklıktan dolayı ürün kaybı Đşletme imkanları Hırsızlıktan dolayı ürün kaybı Y. işgücü ücretlerinin yüksekliği Yabancı işgücü yetersizliği Đşletme. bina varlığı yetersizliği Borçluluk Faiz oranlarındaki değişiklikler Borç miktarının artması Yağmur Yağmur. gereğinden fazla olması Yağmurun gereğinden az olması Đşletme şartları Pazar. imkanlarının düşük olması Đşletmeye ait alet makine varlığı yetersizliği Doğal olaylar Đklim meydana gelen değişiklikler Top. Kayması. dolayı ürün kaybı Özdeğer Açıklama varyansı Bartlett's Testi X 2 = p=0.00 Kaiser-Meyer-Olkin Faktör analizi elde edilen rotasyon matrisi Çizelge 3 te verilmiştir. Bu matrise göre 1 faktör teknik ve doğal şartlar, 2. faktör Verim değişikliği, 3. faktör Politikalar, 4. faktör Geleneksel tarım, 5. faktör Yağış, 6. faktör Đşletme imkanları,7. faktör Borçluluk, 8. faktör Yağmur,9. faktör Đşletme şartları ve 10 faktör Doğal olaylar olarak adlandırılmıştır

5 Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretim üzerinde en etkili risk unsuru Girdi maliyetlerindeki değişikler ve en az etkili risk unsuru ise işçiler veya işletmecinin sağlık problemleri ve Aile ilişkilerindeki sorunlar olarak tespit edilmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Cornbelt te yapılan çalışmada, bölgede etkili risk kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır yılında 80 ve 1993 yılında 61 çiftçi ile anket yapılmıştır. Bu anketlerden elde edilen veriler ışığında tarımsal üretim üzerinde etkili olan faktörler 5'li Likert ölçeği kullanarak belirlenmiştir yılında yapılan çalışmadan elde edilen verilere göre en önemli risk unsurlarının ürün verimleri ve fiyatlarındaki değişiklikler olduğu tespit edilmiştir yılında ise, işletmecinin hastalığı veya ölümü, devletin uyguladığı çevre politikaları, ürün verimleri ve fiyatlarındaki değişimler en önemli risk unsurları olarak belirlenmiştir (Patrick and Musser 1997).Yeni Zelanda da yapılan bir çalışmada, araştırmacılar 1384 çiftçiyle yaptıkları anket sonucunda elde ettikleri verilere faktör analizi uygulamışlardır. Çalışmada risk kaynağı olarak 21 faktör belirlemişler ve bu faktörleri 5 ana başlık altında toplamışlardır. Analiz sonucunda toplam varyansın %67 sini bu faktörlerin açıkladığını tespit etmişlerdir. Faktörler, ekonomik ve politik durum, insan ve teknoloji, borç ve karlılık, çevresel ve kişisel faktörler olarak adlandırılmıştır (Martin ve McLeay 1992). Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretim üzerinde en etkili risk faktörlerini doğal koşullar, devlet politikaları, doğal afetler, pazarlama, sosyal güvenlik, üretim faktörleri, yabancı işgücü ve aile olarak 8 başlık altında toplanmıştır. Elde edilen bu 8 faktörün toplam varyansın %72 sini açıkladığını tespit etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Risk Stratejileri Tarımsal üretimde risk olarak görülen faktörlerin etkisini kısmen de olsa ortadan kaldırmak veya azaltmak için uygulanan yöntemlere risk stratejileri adı verilmektedir. Araştırma bölgesinde tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine karşı çiftçilerin belirledikleri stratejiler bölge koşulları dikkate alınarak 15 başlık altında toplanmıştır. Bu stratejilerin tarımsal üretime etkisini belirlemek için 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. Tarımsal üretimi etkileyen risk faktörlerine karşı belirlenen risk stratejilerine ait ortalamalar Çizelge 4 te verilmiştir. Yörede tarımsal üretim üzerinde etkili unsurların etkilerini azaltmak için alınan en önemli önlem Mevcut kaynakları optimum kullanmak olarak tespit edilmiştir. Bunun yanında en az etkili önlem ise Đşletmeye ait muhasabe kayıtlarını düzenli olarak tutmak olarak belirlenmiştir. Çizelge 4. Risk stratejilerinin ortalama ve standart sapmaları. Ortalama Sapma Mevcut kaynakları optimum kullanmak (en uygun şekilde) Đşletmede birden çok ürüne yer vermek Borçları azaltmak Đşletmede birden çok çeşide yer vermek Hastalık ve zararlılara karşı mücadele etmek Harcamaları planlamak Farklı dönemlerde ürün satışı yapmak Pazar hakkında bilgi sahibi olmak Tarım kuruluşlarıyla işbirliği içinde olmak Tarım dışında çalışmak Đşletme dışı yatırım yapmak Kooperatife üye olmak Sözleşmeli üretim yapmak Tarım sigortası yaptırmak Đşletmeye ait muhasabe kayıtlarını düzenli olarak tutmak *Not: 5 li Likert ölçeği kullanılmıştır. 1: Hiç önemi yok, 5: Çok önemli. Çukurova Bölgesinde yapılan bir çalışmada tarımsal üretimde etkili risk faktörlerine karşı alınacak önlemler arasında en etkili olanının Birden çok ürüne yer vermek ve en az etkili önlemin ise Sözleşmeli üretim yapmak ve Borç yönetimini uzman kişilere yaptırmak oluğu ifade etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Iowa'da tarımsal üretimde risk stratejilerini belirlemek amacıyla yapılan bir çalışmada 2200 çiftçi ile Std. 195

6 görüşmüştür. Bu çalışmada araştırmacı, çiftçilerin tarımsal üretimde karşılaştıkları risklere karşı uyguladıkları stratejileri saptamıştır. Araştırma sonuçlarına göre, %67 oranında ürün sigortası, %55 oranında borç kontrolü, %41 oranında çeşitlendirme, %36 oranında sözleşmeli üretim, %32 oranında girdilerin kontratlı temini stratejilerinin uygulandığı belirlemiştir (Lasley 1997). Missisippi, Texas, Indiana ve Nebraska'da yapılan çalışmada, risk stratejileri 1200 çiftçiden elde edilen veriler kullanılarak değerlendirmişlerdir. Çalışmada 5'li Likert ölçeği kullanılarak çeşitlendirme, gelir sigortası, işletme dışı yatırım, işletme dışı çalışma, kredi rezervi gibi risk stratejilerinin etkinliği ortaya koymuşlardır (Coble et al 1999). Özdeğer istatiğine bağlı faktör sayısı ve varyansları Çizelge 5 te verilmiştir. Bölge koşulları dikkate alınarak, 15 başlık altında toplanan tarımsal üretimi etkileyen risklere karşı alınan önlemler, faktör analizi sonucunda 5 faktör altında toplanmıştır. 1. faktör toplam varyansın %21.21 ini, 2. faktör %17.45 ini, 3. faktör %10.74 ünü, 4. faktör %9.51 ini ve 5. faktör %8.16 sını oluşturmaktadır. Analiz sonucunda toplam varyansın %67.06 sını bu faktörlerin açıkladığı tespit edilmiştir. Çizelge 5. Risk stratejilerinin rotasyon matrisi Modern Tarım Đşletme dışı yatırım yapmak Tarım dışında çalışmak Đşletme kayıtlarını düzenli olarak tutmak Sözleşmeli üretim yapmak Kooperatife üye olmak Çeşitlendirme Đşletmede birden çok çeşide yer vermek Đşletmede birden çok ürüne yer vermek Farklı dönemlerde ürün satışı yapmak Tarım kuruluşlarıyla işbirliği içinde olmak Harcama Borçları azaltmak Harcamaları planlamak Modern Đşletme Pazar hakkında bilgi sahibi olmak Hastalık ve zararlılara karşı mücadele etmek Tarım sigortası yaptırmak Optimum kaynak kullanımı Mevcut kaynakları optimum kullanmak Özdeğer Açıklama varyansı Bartlett's Testi X 2 = p=0.00 Kaiser-Meyer-Olkin Faktör analizi elde edilen rotasyon matrisi Çizelge 5 te verilmiştir. 1. faktör Modern tarım, 2. faktör Çeşitlendirme, 3. faktör Harcama, 4. faktör Modern işletme ve 5. faktör Optimum kaynak kullanımı olarak adlandırılmıştır. Yeni Zelanda'da risk yönetimi konusunda yapılan bir çalışmada risk stratejilerini belirlemek amacıyla anket çalışması yapılmıştır. Analiz sonucunda elde edilen 7 faktörün varyansın %73 ünü açıkladığı tespit etmişlerdir. Bu faktörleri; gelirin dağılımı, borç yönetimi, kaynakların yönetimi, sermaye yönetimi, pazar riskinin azaltılması, işletme dışı çalışma ve hastalıkzararlı kontrolü olarak ifade etmişlerdir (Martin and McLeay 1998). Çukurova Bölgesinde yapılan çalışmada, risk stratejilerini güvenlik ve finansman, işletme dışı gelir, 196

7 çeşitlendirme ve pazarlama olarak 4 başlık altında toplamıştır. Elde edilen bu 4 faktörün toplam varyansın %71 ini açıkladığını tespit etmiştir (Vuruş Akçaöz 2001). Kümeleme Analizi Araştırma bölgesinde tarımsal üretimi etkileyen 34 risk kaynağı faktör analizi yapılarak 10 faktöre indirgenmiştir. Risk faktörlerine göre; 1. kümede yer alan çiftçiler, toplam kitlenin %25.00 ini, 2. kümede yer alanlar %39.71 ini ve 3. kümedekiler ise %35.29 unu oluşturmaktadır (Çizelge 6). K-Ortalamalar kümelemesi yöntemine göre tarımsal üretimde önem arz eden faktörler kümelere göre sırasıyla verilmiştir. 1. kümede Politikalar, 2. kümede Đşletme şartları ve 3. kümede Kar yağışı en fazla önem verilen faktörler olarak tespit edilmiştir (Çizelge 6). Çizelge 6. Risk faktörlerine ilişkin kümeleme analizi. Kümeler Risk Faktörleri Teknik ve doğal şartlar (Fac1_1) Verim değişikliği (Fac2_1) Politikalar (Fac3_1) Kar yağışı (Fac4_1) Geleneksel tarım (Fac5_1) Đşletme imkanları (Fac6_1) Borçluluk (Fac7_1) Yağış (Fac8_1) Đşletme şartları (Fac9_1) Doğal olaylar (Fac10_1) Gözlem sayısı Toplam kitledeki oranı (%) Araştırma yöresinde tarımsal üretimi etkileyen risk kaynaklarına karşı alınan 15 strateji faktör analizi yapılarak 5 faktöre indirgenmiştir. Risk stratejilerine göre; 1. kümede yer alan çiftçiler, toplam kitlenin %39.71 ini, 2. kümede yer alanlar %35.29 unu ve 3. kümedekiler ise %25.00 ini oluşturmaktadır. Çizelge 7 de risk stratejilerinde önem arz eden faktörler kümelerine göre sırasıyla verilmiştir. 1. kümede Harcama (Fak3_2), 2. kümede Modern tarım (Fak1_2),ve 3. kümede ise Modern Optimum kaynak kullanımı (Fak5_2) en fazla önem verilen faktörler olarak tespit edilmiştir. Çizelge 7. Risk stratejilerine ilişkin kümeleme analizi. Kümeler Risk Stratejileri Modern tarım (Fak1_2) Çeşitlendirme (Fak2_2) Harcama (Fak3_2) Modern işletme (Fak4_2) Optimum kaynak kullanımı (Fak5_2) Gözlem sayısı Toplam kitledeki oranı (%) SONUÇ VE ÖNERĐLER Araştırma bölgesinde kuraklık tarımsal üretimi etkileyen en önemli risk olarak belirlenmiştir. Kuraklık riskinin en kısa zamanda sigorta kapsamına alınması için TARSĐM tarafından gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. Çiftçiler tarafından önemsenmeyen ancak işletmede maliyetlerin düşürülmesinde önemli payı olan işletme kayıtlarının tutulmasının gerekliliği çiftçilere anlatılmalıdır. Gerekirse çiftçi kayıt sistemine kayıtlı olan işletmelerde işletme kayıtlarının tutulması zorunlu hale getirilmelidir. Tarımsal üretimi etkileyen riskler teknik ve doğal şartlar, verim değişikliği, politikalar, geleneksel tarım, yağış, işletme imkanları, borçluluk, yağmur, doğal olaylar, işletme şartları şeklinde sınıflandırılmıştır. Bu risk faktörlerinin etkilerini azaltmak için 197

8 çiftçiler modern işletmeler kurmaya, ürün desenini genişletmeye, harcamalarını düzenlemeye ve işletme kaynaklarını optimum kullanmaya yönlendirilmelidir. 6.KAYNAKLAR Birinci, A., Đkikat Tümer, E., The Attitudes Of Farmers Towards Agricultural Insurance: The Case of Erzurum, Turkey, Die Bodenkultur Austrian Journal of Agricultural Research, 56(2), Coble, K.H, Patrick, G.F., Knight, T.0., Baquet A. E., Crop Producer Risk Management Survey: A Preliminary Summary of Selected Data, A Report From The Understanding Farmer Risk Management Decision Making & Educational Needs Research Project, Information Report , Department of Agricultural Economics, Mississipi State University.. Kalaycı, Ş., SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli Đstatistik Teknikleri, Asil Yayın Dağıtım, ISBN , Ankara. Kurtuluş, K., Pazarlama Araştırmaları (Genişletilmiş 7. Basım) Literatür Yayınları: 114, s: , Đstanbul. Lasley, P., Perceived Risks and Decisions to Adopt Precision Farming Methods(AnIntroduction). / Perceivedrisk 8 dectoopt. pdf. Ness, M., Multivariate Techniques in Marketing Research. Curso de Especializacion Postuniversitaria en Marketing Agroalimentario, CHIEAM, Spain. Malhotra, N.K., Marketing Research (An Applied Orientation). Pearson Prentice Hill. Fourth Edition. 713s. Martin, S., McLeay, F., The Diversity of Farmers' Risk Management Strategies In A Deregulated New Zealand Environment. Journal of Agricultural Economics, Vol. 49, Number.2 P( ). Miran, B., Temel Đstatistik. Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, Đzmir. Oğuz, C., ve Kan, A., Türkiye de Tarım Sigortalarının mevcut Durumu ve AB de Uygulanmakta Olan Tarım Sigortaları Đle Karşılaştırılması. Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, Cilt 1, Sy: , Antalya. Patrick, G.F., and Musser, W. N., Source of and Responses to Risk. Factor Analysis of Large-Scale Us Cornbelt Farmers Risk Management Strategies in Agriculture, Satate of the Art and Future Perspectives, Edited by; R.B.M. Huirne, J.B. Hardeker and A.A. Dijkhuizer, Wageningen Agricultural University. Şahin, A., Miran B., Çiftçi Algılarına Göre Bitkisel Ürünlerin Risk Haritası: Bayındır Đlçesi Örneği. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 44(3); ISSN , Đzmir. Vuruş Akçaöz, H., 2001.Tarımsal Üretimde Risk, Risk Analizi ve Risk Davranışları: Çukurova Bölgesi Uygulamaları. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Adana. 198