Dr. Oğuz ER O L. Fiziki Coğrafya Profesörü

Transkript

1 A N K A R A K U Z E Y B A T I S IN D A Ü Ç B A Ş - A K D O Ğ A N K Ö Y L E R İ Y A K IN IN D A B U L U N A N M E M E L İ H A Y V A N F O S İL L E R İN İN B Ö L G E M O R F O L O JİS İ B A K IM IN D A N Ö N E M İ Dr. Oğuz ER O L Fiziki Coğrafya Profesörü Ankara Yöresinde, bugünkü vadi tabanlarından ortalama ıoo ilâ 200 metre yükseklikte, yarılmış eski düzlükler vardır. Bu düzlükler bölge havzalarını dolduran akarsu (kısmen sığgöl) birikintileri üzerinde gelişmiş dolgu düzleridir1 ve bölgede yapılan araştırmalara göre2 Üst Pliyosen sonları Kuvaterner başlarında gelişmiş, Kuvaterner süresince de yarılarak bugün plâto kıranları halini almışlardır. Adı geçen bu düzlükler, zamanında akarsular tarafından doldurularak meydana getiı ilmiş ve genişçe alüvyal ova tabanları halinde gelişmiş oldukları için, güneyden kuzeye doğru tedricen yükselen bir eğime sahiptirler. Bu dolgu düzlerini meydana getiren Üst Pliyosen akarsularının yerel kaide seviyesini Yukarı Sakarya, Porsuk havzası ve Ayaş Beypazarı arasındaki çukur alanları kaplamış bulunan Üst Pliyosen göllerinin yüzeyi teşkil etmiştir. Ankara Yöresi 1 B urada kullanılan dolgu düzü terim i meselâ alm. Aufschüttungsoberflâche, ing. accum ulation surfaces karşılığıdır. 2 M eselâ bakınız: F.SA N IR M ürted Ovasının Jeomorfolojisi. (Basılmamış doçentlik tezi). Ankara. O.E R O L A nkara, H aym ana, Aydos Dağı arasındaki bölgenin jeomorfolojisi. (Basılmamış doçentlik tezi). Ankara. O.E R O L A nkara Bölgesinin tektonik gelişmesi. (Türkiye Jeoloji K urum u Bülteni. Cilt V II. Sayı 2). Ankara. O.E R O L Z ur Frage der R um pfflâchen in Anatolien, unter besonderer Berücksichtigung des Gebietes um A nkara. (M itt. der Georg. Gesell. in M ünchen. Band X X X X V III). M ünchen.

2 110 O ğ u z E r o l çevresindeki bu Üst Pliyosen gölleri tortullarının üst yüzeyi bugün yaklaşık olarak m. yüksekliktedir ve aşağı yukarı ozamanki kaide seviyesini temsil eder. Gerçekten Ankara Yöresinin Üst Pliyosen akarsu ovalarının tabanları, bu seviyeden başlayarak kuzeye doğru tedricen yükselir. Meselâ bahiskonusu düzlüklerin yüzeyleri Zir civarında m. iken, Mürted Ovası - Pazarköy havzalarında ıo o o-ııo o metreyi, enyüksek olan Üçbaş - Akdoğan havzasında metreyi bulur. Yöre çevresinden ortalarına ve genellikle güneyden kuzeye doğru binde 4-5 oranında olan bu eğim, Üst Pliyosen - Alt Kuvaterner dolgu düzlerinin Yöre ortalarından çevreye ve çoklukla kuzey taraflardan güneye doğru akan akarsularla ilgili olduğunu gösteren delillerden birisidir1. Yukarıda kısaca tanıtılmış bulunan bu dolgu düzlüğünün, Üst Pliyosen sonları Kuvaterner başlarında ( = Villafrankien de) teşekkülünü tamamladığı; Kuvaterner yarılmanın onu hemen takiben başladığı bugünkü bilgilerimize dayanılarak azçok kesinlikle söylenebilir. Ancak, bu konu yakın zamanlara kadar Ankara Yöresinin ilgi çeken jeomorfolojik problemlerinden birini teşkil etmiş bulunmaktadır; ve bu yazı, bahiskonusu problemin çözümünde yardımcı olan gözlemlerden birini açıklamak üzere hazırlanmıştır. Ankara Yöresindeki genç dolgu düzlüklerinin yaşıyla ilgili problemi ilk ele alan F. S A N IR olmuş3 ve morfolojik incelemelerine dayanarak Mürted Ovasında Kuvarterner içinde bir dolgunun meydana geldiğini kabul etmiştir. Daha sonra K. K Ö K T E N 4 İlhan, Çeçtepe, Beypazarı ve Gödekırında yüksek satıhta bulunan aletler Anadoluda ön Alt Paleolitik yani Pleistosen safhasının işaretçisidir ve o satıhla yaşıttır demek suretiyle yüzeyin gerçek yaşını belirten ilk işaretleri ortaya koymuştur. Bu yazının müellifi olan O. E R O L Ankara çevresinin jeomorfolojisi üzerindeki çalışmalarında5, gerek kendi gözlemleri, gerekse F. SA N IR ve K.K Ö K T E N in fikirlerinden faydalanarak dolgu düzünün Üst Pliyosen sonları Kuvaterner başların 3 F. SA N IR M ürted Ovasının jeomorfolojisi.. 4 K. K Ö K T E N K uzeybatı A nadolunun tarihöncesi hakkında yeni gözlemler. (A.Ü. Dil ve T arih - Coğ. Fak. Derg. Cilt IX.Sayi 3). Ankara. Sayfa K. K Ö K T E N Anadoluda prehistorik yerleşme yerleri ve yıllarında yapılan tarihöncesi araştırm aları. (IV. T ürk T arih Kong.). Ankara. K.K Ö K T E N yılında yaptığım tarihöncesi araştırm aları hakkında. (Dil ve T arih - Coğr. Fak. Derg. Cilt X I. Sayı 2,3,4). Ankara. Sayfa O. E R O L A nkara, H aym ana, Aydos Dağı arasındaki bölgenin jeom orfolojisi. Sa

3 Ü ç b a ş A k d o ğ a n F o s İl l e r İ 111 da tamamladığı ve yarılmanın da hemen bu devreyi takiben başladığı sonucuna varmıştır. Daha yakın yıllarda yapılan iki paleontolojik keşif bu sonuçları doğrulayan ve bizlere daha başka dayanaklar sağlayan niteliktedir. F. O ZA N SO Y 6 Mürted Ovası kuzeyinde Sinap Tepede (Şekil i) Üst Pliyosen dolgu yüzeyi seviyesinde ve Üst Pliyosenin çakıllı, kumlu, killi ve fosilli tabakaları üzerinde ortalama metre kalınlıkta kumlu ilâ irice çakıllı bir tabaka serisi içinde Villafrankien fosilleri bulmuştur. Bu buluş oraları dolduran Üst Pliyosen dolguları sathında, Villafrankien ( = Alt Pleistosen) safhasında, nisbeten canlanan bir erozyonun eseri olarak iri malzemeden müteşekkil son birikmelerin olduğu ve onu takiben yarılmanın başladığı düşüncesini yaratabilecek mehiyettedir. İşte Üçbaş - Akdoğan köyleri çevresinde (Şekil 1) bulunan ve merhum Ord. Prof. Dr. M. ŞE N Y Ü R E K tarafından paleontojik tetkiki kısmen yapılan memeli hayvan fosilleri, düzlüklerin yaşı hakkında ileri sürülmüş bulunan önceki fikirlerin daha da kesin olarak kabûl edilmesine imkân verecek durumdadır ve bu sebepten incelenmeye değer. * Memeli hayvan fosilleri Üçbaş - Akdoğan köyleri arasında nisbi olarak metre derinlikte asimetrik bir vadinin iki yamacında bulunmuştur (Şekil 2 ve 3). Vadinin dik doğu yamacında, Kaypak mevkii ndeki fosiller küçük Mer a Çayının meydana getirdiği bir çarpak ın ( = alm. prallhang) dibinde bulunur. Bu fosiller, pembemsi sarı renkli, yatay duruşlu, fazlaca ince kumlu, hafifçe kalkerli kil ve marnlar içindedir; ve muhtemelen bu malzeme içinde komşu volkaniklerden akarsular tarafından aktarılmış tüfler de mevcuttur. Seride tabakalar pek düzenli değildir ve yer yer az belirli bir çapraz tabakalaşma dikkati çeker. Genellikle bu kısımda monoton bir manzarası olan serinin görünen kalınlığı en az 50 metredir ve fosiller alt bölümde 2-3 metre kalınlıkta bir seviyeden çıkmaktadır. Burada fosil yatağını teşkil eden kumlu-kalkerli kil ve marnların, serinin diğer katlarından göze çarpan bir farkı yoktur. 6 F. O ZA N SO Y Sur les gisements continentaux et les M ammifères du Neogene et du V illafranchien d A nkara (T urquie). (C.R. des Seanc. de l Acad. des Sciences. T p ). Paris. F. O ZA N SO Y A nkara Bölgesi Fauna teakubu etüdünün esaslı sonuçları. (M.T.A. Dergisi. Sayı 56). Ankara.

4 112 O ğ u z E r o l Genel durum bakımından Kaypak serisi, etrafını lâv ve tüflerden müteşekkil tepelerin çevirdiği Üçbaş - Akdoğan havzasını doldurmuş olan bir akarsu - sığgöl (bataklık?) formasyonun üst bölümünü teşkil etmektedir. Yataylığı bozulmamış olan bu serinin üst yüzeyinde, tabakalara uygun uzanışlı eski bir birikinti ovasının düzlüğü gelişmiştir (Şekil 3, Foto 1), ve bu düzlüğün, altındaki tabakalarla yaşıt olması gerekir. Bu eski birikinti ovası Ankara Yöresinin yukarıda adı geçen birikinti ovalarına kolaylıkla birleştirilebilir ve onlar gibi akarsularla yarılarak bugün bir plâto halini almıştır (Foto 1 ve 2). İkinci fosil yatağı, aynı vadinin batı yamacında Üçbaş - Akdoğan köylerinin okul binasından 150 metre kadar kuzeyde Ankara- Kızılcahamam asfaltının bir yol yarmasındadır. Fosil, iri çakıllı, kalker çimentolu, 5-6 metre kalınlıkta sert bir konglomera tabakasının daha kumlu ve killi alt bölümünde bulunmuştur. Bu konglomeraların benzerleri aynı derenin yukarı bölümlerinde (yani kuzeydoğuda) da mevcuttur. Çevre volkanik olduğu için konglomera hemen tamamen volkanik çakıllardan müteşekkildir, arada ilk yataklarından akarsular tarafından buraya aktarılmış tüfkatgıları vardır. Konglomera tabakasının yüzünde dar bir düzlük uzanır. Bu düzlük K aypak serisi üstündeki düzlükten metre kadar daha alçaktır ve görünüşü bakımından ondan farklı bir seviye teşkil eder. Gerek jeolojik durumları, gerek tabakalaşma ve petrografik yapıları bakımından birbirine çok yakın olmasına rağmen bu iki tabaka serisinin birbirinden farklı olduğu azçok kesinlikle söylenebilir. Gerçekten, aynı vadinin iki yamacında, ve aynı hizada bulunmalarına rağmen, yol yarmasındaki iri çakıllı konglomeraların, Kaypak serisi içinde karşılığı yoktur (Şekil 3) ve kanaatimizce, seriler ayrı ayrı olduğu için, böyle bir karşılığı aramak da gerekmez. Ayrıca, heriki serinin üstündeki düzlüklerin morfolojik karakterleri de böyle bir farkı ifade eder durumdadır. Gerçekten, biraz yukarıda da açıklandığı gibi, Kaypak serisi üzerinde şimdi yarılmış bulunan eski geniş bir ova geliştiği halde (Foto 1), yol yarması konglomeraların üzerindeki nisbeten alçak düz ancak birkaçyüz metrekarelik bir alana sahiptir. Nihayet bütün bu arazi gözlemlerine ek olarak, iki ayrı yataktan çıkarılan fosiller d e 7 bu farklılığı belirtebilecek nitelikte görül 7 Heriki yatakta memeli hayvan fosilleri bulunduğu ilk defa tarafım dan tesbit edilmiş, daha sonra m erhum O rd. Prof. Dr. M. ŞE N Y Ü R E K oraya giderek ilmi kazılar yapm ak suretiyle bir fosil koleksiyonu toplam ıştır. Kendisiyle aynı zam anda ben de bölgenin jeolojik, jeomorfolojok özellikleri üzerindeki çalışmalarımı biraz daha derinleş-

5 Ü ç b a ş A k d o ğ a n F o s i l l e r i müştür ve bu buluntular bölge morfolojisi üzerinde arazide yapılan daha eski gözlemleri doğruladığı için morfolojik bakımdan büyük bir önem taşır. Adıgeçen her iki fosil yatağında bulunmuş olan fosiller hakkında, merhum Ord. Prof. Dr. M.ŞE N Y Ü R E K tarafından yayınlanmış olan kısa notda aynen şunlar yazılmaktadır: Ankara - Kızılcahamam şosesinin batı kenarında bulunan bir yarmanın alt kısmında kumlu ve tüflü bir kil tabakası ve üstünde de bir konglomera örtüsü görülmektedir. Fosil diş yarmanın alt kısmında bulunmuştur. Aşınmış olmakla beraber brachyodont olduğu açık bir şekilde görülen bu fosil diş Archidiskodon Pohlig cinsine aittir. Brachydontism e ilâveten, minesinin kalınlığı (ortalama 5 mm.) ve mine levhası frekansının 10 santimetrede 4-5-olması bu fosil dişi Archidiskodon planifrons'un (Falconer ve Cautley) molerine yaklaştırmaktadır. Mamaıih, dişin tam olmaması kesin bir spesiıik teşhisi güçleştirmektedir. Archidiskodon Pohlig cinsine mensup iptidai bir file ait olan bu fosil diş yol kenarındaki yarmanın Villafranchian çağa, yani Alt Plehistosen e ait olduğunu göstermektedir. Akdoğan köyü ilkokulunun 200 metre kadar doğusunda bulunan ve köylüler tarafından Kaypak denilen yerde kazı yaptım ve bazı fosil memeli hayvan kalıntıları buldum. Bu mahalde fosiller bir miktar tüf ihtiva eden ve aralarında çakıl şeritleri bulunan sarı renkli kil tabakaları içinden çıkmaktadır. Yol kenarındaki kesitten biraz daha eski olan bu kil tabakaları görünüşe göre ya Plehistosen in hemen başlangıcına veya Pliyosen in sonuna aittir. Burada bulduğum fosiller üzerinde yapmakta olduğum incelemeler tamamlanmadığı için daha kesin bir tarih vermek şimdilik mümkün değildir. Gerek yukarıya alman kısa paleontoloji raporu, gerekse şahsi gözlemlerimiz ve Ankara Civarınaki diğer çalışmaların ışığı altında Üçbaş - Akdoğan çevresinin şöyle bir morfolojik gelişme geçirdiğini düşünmek mümkündür: Kaypak serisi, Üçbaş - Akdoğan havzasını doldurmakta olan Üst Pliyosen akarsu - sığgöl formasyonunun üst bölümüdür. Üst tirmiş, ve fosillerin paleontolojik tetkikini takiben yayınlam ak üzere bu kısa etüdü hazırlamıştım. Ancak sayın M. ŞE N Y Ü R E K in beklenmedik vefatı üzerine, fosillerin detaylı paleontolojik incelenmesi şimdilik geri kaldığı için, kendisinin yayınladığı kısa nottan faydalanm ak suretiyle bu çalışm alarım ı yayınlam anın uygun olduğunu düşündüm. 8 M. ŞE N Y Ü R E K Ankara Üniversitesinde m uhafaza edilen fosil fil kalıntılarına dair bir not. (Belleten, 3. Cilt X X IV. Sayı 96). Ankara.

6 1 1 4 O ğ u z E r o l Pliyosen - Alt Kuvaterner devresine kadar devam eden bu dolgu safhasının sonunda bu birikintiler yüzünde bir ova düzlüğü belirmiştir. Kuvaternerin başlarında, yol yarmasındaki fosile göre Villafrankiyen de, faaliyete geçen akarsular9ilk hamlede ozamanki ova içinde metre nisbi derinlikte az geniş bir vadi tabanı kazmışlar ve o tabanda, içinde fosil fil kalıntılarının da bulunduğu, 5-6 metre kalınlıktaki kumlu, killi ve iri çakıllı seriyi biriktirmişlerdir. Ancak, Kuvaterner içinde akarsuların faaliyeti devam ettiği için, Kaypak serisi üzerindeki ova gibi, Villafrankien konglomeraları üzerindeki düzlük de yarılmıştır. Daha güneyde, F.O ZAN SO Y tarafından Sinap tepede konglomeralar içinde Villafrankien fosilleri bulunmuş olması da bu düşünceyi kuvvetlendiren bir delil olarak ileri sürülebilir. Sonuç: Üçbaş - Akdoğan köyleri arasında Kaypak mevkii ve yol yarmasında bulunan memeli hayvan fosilleri, daha önce jeomorfolojik araştırmalar ile tarihöncesi buluntularına dayanılarak varılmış bulunan; ve ovaları dolduran akarsu (kısmen sığgöl) birikintileri yüzündeki düzlüğü yaşının Üst Pliyosen - Alt Kuvaterner olduğunu ve bölgedeki Kuvaterner yarılmanın Villafrankien i takiben başladığını kabûl eden görüşleri destekleyen yeni ve oldukça kesin paleontolojik buluntulardır ve morfolojik bakımdan büyük önem taşırlar. 9 Bu yeni akarsu faaliyetinin sebepleri üzerinde, ayrı bir tartışm a konusu olduğu J için, b u rada bilgi verilmemiştir.

7 T H E G E O M O R P H O L O G IC A L IM P O R T A N C E O F T H E R E M A IN S O F F O S S IL M A M M A L S F O U N D B E T W E E N Ü Ç B A Ç A N D A K D O G A N V I L L A G E S IN T H E N O R T H W E S T O F A N K A R A. by Dr. Oğuz ERO L There are dissected old surfaces meters above the recent flood - plains of the Region of Ankara. These surfaces are formed on old fluvial (partly lacustrine) accumulations; that is, they are accumulation surfaces. Since these surfaces had been formed by the rivers flowing towards the Central Amatolian Lake Basins, they have a gentle gradient from north to south; that is, thay are about 1200 meter high in the northern parts of the Region, while they are meters high in the Central Anatolian Basins which were the local base - level of the old rivers of the Ankara Region, in those times. According to the geomorphological observations it is accepted that10, these accumulation surfaces have attained their final form during the Late Pliocene - Early Quaternary. As a proof of this view, the remains of fossil mammals found between the Üçbaş - Akdoğan villages in the nortwest of Ankara nine kilometers to the south - east of Kızılcahamam (Fig. 1), are important, because they have been found in the upper layers of that fluvial - fluviolacustrine accumulations. Ord. Prof. Dr. M.ŞE N Y Ü R E K have collected some remains of fossil mammals11 (Fig. 3) at a place abount 200 meters to the East of the Primary School of Akdoğan, named Kaypak by the villagers. The fossils are found in layers of yellowish clay, including 10 See the bibliography given in the foot - note No M. ŞE N Y Ü R E K A note on the rem ains of fossil elephants preserved in the University of A nkara. (Belleten, Vol. X X IV, No. 96). A nkara.

8 1 1 6 O ğ u z E r o l some tuff, interbedded with some bands of gravel. These layers of clay appear to correspond either to the very beginning of the Pleistocene or to the end of the Pliocene. At another place which is about 400 meters northwest of Kaypak and about 150 meters north of the Primary School of the Akdoğan village, a broken molar tooth is found in the cutting beside the Ankara - Kızılcahamam highway. According to M. ŞE N Y Ü R E K This fossil tooth, which in spite of the wear, is clearly seen to be brachyodont, belongs to the genus Archidiskodon Pohlig. In addition to brachydontism, the thickness of its enamel (5 mm. on the average) and the enemal plate frequency of 41/2 for 1 o centimeters bring this tooth close to those of Archidiskodon planifrons (Falconer and Cautley). However, the incomplateness of the specimen makes a certain specific determination difficult. This fossil tooth belonging to a primitive Elephant of genus Archidiskodon Pohlig shows that this cutting on the side of the highway belongs to the Villafrancihan stages that is, to the Lower Pleistocene. Basing on the relationship of these two different localities of fossils and the morphology, the outlier of this note believes that, the layers of Kaypak represent the end phase of the relatively quiscent period of accumulation, and the fossil elephant found in the roadcut represents the first stage of down - cutting during which the erosion of rivers became more active. In other words these two localities show cleaily that the accumulations of Kaypak, and the formation of the surface on them are continued untill the Late Pliocene- Early Quaternary; and immediately after this an active downcutting has begun and during a pause of the dissection the conglomerates including the remains of fossil elephant are accumulated as river gravels of a valley - floor which was relatively meters lower than the former Late Pliocene - Early Quaternary plain (Fig. 3, Foto 1) during the Villafranchian age. Therefore, these fossils are accepted as clear paleontological evidences, in support of the older viewpoints on the age of the acumulation surfaces of the basins of the Ankara Region.

9 Ü ç b a ş A k d o ğ a n F o s İl l e r î Şekil: 1 - Adı geçen yerleri gösterir harita. (1) Ankara - K ızılcaham am asfatlı. Figure: 1 - Location m ap. (1) T he Ankara - Kızılcaham am Highway.

10 118 O ğ u z E r o l Şekil: 2 - Ü çbaş - Akdoğan Köyleri çevresinin topoğrafik haritası. (1) Eşyükseklik eğrileri, (2) akarsu, (3) A nkara - Kızılcaham am asfaltı, (A) yol yarm asındaki fosil yatağı, (B) K aypak fosil yatağı. F igure; 2 - T he topographic m ap of the area around Üçbaş - Akdoğan Villages. (1) contours, (2) the river, (3) the A nkara - K ızılcaham am Highway, (A) the fossil bed of the road - cut, (B) the fossil bed of Kaypak. Şekil: 3 - Fosil yataklarından geçen jeolojik kesif (1) kum lu kil, (2) konglomera, (3) yam aç molozları, (4) vadi alüvyonları, (5) volkanik temel, (6) bağlar, (A) yol yarm a sındaki fosil yatağı, (B) K aypak fosil yatağı. Figure: 3 - T he geological cross-section. (1) sandy clay, (2) conglom erate, (3) scree, (4) recent river alluvia, (5) volcanic form ation, (6) vine - yards, (A) the fossil bed of the road - cut, (B) the fossil bed of Kaypak.

11 Ü ç b a ş A k d o ğ a n F o s i l l e r i 119 Foto: 1 - K uzeyden Ü çbaş köyü (1), Ü st Pliyosen - Alt K uvaterner ovası düzü (2-2) ve K aypak a (3) bakış. Photo: 1 - Looking from the north to the Üçbaş Village (1), to the surface of the Late Pliocene - Early Q u aternary plain (2-2) and to the K aypak (3) where the fossils are found. Foto: 2 - Üçbaş - Akdoğan havzasındaki yarılmış Ü st Pliyosen - Alt K uvaterner ovasının kuzeye doğru sona erişi. B urada K uvaterner yarılm a farkolunam ayacak kadar azdır. Photo: 2 - T he northern end of the Late Pliocene - Early Q uaternary plain of the Ü ç baş - Akdoğan basin. Here, the Q uaternary dissection of this old surface is almost invisible.