KUŞADASI NDA GELENEKSEL AHŞAP BİR KONUT YAPISININ ÖZGÜN DEĞERLERİ İLE KORUNMASI

Transkript

1 KUŞADASI NDA GELENEKSEL AHŞAP BİR KONUT YAPISININ ÖZGÜN DEĞERLERİ İLE KORUNMASI CONSERVATION OF A TRADITIONAL TIMBER HOUSE IN KUŞADASI AND ITS AUTHENTIC VALUES Elif UĞURLU SAĞIN 1, Kerem ŞERİFAKİ 2 ve Başak İPEKOĞLU 3 ÖZET Geleneksel Anadolu konutları, yaygın olarak, taş yığma zemin kat duvarları ve ahşap karkas üst kat duvarlarından oluşan strüktürel sistemdedir. Sofa ve odaların şekillendirdiği özgün mekansal düzen ve özgün yapım sistemi onların kültürel, belgesel ve mimari değerlerini belirler. Yaşam koşullarına bağlı olarak bu yapılarda meydana gelen kullanım değişiklikleri ve yapılan müdahaleler strüktürel sorunlar oluşturmuştur. Bu çalışmanın amacı, Kuşadası'nda, büyük ölçüde bozulmuş olan tarihi konut dokusu içinde mimari özellikleriyle günümüze ulaşan ender bir ahşap konut yapısının, mimari ve yapısal özelliklerinin, yapısal sorunlarının ve değişimlerinin analiz edilerek özgün değerlerinin sürdürülmesi için müdahale kararlarının tasarlanmasıdır. Yapının restorasyon projesi kapsamında, özgün ve değişmiş özellikler ve yapısal durum analizi yapılmış ve müdahale kararları geliştirilmiştir. 19. yüzyıla tarihlenen konut yapısı, bulunduğu tarihi çevreye, görünüşü ve kitlesi, yapım tekniği, malzemeleri ve mimari elemanlarıyla katkı sağlamaktadır. Yapı; çevrede, Türk edebiyatının ünlü yazarı Reşat Nuri Güntekin in Kuşadası nda görev yaptığı dönemde oturduğu ev olarak bilinmektedir ve bu nedenle mimari değerleriyle birlikte sembolik bir değer de taşımaktadır. Tarihi konut, iki normal kat ve bir ara kattan oluşmaktadır. Zemin kat ve ara kat duvarları yığma taş, üst kat duvarları ahşap karkas sistemdedir. Yapının temel sorunları; düşeyde yapılan bölünme, niteliksiz ve uyumsuz müdahaleler sonucu oluşan mekansal değişiklikler ve strüktürel hasarlardır. Yapı, Kuşadası Belediyesi tarafından kamulaştırılmış ve kamu yararına kullanılması yönünde karar verilmiştir. Bu doğrultuda restorasyon projesinde, sonradan yapılmış niteliksiz müdahalelerin kaldırılarak yapının özgün niteliklerinin ortaya çıkarılması ve özgün ahşap karkas sistemin güçlendirilerek korunması önerilmiştir. Anahtar Kelimeler: Geleneksel Ahşap Konut, Koruma, Geleneksel Kuşadası Konutu, Güçlendirme. ABSTRACT Structural system of traditional Anatolian houses were commonly composed of stone masonry ground floor walls and timber frame upper floor walls. Authentic spatial organization formed by the sofa and the rooms together with the authentic construction system their cultural, documentary and architectural values. Alteration in the arrangement of these houses observed as a result of lifestyle changes and the interventions related to these changes caused structural problems. The aim of this study is to analyze the architectural and structural characteristics, structural problems and alterations of a rare surviving traditional timber house and to introduce intervention decisions. With this objective, authentic and altered characteristics and structural condition were analyzed, and intervention decisions were developed in the scope of arestoration project. The 19 th century building known in the neighbourhood as where Turkish author Reşat Nuri Güntekin lived in Kuşadası and thus it has a symbolic value as well as architectural value. The historical house is composed of two main floors and a mezzanine floor. The ground and mezzanine floor walls were built of stone in masonry system while upper floor walls are in timber frame system. The main problems of the building are spatial alterations as a result of the vertical division, and structural damages caused by inappropriate and poor quality interventions. The building was expropriated by Kuşadası Municipality to be used for public interest. In line with this objective, the restoration project has been proposed to reveal the authentic characteristics of the building by removing the improper alterations, and preserving the original timber frame system by strengthening it. Keywords: Traditional Timber House, Conservation, Traditional Kuşadası House, Strengthening. 1 Dr., İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, İzmir, elifugurlu@iyte.edu.tr 2 Dr., İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, İzmir, keremserifaki@iyte.edu.tr 3 Prof.Dr., İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, İzmir, basakipekoglu@iyte.edu.tr 443

2 GİRİŞ Geleneksel Anadolu konutları, yaygın olarak, taş temeller üzerinde, taş ya da kerpiç yığma zemin kat duvarları, ahşap karkas üst kat duvarları, ahşap kirişleme döşeme ve ahşap çatıdan oluşan strüktürel sistemdedir. Sofa ve odaların belirlediği özgün mekansal düzen, bu yapım sistemi ile bir bütün olarak geleneksel ahşap konutların yapısal ve mekansal özelliklerini oluşturur. Bu özellikler onların çevresel, kültürel, belgesel ve mimari değerlerini belirleyen başlıca ölçütlerdir. Ahşap karkas geleneksel konutlar, değişen yaşam ve konfor koşulları yanısıra teknolojik gelişmeler sonucu doğal olarak değişime uğramışlardır. Mülk sahiplerince terkedilen bu konutlar, çoğunlukla birden çok hanenin kullanımı, ticaret ya da depo olarak kiraya verilmek amacıyla bilinçsiz müdahalelere maruz kalmışlardır. Kullanım değişikliğinden kaynaklanan mekansal değişim, aynı zamanda yapıların özgün planlama özelliklerinin kaybolmasına yol açmış ve yapılan müdahaleler strüktürel sorunlar da oluşturmuştur. Yapının yatay ya da düşey bölünerek her bölümün ayrı bir birim olarak kullanılması, özgün plan düzenini bozan müdahalelerdir. Yapılar bölündüğünde yeni duvar ve merdiven eklenmesi ayrıca her birim için servis mekanları düzenlenmesi plan düzeninin özgün niteliklerinde değişimlere neden olmuştur. Kimi örneklerde; kat, kütle ve eleman ekleriyle yapının özgün plan, cephe ve kitle özelliklerindeki denge ve estetik boyut kaybolurken stabilitesi de bozulmuştur 1. Diğer yandan, geleneksel ahşap konutlarda, ahşap yapı elemanları, ahşabın niteliği ve bakım eksikliğinden dolayı taştan daha fazla bozulma sorunları gösterebilirler. Bu nedenle, geleneksel konutların onarımında müdahale kararları, yapısal ve mimari özgün niteliklerin ve tarihi olanın kaybedilmemesi dikkate alınarak geliştirilmelidir. Bu çalışma, Kuşadası'nda, geleneksel mimari özellikleriyle günümüze ulaşan ender bir ahşap konut yapısının, mimari ve yapısal özelliklerini, yapısal sorunları ve mekansal değişimlerini tanıtmayı ve özgün değerlerinin sürdürülmesi için tasarlanan müdahale kararlarını tanımlamayı amaçlamaktadır yüzyıla tarihlenen tarihi konut yapısı, Anadolu geleneksel mimari özellikleri göstermekte ve bulunduğu tarihi çevreye, özellikle konumlandığı köşe parseldeki görünüşü ve kitlesi, ölçeği, cepheleri, yapım tekniği, malzemeleri ve mimari elemanlarıyla katkı sağlamaktadır. Yapı çevrede Türk edebiyatının ünlü roman yazarı Reşat Nuri Güntekin in Kuşadası nda görev yaptığı dönemde oturduğu ev olarak bilinmektedir ve bu nedenle çevresel, kültürel, belgesel ve mimari değerleri yanısıra sembolik bir değer de taşımaktadır. Tarihi konut, iki normal kat ve bir ara kattan oluşmaktadır. Zemin kat ve ara kat duvarları yığma taş, üst kat duvarları ahşap karkas sistemdedir. Yapının temel sorunları, düşeyde yapılan bölünme sonucu oluşan ciddi mekansal değişiklikler, niteliksiz ve uyumsuz müdahalelere bağlı meydana gelen strüktürel hasar ve bakımsızlık nedeniyle çatıda ve ahşap malzemedeki bozulmalardır. Kuşadası Belediyesi tarafından kamulaştırılmış ve Kuşadası evlerinin en iyi örneklerinden biri olan geleneksel konut yapısının, kamu yararına kullanılması yönündeki karar doğrultusunda değerleri ve sorunları incelenerek restorasyon kararları geliştirilmiştir. YAPININ MİMARİ ÖZELLİKLERİ Geleneksel ahşap konut yapısı, Kuşadası tarihi kent dokusunun ana arterlerinden Yıldırım Caddesi nin Gümüş Sokak ile kesiştiği köşe parselde konumlanmış, bahçe ana kitlenin güneydoğusunda Gümüş Sokak yönünde düzenlenmiştir (Şekil 1).Konut kullanımının büyük ölçüde devam ettiği Yıldırım Caddesi, bitişik nizamdaki çıkmalı ahşap konutları ile Osmanlı dönemi yerleşme dokusunun geleneksel özelliklerini sergilemektedir. Çalışılan konut yapısı, Yıldırım Caddesi ve Gümüş Sokağa çıkmalı cepheleri, düşey dikdörtgen kafesli ahşap pencereleri; kuş, çiçek ve yaprak motifleriyle bezeli saçakları; ahşap karkas yapım tekniği ve kapalı dış sofalı plan tipi ile Kuşadası evlerinin en nitelikli örneklerinden birisidir. Yapının tarihi ile ilgili yazılı bir kaynağa ulaşılamamış olduğundan kesin yapım tarihi ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Ancak geleneksel ahşap mimari özellikleri, yapının 19. yüzyıla tarihlenebileceğini göstermektedir. 444

3 Şekil 1. Vaziyet planı Planlama Özellikleri Özgün durumda iki normal kat ve bir ara kattan oluşan yapı, taşlıklı ve kapalı dış sofalı, sofa ile taşlığın üst üste konumlandığı plan şemasına sahiptir (Şekil 2-4). Ancak, yapının özgün plan şeması zaman içerisinde kullanıcıları tarafından yapılmış müdahaleler nedeniyle algılanamaz duruma gelmiştir. Yapının özgün parseli bahçeyi de kapsayacak şekilde düşey olarak, kuzeybatı-güneydoğu doğrultuda ikiye bölünmüş ve yapıda kuzeydoğu ve kuzeybatı yönlerinde iki konut birimi oluşturulmuştur. Bu dönüşüm sırasında, yapının ana kitlesinde iki konutun da ihtiyaçlarını karşılayabilmek için mekanların özgün niteliklerinde ve kullanımlarında değişiklikler yapılmış,ara kat kotu değiştirilmiş ve niteliksiz merdiven ilaveleri yapılmıştır. Bahçe ise ek yapılar nedeniyle açık alan özelliğini yitirmiştir. Yapının Gümüş Sokak tan sağlanan özgün girişinin açıldığı taşlığın bahçeye bakan yönü ek yapılar ile kapatılarak yarı açık mekan niteliğinin kaybolmasına neden olmuştur. Taşlığın döşeme kaplaması (Şekil 5a) ve suyun atılması için girişe özel olarak yerleştirilmiş olan delikli kare taş (Şekil 5b), korunmuş özgün mimari elemanlar olarak dikkat çekmektedir. Taşlığın sağında kiler veya depo işlevinde kullanılmış olduğu düşünülen mekan, oda haline dönüştürülmüştür. Özgün durumda, Yıldırım Caddesi nden ahıra açılan kapı, kuzeybatı bölümün giriş kapısı haline gelmiştir. Yeni oluşturulan girişin sağında depo ve tuvalet mekanları, karşısında ise bahçeye ve ek yapılara ulaşan dar bir koridor bulunmaktadır. Şekil 2. Zemin kat planı (Rölöve) 445

4 Şekil 3. Ara kat planı (Rölöve) Şekil 4. Birinci kat planı (Rölöve) Şekil 5. Taşlığın döşeme kaplaması (a) ve girişe yerleştirilmiş delikli kare taş (b) Ara katta, kuzeydoğu bölümde Yıldırım Caddesi ve Gümüş Sokağa bakan; özgün dolap, raf ve pencerelere sahip bir oda, kuzeybatı bölümde ise Yıldırım Caddesi ne bakan alçak tavanlı bir oda ve güney yönde konumlanan kiler ya da depo olarak kullanılmış bir mekan bulunmaktadır. Üst katta, eşkenar dörtgen göbekli ahşap tavana sahip sofa niteliksiz bir ahşap bölme duvar ile ikiye bölünmüştür. Kuzeydoğu bölümde üst katta,yıldırım Caddesi ve Gümüş Sokağa bakan çıkmaları, çıkmalar üzerindeki ikili pencere düzeni ve oval tepe pencereleri ile geniş ve ferah bir oda yer almaktadır. İki kanatlı ahşap süslemeli kapı, ahşap köşe dolabı, alt kısmı üçgen profilli raf, yaprak ve çiçek motifleriyle bezeli içbükey ahşap silmeli ve süslemeli, eşkenar dörtgen göbekli ahşap tavan (Şekil 6a, 6b), bu odanın özgün mimari elemanlarıdır. Kuzeybatı bölümde ise üst katta Yıldırım Caddesi ne bakan, yüklük ve yüklük içinde düzenlenmiş gusülhane, alt kısmı üçgen profilli raflara sahip bir oda ve bu odanın yanında gusülhaneye sıcak su sağlanan ocaklı bir oda bulunmaktadır. (a) (b) Şekil 6. Kuzeydoğu bölüm birinci katta bulunan odanın silmeli ve süslemeli ahşap tavanı (b)ve ahşap tavan süsleme detayları (c) 446

5 Cephe Özellikleri Yapı, Yıldırım Caddesi cephesinde (Şekil 7a) tüm kat boyunca ve Gümüş Sokak cephesinde (Şekil 7b) tek yönde düzenlenmiş üst kat çıkmaları ile her iki sokağa görsel zenginlik sunmaktadır. Çıkma altlarında yer alan ahşap silmeler, içbükey ve dışbükey profiller, içbükey kısım üzerinde şeritler ve kıvrımlarla oluşturulmuş çerçeveler ve ortalarında çiçek motifleri cepheye katkı sağlayan süsleme elemanları olarak dikkat çekmektedir. Düşey dikdörtgen formunda, ritmik düzende yerleştirilmiş, özgünde ahşap kafesli ve kepenkli ahşap üst kat pencereleri ve bu pencerelerin üzerinde yer alan oval tepe pencereleri, cephe düzenini belirleyen mimari elemanlardır.özgün ara kat pencereleri de üst kat pencerelerine benzer formda, ahşap iki kanatlı ve demir parmaklıklıdır. Gümüş Sokak cephesinde yer alan ve yarım daire kemerli niş içerisinde vurgulanmış, motiflerle zenginleştirilmiş özgün ahşap giriş kapısı, iki kanatlı ve tepe pencerelidir. Ahşap kırma çatı altında yer alan profilli silmeli, içbükey ve yüzeyleri yaprak ve çiçek motifleriyle bezeli saçaklar ve köşelerde yer alan Kuşadası nın simgesi olan kuş motifleri yapının cephelerine katkı sağlayan diğer süslemelerdir. (a) (b) Şekil 7. Yapının Yıldırım Caddesi (a) ve Gümüş Sokak (b) cepheleri Özgün cephe düzeni, mimari elemanları ve süslemeleri ile Kuşadası geleneksel ahşap konutlarının seçkin örneklerinden biri olan yapının cephe özellikleri gerçekleştirilen uyumsuz müdahaleler nedeniyle zarar görmüştür. Yapının iki konut haline dönüştürülmesi sırasında, Yıldırım Caddesi cephesinden de giriş ihtiyacı ortaya çıktığı için özgünde ahır kapısı olduğu düşünülen açıklıktan dönüştürülen giriş kapısı ve üzerinde yer alan tepe penceresi özgün cepheye uyumsuz niteliktedir. Bu cephede ayrıca, üst kat pencerelerinden ikisinin özgün ahşap giyotin doğramaları, iki kanatlı ahşap doğrama ile değiştirilmiş ve ahşap kafesleri yok olmuştur. Gümüş Sokak cephesinde de zemin kat penceresinin boyutları büyütülmüş, çıkmada sol yandaki pencere kapatılmış ve bahçeye ilave edilen ek yapılar nedeniyle özgün cephe hattı değişime uğramıştır. İnşaat Tekniği ve Malzeme Kullanımı Ana yapıda özgün duvarlar zemin katta moloz taş yığma, üst katlarda dolgusuz ahşap karkas sistemdedir. Zemin kat duvarları cm, üst kat duvarları 17 cm kalınlığındadır. Özgün sıvalar, dışta ve içte kaba ve ince sıva olarak iki kat halindedir. Dış sıvalar saman katkılı kireç kaba sıva (3,5 cm.) ve kireç ince sıvadan (1 cm); iç sıvalar ise saman katkılı kerpiç kaba sıva (3-3,5 cm) ve kıtıklı kireç ince sıvadan (0,5 cm) oluşmuştur. Üst kat sıvaları bağdadi çıtalar üzerine uygulanmıştır. Bahçedeki ek yapılarda tuğla yığma duvarlar, zemin katta taşlığın bahçe yönünde sonradan ilave edilen kısımda betonarme kolon-kiriş sistemi ve tuğla duvarlar görülür. Özgün döşemeler, zemin katta doğal taş kaplama, ara kat ve birinci katta ahşap sistemdedir. Ana yapıda, sonradan gerçekleştirilen müdahaleler nedeniyle Yıldırım Caddesi üzerinden ulaşılan bölümün giriş ve merdiven bölümünde karo mozayik, depoda beton, tuvalette seramik kaplama bulunmaktadır. 447

6 Zemin katta tavanlar kaplamasız ahşap kirişlemedir. Ara katın Yıldırım Caddesi ne bakan odalarında tavanlar çıtalı ahşap kaplama, diğer kısımlarında kaplamasız ahşap kirişlemedir. Birinci katta tavanlar, güneybatı yöndeki ocaklı odada ahşap kaplama, sofa ve odalarda duvardan tavana geçişte sıvalı içbükey profilli alçı silmeli ve ahşap kaplamadır. Sofanın ve çıkmalı köşe odanın tavanları ahşapeşkenar dörtgen göbekli motifler ile bezenmiştir. Çatı, ana yapıda kırma biçiminde ahşap oturtma sistemde ve alaturka kiremit ile kaplıdır. Ek yapıların çatıları ise tek eğimli ve Marsilya kiremit kaplıdır. YAPININ KORUMA SORUNLARI Yapının en önemli koruma sorunları düşeyde bölünerek iki konut halinde kullanılması nedeniyle ortaya çıkan değişmişlik sorunları ve yapılan uyumsuz müdahaleler ve bakımsızlık nedeniyle meydana gelen yapısal hasarlar ve malzeme bozulmalarıdır. Değişmişlik Sorunları Özgün yapım sistemi, malzemeleri ve mimari elemanlarıyla geleneksel Osmanlı dönemi ahşap konutlarının seçkin örneklerinden biri olan yapı, mekan kurgusunun algılanmasını zorlaştıran ve özgün mimari elemanlarında kayıplara neden olan ciddi değişimler geçirmiştir. Yapı, zaman sürecinde düşeyde bölünerek bağımsız iki konut haline dönüştürülmüştür. Zemin katta, taşlığın bahçeye açılan yönünde ahşap dikmeler kaldırılarak yerine niteliksiz betonarme kolon-kiriş sistemi inşa edilmiştir. Bu müdahale ile taşlığın bahçe ile ilişkisi zarar görmüş, taşlık yarı açık mekan olma özelliğini yitirmiştir. Yıldırım Caddesi cephesinde özgün durumda ahır girişi olduğu düşünülen açıklık, konutlardan birinin giriş kapısı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Depo, kiler ve ahır, yaşam mekanlarına duyulan ihtiyaçtan oda haline dönüştürülmüştür. İki konut için de ek dolaşım elemanları ihtiyacı doğduğundan özgün merdiven kaldırılmış, her iki bölüme de niteliksiz merdivenler ilave edilmiştir. Bunun sonucu, dolaşım mekanları sıkışık bir duruma dönüşmüştür. Ara kat döşeme seviyesi değiştirilerek normal bir kat haline dönüştürülmüş ve niteliksiz yeni mekanlar elde edilmiştir. Ara katta yapılan bu değişikliklere bağlı olarak, cephelerde uyumsuz pencereler oluşturulmuştur. Birinci katta; sofa, eklenen ahşap duvar ile ikiye bölünmüş (Şekil 8a), birbirine geçişli odalar arasındaki kapı, duvar örülerek kapatılmıştır. Ana yapıdaki bölünme, bahçede de devam etmiş; bahçe hemaçık alanın bölünmesi sonucu kullanılamaz duruma gelmiş, hem de iki ayrı konuta sığmayan işlevler için yapılan ek binalarla doldurulmuştur (Şekil 8b). Sonuçta bu bölünme ve ek yapıların yapılması hem geleneksel mekan kurgusunu bozmuş hem de yapıyı birbiriyle ilişkisi bulunmayan odalar yığını, bahçeyi de ek yapılar alanı haline dönüştürmüştür. (a) (b) Şekil 8. Sofayı (a) ve bahçeyi (b) bölmek için eklenen duvarlar 448

7 Yapısal Hasarlar ve Malzeme Bozulmaları Ana yapıda belirlenen en önemli strüktürel hasarlar;duvarlarda çatlaklar, yataydan ve düşeyden sapmalar,döşeme ve tavanlarda sehimler ve deformasyonlar ve çatıda deformasyon olarak sınıflandırılmıştır. Duvarlarda Çatlaklar, Yatay ve Düşeyden Sapmalar:Güneydoğu cephede zemin katta taşlık ve bahçe arasında yer alanahşap dikmelerden oluşan özgün sistem kaldırılarak yerine betonarme kolon-kiriş sistemi eklenmiştir. Bu sistemin ahşap iskelet sistemle farklı çalışması nedeniyle duvarlarda yatay ve düşeyden sapmalar ve çatlaklar oluşmuştur. Döşeme ve Tavanlarda Sehim ve Deformasyonlar: Üst katın, özellikle sofa mekanının, ahşap döşeme ve tavanlarında, duvarlarında oluşan çatlaklardan, çatıdan ve değiştirilmiş ve tahrip olmuş pencere doğramalarından gelen yağmur suları nedeniyle sehim ve deformasyonlar oluşmuştur. Çatıda Deformasyon: Çatı uzun süre bakımsız kalması sonucunda yağmur sularına açık hale gelmiştir. Yağmur suları, çatının ahşap elemanlarında bozulmalara, çürümelere ve çatıda deformasyona neden olmuştur. Ana yapıda gözlenen malzeme bozulmaları, sıvalarda çatlaklar ve kayıplar, ahşap elemanlarda bozulmalar ve kayıplar ve süsleme elemanlarında tahribat ve kayıplardır. Sıvalarda Çatlak ve Kayıplar: Dış cephelerde sıvalarda kayıplar, yapının içinde de sıva çatlakları ve dökülmeleri gözlenmiştir (Şekil 9a). Dış sıvalardaki kayıplar, ahşap strüktürün hava koşullarına açık hale gelmesine ve ahşap elemanlarda bozulma sorunlarına neden olmuştur. Kuzeydoğu ve kuzeybatı cephelerde zeminden yükselen nem, sıva dökülmeleri ve zemin kat yığma taş duvarlarında derz boşalmalarına yol açmıştır. Ahşap Elemanlarda Bozulmalar ve Kayıplar: Özgün pencere doğramaları eskimiş, üst kat pencerelerinin tüm ahşap kepenkleri ve kafeslerinin bir kısmı yok olmuştur. Gümüş Sokak taki özgün ahşap giriş kapısı tahrip olmuş ve bozulmuş durumdadır. Pencereler, döşemeler ve tavanların ahşap malzemelerinde delikler, malzeme kaybı ve yer yer de çürümeler gözlenmiştir. Süsleme Elemanlarında Tahribat ve Kayıplar: Dış cephenin önemli süsleme elemanları olan saçak ve çıkma altında görülen çiçek ve kuş motifleri ve süsleme çerçevelerini oluşturan şeritler tahrip olmuş ve bozulmuştur (Şekil 9b). (a) (b) Şekil 9. Dış sıvalardaki (a) ve saçak altı süslemelerindeki kayıplar (b) ÖZGÜN DEĞERLER VE KORUMA YAKLAŞIMI Yapı, özgün inşaat tekniği ve malzeme kullanımı, özgün plan ve cephe düzeni, mimari elemanları ve süslemeleri ile 19. yüzyıl Osmanlı konutu hakkında bilgi kaynağıdır ve tarihi belge niteliği taşımaktadır. Zemin katta yığma taş, üst katlarda ahşap karkas sistemdeki yapım tekniği, kullanılan yapı malzemeleri; çıkmaların, ritmik düzendeki ahşap giyotin ve kafesli pencerelerin ve oval tepe 449

8 pencerelerinin belirlediği cephe düzeni; saçak ve çıkma altlarındaki silmeler ve yaprak, çiçek ve kuş motifleri, yapının önemli mimari değerleridir. Yapı, zemin katta taşlık ve üst katta sofa ile belirlenen plan şeması ile Kuşadası geleneksel konut mimarisinin özgün temsilcilerinden birisidir. Ayrıca, halk arasında hâlâ Reşat Nuri Güntekin in bir dönem yaşadığı ev olarak tanınan yapı, bu özelliği ile de Kuşadası kent belleği için simgesel bir değer taşımaktadır. Ancak gerçekleştirilen uyumsuz müdahaleler,yapının özgün plan şemasına zarar vermiş, bu müdahaleler ve bakımsızlık nedeniyle yapısal hasarlar, malzeme bozulmaları, mimari elemanlar ve süslemelerde kayıplar oluşmuştur. Yapıyı sahip olduğu özgün değerleri ile korumayı amaçlayan restorasyon projesinde ana yaklaşım, yapının günümüze ulaşmış özgün niteliklerinin korunması, niteliksizdeğişikliklerin restitütif bir yaklaşım doğrultusunda giderilmesi, yapısal hasarların ve malzeme bozulmalarının, yapının tarihi niteliklerine uygun şekilde çözümlenebilmesi için uygun müdahalelerin gerçekleştirilmesidir. Günümüzde boş durumda olan yapı, Kuşadası Belediyesi nce kamulaştırılmış ve yapının mahalle halkı için çeşitli eğitim programlarının düzenleneceği bir Semt Merkezi olarak kullanılması önerilmiştir. MÜDAHALE VE UYGULAMA KARARLARI Koruma yaklaşımı doğrultusunda projede özgün mekan kurgusu ve dolaşım şemasının tekrar elde edilmesi, tarihi belge niteliği taşıyan nitelikli elemanların korunması, kaybolan ve özgün durumu bilinen parçaların tamamlanması ve korumanın sürekliliğini sağlayacak gerekli işlevin yapıya kazandırılması benimsenmiştir. Bu amaçla,müdahale kararları, uygulama aşaması öncesi için alınması gereken önlemler ve gerçekleştirilecek uygulamaların ilkeleri proje kapsamında belirlenmiştir. Müdahale Kararları Restorasyon projesi kapsamında belirlenmiş temel biçimsel ve yapısal müdahale kararları aşağıdaki gibidir (Şekil 10): Yapıda özgün mekan ve açık alan kurgusunu oluşturmak amacıyla, bahçeyi ve yapıyı ikiye bölen duvarlar, bahçedeki sonradan inşa edilmiş ek yapılar, ara katta oluşturulmuş niteliksiz oda, kuzeybatı bölümün girişindeki depo ve tuvalet ilaveleri kaldırılacaktır. Taşlığın bahçeye açıldığı cephede restitüsyon çalışması doğrultusunda betonarme sistem kaldırılarak ahşap yastıklar, dikmeler ve kirişler yeniden oluşturulacaktır. Böylelikle taşlık özgün yarı açık mekan niteliğine dönüştürülecektir. Ara kat döşeme seviyeleri yapıda gözlenen izlere dayalı olarak özgün seviyelerine getirilecek ve girişleri yapıdan gelen izler doğrultusunda düzenlenecektir. Zemin katı birinci kata bağlayan ahşap merdiven özgün durumunda yeniden düzenlenecek, yapıda bugün mevcut olan sonradan düzenlenmiş niteliksiz merdivenler kaldırılacaktır. Kapatılmış durumda olan kuzeydoğu cephedeki çıkma üzerindeki penceredeki ve üst kat mekanları arasındaki kapı açıklığı içindeki dolgu kaldırılarak özgün durumuna dönüştürülecektir. Strüktürel sorun gözlenen özellikle güneydoğu duvarda sıva ve badanaların sökülmesi ve bu duvarın mevcut iskelet sisteminin belgelenmesi ve iyileştirilerek yeniden inşası uygun olacaktır. Diğer duvarlarda sıvanın döküldüğü ve ayrıldığı kısımlarda taşıyıcı sistem kontrol edilerek sağlamlaştırılacaktır. Bütün döşemeler ve duvarların özellikle güneydoğu üst kat duvarının askıya alınması gerekmektedir. 450

9 Şekil 10. Müdahale kararları (B-B Kesiti) Uygulama Kararları Yapıda gerçekleştirilecek uygulama çalışmalarının genel ilkesi, korunabilecek durumdaki tüm özgün malzemenin yerinde onarılarak sağlamlaştırılması olacaktır. Bu kapsamda yapıda; süslemeli tüm elemanlarınözellikle giriş kapısı, ve giriş kapısını tamamlayan tüm süsleme elemanları, özgün pencere pervazlarındaki ahşap detaylar, tavanlardaki ahşap ve sıva süslemeler, cephelerde saçak ve çıkma altı içbükey yüzeylerdeki süsleme motiflerinin kaybedilmemesine dikkat ve özen gösterilmelidir.özgün ahşap işçiliğine sahip elemanlar, kapı ve dolap kanatları, kuzeydoğu bölümdeki pencere doğramaları ve pencere kafesleri onarılarak korunacaktır. Uygulama tarihi bir yapıda gerçekleştirileceğinden, yapılacak müdahaleler dikkat, titizlik, iş kalitesi ve programlı bir imalat gerektirmektedir. Uygulama öncesinde yapılacak işler ve yapı elemanlarının korunması için alınacak önlemler de belirlenmiştir. Ana yapıda, müştemilatlarda ve bahçede çöpler ve molozlar toplanarak genel temizlik yapılacaktır. Temizlik sırasında yapı elemanlarına ait parçalar bulunursa, örneğin pencere kafesleri atılmayacak muhafaza altına alınacaktır. Binanın kanalizasyon sistemi araştırılacak, temiz su ve atık su hatları belirlenerek, şehir şebekesiyle olan bağlantısı iyileştirilecektir. İç mekanda tavan kaplaması, yapının taşıyıcı sistemine paralel bir düzende kurulacak iskele ile askıya alınacaktır. Bu işlem özgün tavanların düşmeden çatıdaki hasarlı taşıyıcı elemanların yenilenmesi için öncelik taşımaktadır. İskelenin özgün tavana zarar vermemesi için yüzeyler sıkıştırılmış köpük (poliüretan) ya da benzeri tampon malzemesi ile desteklenecektir. İskele kurulmadan önce döşemelerin zarar görmesini engellemek için önlem alınacaktır. Sökülebilir durumdaki kapı ve pencere kanatları ile kuzeydoğu bölümde bulunan merdivenin kafesi onarım sonrasında monte edilmek üzere numaralandırılarak paketlenecek ve zarar görmeyecek şekilde güvenli bir yerde depolanacaktır. Sökülemeyecek durumda olan özgün kapı ve pencere kanatları onarım sırasında hasar görmemesi için hava boncuklu naylonla kaplanacaktır. Bu elemanların gerekli bakım ve onarımları yapılacaktır. Yapıda cephelerde ve tavanlarda sıva ile yapılmış kuş, şerit, çiçek motifleri ve diğer tüm süsleme öğeleri onarım öncesince numaralanarak, kalıbı çıkarıldıktan sonra ölçekli rölöve çizimleri yapılacak, daha sonra polistren köpük ve hava boncuklu naylon ile kaplanarak uygulama sırasında zarar görmeleri önlenecektir. 451

10 SONUÇ Yapı, sahip olduğu özgün strüktürel sistemi, mekansal düzeni, mimari elemanları, konumu ve Kuşadası kent belleğindeki yeri ile geleneksel Anadolu konutlarının seçkin örneklerinden birisidir. Ancak zaman içerisinde, düşeyde bölünerek iki ayrı konuta dönüştürülmüş ve bu dönüşüm sırasında yapılan müdahalelerle özgün plan kurgusu bozulmuş, özgün yapısal elemanlarından bir kısmı yok olmuştur. Bunların yanı sıra, eskime ve bakımsızlık nedeniyle özgün mimari nitelikleri kısmen bozulmuştur. Kuşadası halkının belleğinde simgesel bir değere sahip olan yapının mahalle halkının sürekli kullanabileceği ve çeşitli eğitim programlarının düzenleceği bir Semt Merkezi olarak işlevlendirilmesi uygun görülmüştür. Bu işlev doğrultusunda ve özgün değerlerin korunması amacıyla hazırlanmış restorasyon projesinde restütitif bir yaklaşım benimsenmiştir. Projede müdahale kararları, yapının özgün mekan kurgusunun yeniden oluşturulması, uyumsuz strüktürel eklerin kaldırılması, mevcut ahşap taşıyıcı sistemin ve özgün mimari değerlerin korunması, kaybolan ve özgün durumu bilinen parçaların tamamlanmasına yönelik olarak geliştirilmiştir. Bu doğrultuda, yapının iki konut olarak kullanılması amacıyla eklenmiş duvarlar, merdivenler, ek yapılar ve mekan ilaveleri kaldırılacak, ara kat döşeme kotları özgün seviyesine getirilecek ve cephe düzenini bozan pencereler yeniden düzenlenecektir. Ayrıca taşlığın özgün mekansal niteliklerini geri kazanabilmek için taşlığın bahçe yönündeki betonarme sistem kaldırılacak, ahşap dikme ve kirişler oluşturulacaktır.uygulama devam ederken öncelikle özgün mimari elemanların ve süslemelerin yerlerinde zarar görmeden korunması sağlanacaktır. Bunun mümkün olamadığı durumlarda ölçekli rölöve çizimleri yapılacak, numaralandırılacak ve özenli şekilde korunarak özgün yerlerine yeniden yerleştirileceklerdir. Uygulama sırasında, restorasyon projesindeki müdahale kararlarının dikkatli ve titiz bir şekilde yerine getirilmesi, işçilikte ve imalatlarda tarihi bir yapıda çalışmanın gerektirdiği niteliğin ve hassasiyetin sağlanması önemlidir. 1 N Şahin Güçhan (2002) Türkiye de Geleneksel Ahşap Konut Onarımının Teknik Sorunları, 1.Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı II, İstanbul, Türkiye, 9-13 Ekim 2002, ; ZS Perker ve N Akıncıtürk (2006) Cumalıkızık da ahşap yapı elemanı bozulmaları, Uludağ Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi, 11(2): Kuşadası Belediyesi ile yapılan koordinasyon sonucu İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, Mimari Restorasyon Bölümü, Yüksek Lisans Programı, Eğitim-Öğretim Yılı Güz yarıyılında RES 501 Mimari Restorasyon Tasarımı I dersi kapsamında Doç.Dr. Başak İpekoğlu yönetiminde, dersin öğrencileri Funda Yaka, Yunus Emre Arkan, Esra Dipburun ve Sait Özkal Yüreğir tarafından hazırlanan rölöve ve restitüsyon çalışmaları ile restorasyon projeleri ücretsiz olarak Belediye ye bağışlanmıştır. Daha sonra, Kuşadası Belediyesi, Mücessem Öcal mülkiyetindeki 1 parselin tarih ve 392 sayılı Belediye Encümen kararıyla, İbrahim Alpak mülkiyetindeki 38 parselin ise tarih ve 2948; tarih ve 356 sayılı Encümen Kararları ile kamulaştırılmasına karar vermiştir. Yapının ilk projelendirilme tarihinden sonra geçirdiği değişiklikler ve bozulmalar dikkate alınarak 15 Ekim-17 Aralık 2012 tarihleri arasında gerekli arazi, ölçüm ve çizim çalışmaları yapılmış; rölöve ve restitüsyon çizimleri ile restorasyon projeleri Prof.Dr. Başak İpekoğlu, Y.Mimar, Dr. Elif Uğurlu Sağın ve Y.Mimar, Kerem Şerifaki tarafından yeniden hazırlanmıştır. 452