Konya İlinde Kaliteli Kaba Yem Üretimini Etkileyen Ekonomik Faktörlerin İstatistiksel Analizi

Transkript

1 Tıirkıvc VI Tarım Ekonomisi kongresi İ M İ Eylül 2004 Tokal Konya İlinde Kaliteli Kaba Yem Üretimini Etkileyen Ekonomik Faktörlerin İstatistiksel Analizi UTuk KARADA Y T T Bahri Dagdaş Uluslararası Tarımsal araştırma Enstitüsü. Karatay/KONY A Aşır GENÇ Selçuk Üniversitesi Een-Edebiyat Fakültesi İstatistik Bölümü, Selçuklu K O N Y A Çetin PALTA Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal araştırma Enstitüsü, Karatay'KO N YA Ö Z E T : Bu araştırmada; çok değişkenli istatistik yöntemlerden birisi olan [emel bileşenler analizi yardımıyla. Konya'daki bazı tarım işletmeleri için elde edilen 9 ekonomik kapsamlı değişken ve 25 işletmeden oluşan bir ekonomik yapı incelenmiştir Sonuç olarak, tarım sektörünün ülke ve bölge ekonomisi içerisindeki ağırlığını artırabilmesi için; işletmelerin verimli, ekonomik ve mümkünse karlı işletmek, diğer bir deyişle en az giderle en yüksek geliri sağlayacak şekilde yönetmek gerektiği görülmüştür Anahtar Kelimeler: Ekonomik faktörler. Temel Bileşenler Analizi. Konya A B S T R A C T : İn this researeh. a socio-economic strueture consisted og 9 economic variables obtained from agricultural cnlcıpriscs and 25 individuals in Konya is e\amined b> the use principal component analysis. As a results, m order to ımprove economic role of agricultural sector both in regional and countryvvide. thesc enterprises should be managed with respect to economic rules Key NVords: Economical factors. Principal Component Analysis. Konya 1.G ir iş Türkiye'de hayvancılık sektörünün ihtiyaç duyduğu yem ihtiyacını gidermeye yönelik çalışmaların önemli bir bölümü öncelikle çayır ve meralardan, bir kısmı ise yem bitkisi yetiştirilmesi ile sağlanmaktadır. Türkiye genelinde yaklaşık 12 milyon hektar çayır ve mera alanı bulunmaktadır. Bu alanın ancak 700 bin hektarı çayır geri kalanı ise mera alanıdır. Ülkemiz ulusal ekonomisini oluşturan 64 sektör içerisinde temel üretim sektörleri kapsamında ön sıralarda bulunan tarım sektörünün kırsal nüfusun istihdamı ve sanayi' e hammadde temininin sürekliliği açısından önemlidir (Türker ve Türker, 1999). Konya ilinde çeşitli büyüklükte ve farklı alanlarda tarımsal faaliyet gösteren işletmeler bulunmaktadır. Bu işletmelerden0o67.7'$i bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yaparken, %29.0'u yalnızca bitkisel ve %3.3 ü ise yalnızca hayvansal üretim yapmaktadır. Konya ilinin ise bütün arazisinin o 17'sini çayır ve meralar oluşturmaktadır (DİE, 2003). Ancak buna rağmen hayvancılık sektörünün kaliteli kaba yem açığının tam olarak tespit edilemediği gibi, bilinen açıkta tam olarak kapanamamaktadır. Kaliteli kaba yem üretimi gerek ülke ekonomisi ve gerekse de bölge ekonomisi içerisinde ağırlığının ciddi anlamda artırılması gerekmektedir. İç Anadolu meralarının erken ve ağır otlatma sonucu esas bitki örtüsünü kaybettiğini, bugün meralarımızın ancak %8 oranında değerli bitkiler bulunurken geriye kalan o92 oranındaki miktar değerli bitkilerin yok edilmesiyle oldukça kalitesizleşmiştir (Fırıncıoğlu ve Ünal, 2004). Bunların yerine ekonomik olmayan ve kalitesiz ot üreten Süpa, Artemisia ve Astragalus gibi türler yoğun olarak görülmektedir Bu da ot üretiminin zamanla ve hızla azalmasına neden olmaktadır (Tosun ve ark., 1991). Mera ıslahı yapılmadığı taktirde meralarımızdan alabileceğimiz oî miktarı oldukça düşük olacaktır. Bugün Konya'daki mera alanlarında ortalama 60 kg/da kuru ot verimi alınabilmektedir (Anonim, 2004). Mera alanlarımıza yeterince iyi bakabilirsek elde edeceğimiz kuru ot hem hayvancılığın daha karlı yapılmasını ve hem de üreticilerimizin ekonomik olarak gelişmelerine yardımcı olacaktır (Büvükburç, 1987) Konya'daki Aslım doğal mera alanlarında yapılan çalışmalarda sığır besiciliğinin ve koyun yetiştiriciliğinin ekonomik analizleri yapılmış ve meralara yeterince bakılması durumunda hem sığır, hem de koyun beslenmesi bakımından yeterli olacağı belirtilmişti^ Oflaz, 1977; Uçar, 1982). Bu çalışmanın amacı, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı tarafından kaliteli kaba yem açığını en ekonomik şekilde kapatılmasına yönelik Türkiye genelinde 2003 yılında başlatmış olduğu çayır, mera, yaylak ve kışlakların ıslahı ile ilgili proje kapsamında Konya ilinde yapılması planlanan mera ıslah çalışmaları yapılacak alanlardaki tarım işletmelerinin sahip oldukları ekonomik faktörlerin analizini yapmaktır.

2 ü K A R A D A V U T, A G E N Ç. Ç P A L T A 2. M A T E R Y A L V E Y Ö N T E M 2.1. M ateryal Bu çalışmada kullanılan veriler. Konya ilinde bulunan ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından uygulanan Mera ıslah çalışması kararlaştırılan veya etüt aşamasında olan meraların bulunduğu köylerden seçilmiştir. Bu köyler Akşehir, Çumra, Ilgın, Karapınar, Meram ve Sarayönü ilçelerinde yem bitkisi yetiştiriciliği yapan 25 adet tarım işletmesinden çeşitli ekonomik değişkenlere ait veriler birebir görüşmelerden ve Tarım İl Müdürlüğünün kayıtlarından yararlanılarak sağlanmıştır Metot Yem bitkisi üreten işletmelerden elde edilen ve değerlendirmeye alınan 9 ekonomik değişkenden hangilerine daha fazla önem vermelerini belirlemek ve veri indirgemek amacıyla çok değişkenli istatistik yöntemlerden birisi olan Temel Bileşenler Analizi kullanılmıştır. Değerlendirmeye alınan ekonomik değişkenler; çalışan sayısı, toplam gelir, toplam gider, çalışan başına gelir, çalışan başına gider, çalışan başına verim, dekar başına gelir, dekar başına gider ve toplam kuru ot verimleri dir. Bu çalışmada elde edilen veriler Selçuk Stat Paket Programı kullanılarak analiz yapılmıştır. İlgili 25 tarım işletmesinden sağlanan 9 değişken üzerinde 25*9Muk bir veri matrisinden hareket ederek korelasyon matrisleri, özdeğerler ile değişkenlerin bileşenleri belirlenmiştir. 2.3.Temel Bileşenler Analizi Çok değişkenli veri analizinde, değişkenler arasındaki bağımlılığın incelenmesinde korelasyon ve regresyon teknikleri kullanılabilmektedir. Ancak, değişkenler arasındaki bağımlılığın söz konusu olmadığı veya değişkenler arası ilişkilerin yapısı hakkında ön bilgilerin bulunmadığı durumlarda başka çok değişkenli istatistik yöntemlere gereksinim vardır. Bu amaçla; faktör analizi, temel bileşenler analizi, sınıflandırma analizi ve ayırma analizlerinden yaygın olarak yararlanılmaktadır. Çok değişkenli istatistik yöntemler içerisinde, değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinde en etkili yöntem temel bileşenler analizidir (Morison, 1967). Temel bileşenler analizinin üç genel amacı vardır (özdamar, 2002). Bunlar 1) Boyut indirgemesi yapmak, 2) Tahminleme yapmak ve 3) Veri setini bazı yöntemlerin analiz edilebileceği forma sokmaktır. Bir oluşumu ifade etmek üzere p değişkenle ilgili olarak veri toplanmış ise bu değişkenlerin belirlediği toplam değişkenliği ifade etmek üzere k sayıda ana bileşen bulmak, böylece daha az sayıda değişken ile çalışarak p boyutlu uzay yerine k boyutlu (k<p) bir uzayda çalışmak suretiyle boyut indirgemek amaçlanmaktadır Verilerin çok boyutlu uzayda oluşturduğu nokta bulutunun, mümkün olduğu kadar az bilgi kaybıyla, daha küçük boyutlu bir alt uzayda incelenmesi problemi, veri matrisinden hareketle elde edilecek varyans-kovaryans veya korelasyon matrisinin özdeğerleri ve bunlara karşılık gelen öz vektörlerin araştırılması problemine indirgenmektedir. Hesaplanan ana bileşenlerin çok değişkenli sisteme ilişkin toplam bilgiyi açıklama payı, ilgili özdeğerler ile doğru orantılıdır (Morison, 1967; Seber, 1984; Türker, 1987). Cebirsel olarak ana bileşenler p tane rastgele değişken X ]JX 2y X 'n\n doğrusal bileşenleridir. Geometrik olarak bu doğrusal bilşenler, koordinat eksenleri XnX2 ve Xp olan orijinal sistemi döndürerek bulunan yeni koordinat sisteminin seçimini gösterirler. Yeni eksenler maksimum değişkenliği içeren yönleri gösterirler ve birlikte değişim yapısının daha basit ve daha az sayıda değişken ile açıklamasını verirler. X matrisinde yer alan p değişkeninin doğrusal bileşenlerini bulmak için kovaryans matrisinin yada korelasyon matrisinin özdeğerleri ve özvektörleri kullanılır. Bilindiği gibi özdeğerlere karşılık gelen özvektörler birbirlerinden bağımsızdırlar Bu özellikten yararlanarak özdeğerlerin büyüklük sırası izlenerek önem sırasına göre hesaplanır. X veri matrisinde değişkenler arasında oldukça yüksek korelasyonlar varsa ya da orijinal değişkenlerin ölçü birimleri farklı ise bu durumda verilerin standardize edilerek kullanılması yerinde olur. Verilerin standardize edilmesinde ortalama vektörü ve standart sapma köşegen matrisinin elemanlarından yararlanılır. Matris gösterimi ile ı Z-{S2y \X ju) yaklaşımı ile standardize ı veri matrisi elde edilir. Burada (S2) 'matrisi kovaryans matrisinin ana köşegen elemanlarının karekök matrisidir. Standardize değerlerden R matrisi; R = cov(z) yada R = corr(z) biçiminde hesaplanır R matrisinin özdeğerleri \ R A \ 0 yaklaşımı ile bulunur. Bu eşitlikten A],A2J..^Ap özdeğerleri hesaplanır. Af değerleri büyüklük sırasına göre dizildikten sonra E özvektörler matrisi aşağıdaki gibi hesaplanır; Özvektörler matrisi, (/? a I)E = 0 yaklaşımı ile hesaplanır. Burada A özdeğerler 245

3 Konya ilinde Kaliteli Kaba Yem Üretimim Etkileyen Ekonomik Faktörlerin İstatistiksel Analizi köşegen matrisi. E' = [e,,c2,..,e ] özvektörler matrisidir. E matrisinin her bir vektörü kullanılarak; Y,=e,X = e X ^ e llx ^.. j : pıx l, temel bileşenleri hesaplanır. Z matrisinden yararlanılarak elde edilen temel bileşenler asıl (orijinal) değerlere. biçiminde dönüştürülür. Temel bileşenler için belirtilen özellikler R matrisi için elde edilen yaklaşımlar içinde geçerlidir. Yalnız, asıl değerlerden hesaplanan R matrisinden elde edilen temel bileşenler ise S matrisinden elde edilen temel bileşenler matrisine eşit değildir. Temel bileşenleri belirtmede hangi matrisin (S veya R) kullanılacağına doğru karar vermek gerekmektedir X ~ e,i * Z I I + Ç l 2 * r e H * r m 2. Bulgular 25*9 boyutlu veri matrisine ana bileşenler analizi uygulayarak elde edilen korelasyon matrisi tablo id e gösterilmektedir. 9 değişkenin bir sistem içerisinde birbirleriyle olan negatif ve pozitif yöndeki korelasyonları görülmektedir. Tablo incelendiğinde en yüksek pozitif korelasyon çalışan başına gelir ile çalışan başına gider (r=0.989**) ile yine çalışan başına gelir ile çalışan başına üretim arasında (r=0.989**) gözlenmiştir. Bunların dışında en yüksek pozitif korelasyon, çalışan başına gider ile çalışan başına üretim (r=0.986**) arasında ve toplam gider ile toplam kuru ot verimi arasında (r=0.943**) olmuştur. Buna karşılık en yüksek negatif korelasyon çalışan sayısı ile çalışan başına gelir (r=-0.82l**) ve yine çalışan sayısı ile çalışan başına üretim (r=-0.821**) arasında olmuştur. Bunları çalışan sayısı ile çalışan başına gider (r= **) arasındaki ilişki izlemiştir. Tablo 1. Değişkenlere ait korelasyon matrisi Çal 15a n sayıcı Toplam toplam Toplam G ider başına Toplam Gider 0, ** Ç alıcın Gelir -0,821** ,281 Çalkan Gider -0,815** 0, ,989** G ider t retim -0,821** ,989** 0,9 86** Üretim Dekar Gelir ^0,344 0,213 0,315-0,123-0,059-0,1 17 Dekar Dekar Gider " * 0, ,026 0,875** Toplam Kuru Ot Verimi 0,097 0,983** 0,270 0,258 0, * >005'e göre önemli. **)0 01 e göre önemli > O m Dekar Başını Gider Korelasyon matrisindeki değişkenler, 1. ana eksenin (PCA1) pozitif tarafında yalnızca çalışan kuru ot verimi bir grup oluştururken negatif tarafta kalan üç değişken de ayrı bir grup oluşturmuşlardır. sayısı tek başına bir grup oluştururken, diğer 3. ana eksenin (PC A3) pozitif tarafında çalışan karakterler negatif alanda yer almışlar ve ayrı bir grup oluşturmuşlardır. 2. ana eksenin (PCA2) pozitif tarafında çalışan sayısı, toplam gelir, toplam gider, çalışan başına gelir, çalışan başına gider ve toplam başına gelir, çalışan başına gider, çalışan başına üretim, dekar başına gelir ve dekar başına gider bir grup oluştururken, negatif tarafta bulunan diğer karakterlerde ayrı bir grup oluşturmuşlardır (Tablo 2 ). r "ablo 2. Değişkenler ait ana bileşenler katsayıları PC AI PCA2 PCAJ Sayısı ,381-0,074 Toplam Gelir -0,267 0, Toplam Gider -0,310 0,398-0,201 Gelir -0, ,086 Gider -0, ,144 Erelim ,102 Dekar -0,018 0, Dekar Gider -0,099 0,358 0,589 Toplam Kuru O l Verimi -0,300 0,

4 U K A R A D A V U T. A G EN Ç, Ç P A L T A Değişkenlerin özdeğerleri (eigenvalue) ve açıkladıkları varyanslar Tablo 3 te gösterilmektedir. Tablo incelendiğinde İlk üç değişkenin toplam varyansın % 9 6.r iik bir kısmını açıkladıkları görülmektedir. Bu değişkenlerden sonra gelen değişkenlerin varyansı açıklama oranları oldukça düşük düzeyde kalmıştır. Özdeğerler bakımından da birinci değişken , ikinci değişken ve üçüncü değişken ise değerini almıştır. Tablo 3, Değişkenler ait özdeğer ve varyans değerleri özdcfccr Varyans Yüzdrsi Birikimli Varvam 4, ,449 3,1769 0,353 0, , , ,977 0,1130 0,013 0,990 0,0655 0,007 0, ,002 1,000 0,0036 0, , Birden büyük özdeğer sayısı kadar anabileşen seçmek genelde en yaygın kabul görmüş kurallardan birisidir (Özdamar, 2002). Bunun dışında genel varyansın en az % 6 7 sini açıklayan anabileşeni seçmekte diğer bir yoldur. Yamaç eğim testi yaprak ana bileşen sayısına karar verilebilir (Şekil 1). En iyisi de tüm ana bileşen seçme yöntemlerinin aynı anda kullanılmasıdır. Genel olarak değerlendirildiğinde ilk üç ana bileşenin seçilmesi veri indirgemesi yapmak uygun olmaktadır. A na bileşen sayisi Şekil 1. Eigenvalue değerlerinin yamaç eğim grafiği 4. Tartışma ve Sonuç Sonuç olarak, incelenen tarım işletmelerinin ekonomik başarılarının artırılabilmesi için gerekli olan şanlardan birisi olan toplam gelirlerinin yükseltilmesi gereklidir. Bu işletmelerin tüm gelirleri içerisinde önemli bir yere sahip olan kuru ot satış gelirlerinin temelini oluşturan çalışan başına ot üretimi ve elde edilen işletme gelirlerinden çalışan başına düşen payın artırılmasına ile sağlanabilir. İşletmeleri incelerken kullanılan 9 değişken bir sistem içerisinde bir arada değerlendirildiğinde, özelliklede korelasyon matrisinde gözüken ilişkilerden de yararlanarak çalışan başına gider ve çalışan başına üretim miktarının bu işletmelerin toplam gelirlerini önemli ölçüde artırdıkları 247

5 Konya İlinde Kaliteli Kaba Yem Üretimini Etkileyen Ekonomik Faktörlerin İstatistiksel Analizi görülmektedir Bu çalışma ile işletmelerin öncelikli olarak işletmedeki çalışan sayısı, toplam gelir ve toplam gider değişkenleri üzerinde ağırlıklı olarak durmaları gerektiği sonucuna varılmıştır. incelenen işletmelerde katlanılan gider büyüklüklerinin önemli ölçüde işletme faaliyetleri için istihdam edilen çalışanların seçiminde ekonomik ve teknik düşüncelerden çok sosyal ve politik tercihlerin ön planda olduğunu çağrıştırmaktadır İşletmeler de çalışan sayısı arttıkça elde edilen çalışan başına gelir ve çalışan başına üretim azalmaktadır. Bu sonuç, tarım işletmelerinin ekonomik başarısının artırılabilmesi için gelirlerinden ziyade giderlerinin azaltılması gerektiğini ifade etmektedir. Tarım işletmelerinde üretilebilecek kuru ot miktarı çevre koşullarınca sınırlandırılmaktadır. Buna bağlı olarak, bu işletmelerin kuru ot üretim miktarlarının istendiği kadar artırılamadığı, ayrıca işletmelerce piyasaya sürülen kuru otun fiyatının büyük ölçüde piyasadaki arz ve talep tarafından belirlenmesi nedeniyle, bu işletmelerin giderleri kontrol etmek yoluyla işletme başarılarını artırabilecekleri sonucu ortaya çıkmıştır. Küçük tarım işletmelerinin temelini oluşturduğu ülkemiz tarım sektöründe hayvancılığın ekonomik bir şekilde yapılabilmesi ancak kaliteli kaba yem miktarının artırılması ile mümkün olabilecektir. Bunun içinde tarım işletmelerinin bu konuya yönlendirilmesi, verimli, ekonomik ve mümkün olduğunca karlı işletmelerini sağlamak gerekmektedir. Bu sağlandığı taktirde hayvancılık ve buna bağlı sanayide gelişme gösterecek ve tarımın milli gelir içindeki payı artabilecektir. Tosun. F ; Bakır. Ö.; Serin. Y : Elçi, Ş : Gençkan. S ; Eraç A. Türkiye'de Kaba Yem Üretiminde Çayır mera ve Yem Bitkileri Yetiştiriciliğinin >eri ve Önemi. TMMOB İkinci Hayvancılık Kongresi haziran A N K A R A Türkcr. E.S Ana Bileşenler Analizi yardımıyla ekonomik hir modelin incelenmesi E.Ü. Bilgisayar Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi Cilt 10, Türker. M.F.; Türkcr. E.S Çok değişkenli istatistik analiz yardımı ile orman işletmelerinin ekonomik analizi (Doğu Karadeniz Bölgesi 25 Devlet Orman İşletmesi Örneği) Tr. J. of Agric. And For. Ek sayı I: Kaynaklar Anonim, Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları, Konya. Büyükburç, U Çayır ve Meraların Islahı ve Doğu Anadolu'da alınması Gereken Tedbirler. Doğu Anadolu Hayvancılık Semp Aralık ELA Z IĞ. DİE Devlet istatistik Enstitüsü, Konya II Müdürlüğü Kayıtları. Konya. Fırıncıoğlu, H.K.; Ünal, S Mera Amenajman Kurs Notları, ÇAN KIRI. Morrisson, D Multivariate Statistical Methods, Mc. Gravv-hill Book Co. New York 303. Oflaz. M Aslım Doğal Meralarında Sığır Beslemesi ve Ekonomisinin Tespiti. T.C. Köy İşleri ve Koop. Bak. Konya Topraksu Böl. Md. Yay. Genel: 54, Rap. Ser.: 40 K O N YA özdamar, K Paket Programlar İle İstatistiksel Veri Analiz (Çok Değişkenli Analizler). Kaan Kitapevi Yay No: 2. Eskişehir. Seber, G A F Multivariate Observations. Wilev: Ne w York. Uçar Aslım Tuzlu-lslak Topraklarının Yapay ve Doğal Meralarında Koyun Yetiştiriciliği ve Ekonomisi. Topraksu Arş. Enst. Yay. Genel;80, Rapor:66. K O N Y A 248