Davranışın Uyarıcı Kontrolü

Transkript

1 Davranışın Uyarıcı Kontrolü B U N L A R I B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z? Ayırımlı tepkide bulunma, belirli bir uyarıcı tarafından davranışın kontrolünü tanımlamak için kullanılmıştır. En basit uyarıcılar bile pek çok özelliğe veya boyutlara sahiptir. Davranışın bir talim uyarıcısı tarafından kontrolü sıklıkla diğer benzer uyarıcılara genellenir. Uyarıcı genellemesi ve uyarıcının ayırt edilmesi birbirini tamamlayan kavramlardır. Davranışın bir uyarıcıdan diğerine genellenmesi bireyin uyarıcılarla talim geçmişine bağlıdır. Ayırt etme talimi sadece S + ya ve S - ye ayırımlı olarak tepkide bulunmayı sağlamaz, aynı zamanda genelleme gradyeninin dikliğini artırır. Algısal kavramların öğrenilmesi, ayırt etme ve genelleme öğrenmesinin farklı düzeyleri arasındaki bir karşılıklı etkileşimi içerir.

2 Kitap boyunca çevresel olaylar tarafından kontrol edilen davranışın çeşitli yönlerini gördük. Ortaya çıkarılan davranış ve Pavlovian koşullamadan kaynaklanan tepkide bulunma buna örnek olarak verilebilir. Altıncı Bölümde gördüğümüz gibi, edimsel davranış, zamanda önce gelen uyarıcıların varlığı nedeniyle gözlenen tepkide bulunma durumu olarak da değerlendirilebilir. Bu önce gelen uyarıcılar doğrudan edimsel tepkiyi aktive edebilecekleri gibi, tepki-pekiştireç ilişkisinin bir temsilini de aktive edebilirler. Şüphesiz pek çok öğrenilmiş davranış, belirli çevresel olayların varlığı nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte, bu noktaya kadar olan öğrenmeye ilişkin tartışmalarımızda, davranışın uyarıcı kontrolü ile ilgili iki kritik konu yanıtsız kalmıştır. Bunlardan birincisi, uyarıcı kontrolünün ölçülmesiyle ilgilidir: Belirli bir tepkiden, belirli bir çevre özelliğinin veya özgün bir uyarıcının ne derece sorumlu olduğuna nasıl karar verebiliriz? Belirli bir tipteki tepkiyi kontrol etmede bazı uyarıcılar diğerlerinden daha mı önemlidir? Eğer öyle ise, bu gibi farklılıkları uyarıcı kontrolü düzeyinde nasıl ölçebiliriz? Uyarıcı kontrolünün nasıl ölçüldüğünü bildikten sonra, uyarıcı kontrolünün belirleyicileriyle ilgili olan ikinci konuyla ilgilenebiliriz. Bir uyarıcının, bir tepki üzerindeki kontrolünü ve uyarıcı kontrolünün derecesini ne belirler? Neden belirli bir tepki, çevredeki bir özellik tarafından diğerlerinden daha fazla kontrol edilir? Uyarıcı kontrolü hakkındaki soru işaretleri çevresel olayların karmaşıklığı yüzünden ortaya çıkar. Telefondaki bir çevir sesi gibi basit bir şey bile çoklu özellikleri olan karmaşık bir uyarıcıdır. Sesin yüksekliği ve şiddetiyle, ne kadar ani başlayıp bittiğiyle, tonunun karmaşıklığıyla ve uzaydaki yeriyle karakterize edilir. Bu uyarıcı özelliklerinden hangisinin kritik olduğuna ve bu özellikleri kritik yapan şeyin ne olduğuna nasıl karar veririz? Uyarıcı Kontrolünün Ölçülmesi Yeni bir durum veya yeni bir tür üzerinde davranışın uyarıcı kontrolünü analiz edilmesi, farklı bir kültürü veya farklı bir gezegeni ziyaret ettiğinizde olanları anlamaya çalışmaktan farklı birşey değildir. Mars dan gelen ve dünyadaki arabaları, sokakları ve trafik ışıklarını ilk defa gören bir yaratık olduğunuzu varsayın. Periyodik olarak arabalar bir trafik ışığında geçerler. Diğer zamanlarda durur ve beklerler. Bazı zamanlarda sürücüleri neyin durdurduğunu ve diğer zamanlarda hareket etmelerini devam ettiren şeyin, ne olduğunu anlamak istersiniz. Bu probleme nasıl yaklaşabilirsiniz? İlk aşama, bir hipotez formüle etmek veya ne olup bittiğine ilişkin bir tahminde bulunmak olacaktır. Olasılıklar sadece sizin hayal gücünüzle sınırlıdır. Belki de sürücüler, yolda kavşağın yanında bulunan bir duyarga, arabadaki bilgisayara arabayı durdurmasını sinyallediği için durmaktadır. Alternatif olarak, sürücüler birbirlerine dur hareketini ifade eden veya geç hareketini ifade eden işaretler gönderiyor olabilir. Diğer bir olasılık da sürücülerin kısa bir araya ihtiyaç duyduğu zaman durmaları ve biraz dinlendikten sonra devam etmeleridir. Ya da tüm sürücülerin günün belli saatlerinde durmalarını ve diğer zamanlarda geçmelerini sağlayan tüm sürücüler tarafından bilinen ayrıntılı bir tarife olabilir. Diğer bir olasılık da duruşları ve geçişleri kontrol eden trafik ışıklarıdır. İLGİLİ UYARICILARIN TANIMLANMASI Hangi uyarıcının bir kavşakta arabaları durdurduğuna nasıl karar verebilirsiniz? Çeşitli olasılıklar farklı biçimlerde test edilebilir. Örneğin, sürücülerin yolda sadece bir araba varken ve aynı anda çok fazla araba varken ne olduğunu karşılaştırarak, birbirlerine sinyalleyip sinyallemediklerini test edebilirsiniz. Trafik ışıklarının bir işe yarayıp yaramadığına karar vermek için, trafik ışıkları kapatıldığında arabaların daha az durup durmadıklarını görebilirsiniz. Sokaktaki duyargaların ilişkili olup olmadığına karar vermek için duyargaları bulmaya çalışabilir ve çalışmadığı durumda neler olduğunu görebilirsiniz. Bu testlerden her birinin davranıştan sorumlu olabileceğini tahmin ettiğimiz uyarıcının varlığında ve yokluğunda ilgilendiğimiz davranışın gözlenmesini içerdiğine dikkat edin. Sürücülerin birbirlerine durmayı sinyalleyip sinyallemediklerini test etmek için, böyle sinyallerin taşınamadığı (yolda sadece bir araba olduğu) durumlarda ve böyle sinyallerin ortaya çıktığı (aynı anda yolda çok fazla arabanın olduğu)

3 durumlarda sürücülerin davranışlarını karşılaştırdık. Trafik ışıklarının duruşlardan ve geçişlerden sorumlu olduğu olasılığını test ederken, ışıkların kapalı olduğu durumlarda ne olduğunu gözledik. Bu örnekler uyarıcı kontrolünün ölçülmesindeki, basit bir manipülasyonu göstermektedir: Davranışın uyarıcı kontrolü, ilgilenilen davranışı, test uyarıcısının varlığında ve yokluğunda karşılaştırarak ölçülür. Eğer test uyarıcısının varlığı ve yokluğu, tepkide bulunmada farklılık yaratmıyorsa, uyarıcının sorgulanan davranışı, kontrol etmediği sonucuna varabiliriz. Arabalar yolda diğer arabalar olsa da olmasa da trafik ışıklarında durmaktadırlar. Yani duruşların ve geçişlerin sürücüler arasındaki sinyallerle sağlanmadığı sonucuna varabiliriz. Aksine, arabalar trafik ışıklarının görünür olduğu durumlarda kapalı olduğu durumlara göre daha fazla durmaktadırlar. Bu trafik ışıklarının ilgilenilen davranışı kontrol ettiğine dair kanıt sağlar ve davranışın uyarıcı kontrolü için temel kritere işaret eder: Eğer tepki bir uyarıcıdaki değişiklikler tarafından değişimlenirse o tepkinin belirli bir uyarıcının kontrolü altında olduğu söylenir. Bir uyarıcıdaki değişikliklerle ilişkili olarak, tepkide bulunmada meydana gelen bir değişiklik ayırımlı tepkide bulunma (differential responding) olarak adlandırılır. Hedef davranıştan, hangi olası uyarıcının sorumlu olduğu, o uyarıcıdaki değişikliklerle ilgili ayırımlı tepkide bulunma tarafından belirlenir. Eğer tepkide bulunma bir uyarıcıdaki değişiklikler tarafından değişimleniyorsa, o uyarıcının davranışın kontrolünde işin içinde olduğu söylenir. Eğer tepkide bulunma bir uyarıcıdaki değişiklikler tarafından değişimlenmiyor ise, o uyarıcı davranışın kontrolü ile ilişkili değildir denir. İLİŞKİLİ UYARICI ÖZELLİKLERİNİN TANIMLANMASI Bir yoldaki trafik ışıkları tarafından bir şekilde kontrol edilen duruşları ve geçişleri tanımlamak bir gelişmedir. Bununla birlikte, sürücülerin trafik ışıklarına tam olarak nasıl tepkide bulunduklarını bilmek için pek çok detayın açıklığa kavuşturulması gerekir. Örneğin trafik ışıkları genellikle kırmızı en üstte ve yeşil en altta olmak üzere dikey bir yönde yerleştirilmiştir (bkz. Şekil 12.1). Hangi özellik daha önemlidir; ışıkların rengi mi yoksa yeri mi? Sürücüler kırmızı ışığı gördüklerinde mi dururlar yoksa en üstteki ışık yandığında mı? Kırmızı Sarı Yeşil ŞEKİL 12.1 Trafik ışıklarının uyarıcı özellikleri. Işıklar hem renk hem de yerleri bakımından farklılık gösterirler.

4 İlişkili uyarıcı özelliklerini tanımlama stratejisi, ilişkili uyarıcıları tanımlama stratejisine benzer. Belirli bir uyarıcı özelliğinin önemli olup olmadığına karar vermek için, diğer ipuçlarını değiştirmeden, ilgilenilen özelliği değiştirmemiz ve bu değişmelere bağlı kalarak, davranışın değişip değişmediğine bakmamız gerekir. Trafik ışıklarında rengin yerden daha önemli olup olmadığına karar vermek için, aynı yerde sunulan kırmızı ve yeşil ışıkları test etmemiz gerekir. Yerin renkten daha önemli olduğuna karar vermek için, aynı renkteki ışıkları farklı yerlerde test etmemiz gerekir. Bir uyarıcının diğer tüm özelliklerini sabit tutarken, bir uyarıcı özelliğini değişimlediğimizde, sorgulanan davranışın belirli bir uyarıcı boyutunun (stimulus dimension) önemini test ederiz. Farklı sürücüler için farklı uyarıcı özellikleri önemli olabilir. Renk körü olan sürücüler yanan ışıkların yerlerine odaklanmak zorundadır. Diğerleri, birincil olarak trafik ışıklarının rengine tepki verirler. Aynı zamanda diğer sürücüler hem renge hem de ışığın yerine tepki verebilirler. Yani uyarıcı kontrolünde aynı duruma tepki verme bakımından yüksek düzeyde bireysel farklılıklar vardır. UYARICI KONTROLÜ DÜZEYİNİN ÖLÇÜLMESİ Bir tepkinin bir uyarıcının varlığı tarafından mı, yoksa, yokluğu tarafından mı etkilendiğini belirlemek, bize o uyarıcının davranışla herhangi bir ilgisinin olup olmadığını söyler. Bununla birlikte, varlık/yokluk testi bize davranışın belirli bir uyarıcı özelliğine göre tam olarak, nasıl ayarlandığını göstermez. Trafik ışığı örneğine devam ederek, bir sürücünün her kırmızı trafik ışığı gördüğünde durduğunu varsayalım. Işık hangi kırmızı tonunda olmalıdır? Bu soruyu yanıtlamak için kırmızının çok sayıdaki farklı tonlarını içeren çeşitli renklerle sürücüyü test etmemiz gerekir. Kırmızı ışığın dalga boyu, görsel spektrumun sonunda ve uzun dalga boyunda yer alır. Işığın daha kısa dalga boyları, daha kırmızı ve daha fazla turuncu görünür. Işığın dalga boyu daha da kısa olduğunda ışık gittikçe daha çok sarı görünür. Farklı renkler tarafından sağlanan uyarıcı kontrolünün detaylı bir testi, farklı dalga boylarındaki ışıkların sistematik olarak sunulmasını gerektirir.

5 A B Tepki olasılığı Test uyarıcı rengi Tepki olasılığı Tepki olasılığı Sarı Kırmızı Sarı Kırmızı Test uyarıcı rengi C Sarı Kırmızı Test uyarıcı rengi ŞEKİL 12.2 Bir uyarıcı rengi tarafından tepkide bulunmanın farklı kontrol düzeylerini gösteren hipotetik uyarıcı genelleme gradyenleri. A eğrisi rengin en güçlü uyarıcı kontrolünü; C eğrisi de rengin en zayıf uyarıcı kontrolünü göstermektedir. Uyarıcı genelleme gradyenleri. Eğer koyu kırmızıdan koyu sarıya doğru değişen çeşitli test renkleri sunulursa, çok çeşitli sonuçlar çıkabilir. Eğer sürücü renge çok fazla dikkat ediyorsa, sadece ışık mükemmel bir kırmızı renkteyse durur. Bir miktar turuncu olan ışıklar sürücünün durmasına neden olmaz. Bu olasılık Şekil 12.2 deki A eğrisi tarafından gösterilmiştir. Diğer uçta sürücü kırmızıyı belirsiz bir şekilde andıran herhangi bir renk gördüğünde durabilir. Bu olasılık Şekil 12.2 deki C eğrisinde gösterilmiştir. Ortalama bir sonuç B eğrisinde gösterilmiştir. Bu durumda sürücünün davranışı renkteki farklılıklara önemli derecede duyarlılık göstermektedir; fakat, tepkide bulunma A eğrisinde olduğu gibi belirli bir kırmızı tonu ile çok sınırlı değildir. Şekil 12.2 deki her bir eğri bir uyarıcı genelleme gradyenidir (stimulus generalization gradient). Daha önceden uyarıcı genellemesi kavramıyla alışma ile bağlantılı olarak karşılaşmıştık (bkz. Şekil 3.3). Genelleme gradyenleri herhangi bir uyarıcı özelliği için elde edilebilir uyarıcının yerleşimi, büyüklüğü, parlaklığı, şekli, ağırlığı vb. Şekil 12.2 de gösterildiği gibi gradyenler çok dik (A eğrisi) veya daha dar (C eğrisi) olabilir. Genelleme gradyeninin dikliği veya eğimi davranışın söz konusu uyarıcı özelliği tarafından ne kadar yakından kontrol edildiğini gösterir. Bir dik genelleme

6 2 1 Tepki olasılığı 3 Test uyarıcı rengi ŞEKİL 12.3 Farklı renklendirilmiş uyarıcılara tepkide bulunmaya ilişkin hipotetik bir genelleme gradyeni. 1 ve 2 noktaları uyarıcı genellemesi fenomenini,1 ve 3 noktaları da uyarıcı ayırt etme fenomenini göstermektedir. gradyeni uyarıcı özelliği ya da boyutu tarafından güçlü bir kontrole işaret eder. Bir dar veya düz genelleme gradyeni zayıf bir uyarıcı kontrolüne işaret eder. Uyarıcı genellemesi ve uyarıcı ayırt etme. Uyarıcı genelleme gradyenleri iki önemli fenomeni içerir: Genelleme ve ayırt etme. Uyarıcı genellemesinde (stimulus generalization) bir uyarıcı ile ortaya çıkan tepkide bulunma farklı bir uyarıcı sunulduğunda da gözlenir. Şekil 12.3 deki 1 ve 2 noktaları uyarıcı genellemesi fenomenini göstermektedir. Uyarıcı ayırt etmesinde (stimulus discrimination) bir uyarıcıdaki değişiklikler farklı tepkide bulunma düzeyleriyle sonuçlanır. Şekil 12.3 deki 1 ve 3 noktaları uyarıcı ayırt etmesi fenomenini gösterir. Şekilde, 1 noktasındaki uyarıcıya 3 noktasındaki uyarıcıdan daha fazla tepkide bulunulmuştur. Genelleme ve ayırt etme birbirinin tamamlayan görüngülerdir. Uyarıcılar arasındaki büyük miktardaki bir genelleme, ayırt etmenin yokluğunu gösterir ve uyarıcılar arasında büyük miktarda bir ayırt etmenin olması da genellemenin yokluğuna işaret eder. Genelleme kuramları. Neden bireyler farklı uyarıcılara benzer tepkilerde bulunurlar? Neden bir uyarıcıdan diğerine genelleme yaparlar? Geçmişteki araştırmacılar (örneğin, Pavlov, 1927) yayılma etkisi yorumunu öne sürmüştür. Bu düşünceye göre, bir uyarıcıya koşullanan tepkiler diğer ipuçlarına da genellenir; çünkü, talimin etkileri orijinal talim uyarıcısından, diğer benzer uyarıcılara yayılır. Bir çocuk inek kelimesini ilk öğrendiğinde, inek kelimesini sadece inek gördüğünde değil; bir boğa, bir at gördüğünde de kullanır. Yayılma etkisi yorumuna göre, böyle bir genelleme olur; çünkü, boğalar ve atlar ineklere benzer ve inekler için öğrenilen tepki diğer benzer hayvanlara da yayılır. Yayılma etkisi yorumu, organizmaların farklı uyarıcılara benzer şekilde tepkide bulunduklarını; çünkü, onları ayırt etmeyi öğrenmediklerini öne süren Lashley & Wade (1946) tarafından geliştirilmiştir. Bu yoruma göre, bir çocuk inek kelimesini inekleri, boğaları ve atları gördüğünde kullanır; çünkü, çocuk, bu farklı hayvanlar arasında ayrım yapmayı öğrenmemiştir.

7 Talim Test Deneysel Grup (Gölgeleme) CS (50dB) Işık Şok CS (50dB) Kontrol Grubu CS (50dB) Işık CS (50dB) Şok ŞEKİL 12.4 Gölgeleme (overshadowing) yordamına ilişkin grafik gösterim. Kamin (1969) dan çeviren tarafından uyarlanmıştır. Lashley-Wade hipotezi, uyarıcı genellemesinin uygun bir talim ile sınırlandırılabileceğini öne sürmektedir. Sonraki bölümde uyarıcı kontrol düzeylerini belirleyen öğrenme faktörlerini anlatırken bu yorumu doğrulayan kanıtları açıklayacağım. Bununla birlikte, bunu yapmadan önce, uyarıcı ve organizmik faktörlerin uyarıcı kontrolünü nasıl etkilediğini ele alalım. Uyarıcı Kontrolünün Belirleyicileri: Uyarıcı ve Organizmik Faktörler Davranışın uyarıcı kontrolünün nasıl ölçüleceğini betimledikten ve uyarıcı genellemesi ve uyarıcı ayırt etme tamamlayıcı fenomenlerini betimledikten sonra, artık ikinci temel soruya geçebiliriz., Belirli bir tepki üzerindeki kontrolü, hangi uyarıcı özelliklerinin kazandığını ne gibi faktörler belirler? Bu soruya cevap verirken ilk önce uyarıcının türü ve söz konusu organizma ile ilgili faktörleri ele alacağız. DUYUSAL KAPASİTE Belirli bir uyarıcı özelliğinin davranışı etkileyip etkilemeyeceğine karar vermede en önemli faktör, belki de, organizmanın duyusal kapasitesidir. Bir organizma uyarıcıları tespit edebilmek için gerekli olan duyu organlarından yoksun ise, ilgili uyarıcıya tepkide bulunamaz. İnsanlar radyo dalgalarına, ultraviole ışınlara ve saniyede devirden fazla olan seslere tepki veremez; çünkü, böyle uyarıcıları tespit edebilmek için duyu organları yoktur. Aksine köpekler insanların duyabildiğinden çok daha yüksek frekanstaki sesleri duyabilirler ve böylece insanlar için işitilemez olan ultra seslere tepkide bulunma kapasitesine sahiptirler. Duyusal kapasite bir organizmanın davranışını kontrol eden uyarıcıların türlerine bir sınırlılık getirir. Bununla birlikte, duyusal kapasite uyarıcı kontrolü için tam bir ön

8 Koşullu korku Kontrol Gölgeleme Grup ŞEKİL 12.4 Bir ışık (gölgeleme) ya da ışık-yok (kontrol) durumu ile eş-zamanlı olarak sunulan ve ayak şoku ile eşleştirilen 50dB lik bir ses CS i tarafından ortaya çıkartılan koşullu korku düzeyleri. Kamin (1969) dan uyarlanmıştır. koşuldur. Bu, davranışın belirli bir uyarıcı özelliği tarafından etkileneceğini garantilemez. Normal koku duyumu olan insanlar çeşitli kırmızı şarap aromalarını ayırma kapasitesine sahiptir. Bununla birlikte, tüm kırmızı şarap kokularıyla çok az yaşantısı olan birisi için bu geçerli değildir. Duyusal kapasite davranışın belirli bir uyarıcı kontrolünün altına getirilmesinde bir başlangıç noktasıdır. DUYUSAL YÖNELİM Uyarıcı kontrolü için gerekli olan diğer bir ön koşul, organizmanın duyusal yönelimidir. Bir uyarıcının bir bireyin davranışının bazı yönleri üzerinde kontrol sağlaması için uyarıcı, ilgili duyu organı için ulaşılabilir olmalıdır. Eğer üşüttüyseniz ve ağzınızdan nefes almak zorundaysanız, koku uyarıcıları nazal epitelyuma ulaşmayacağından, farklı kokular arasında iyi bir ayrım yapamazsınız. Sesler ve ışık düzeyleri gibi bazı uyarıcılar çevreye dağılmıştır. Yani, böyle uyarıcılar ile birey, uyarıcı kaynaklarına yönlense de yönlenmese de karşılaşır. Bu nedenle, tepede kullanılan ışıklar öğrenme deneylerinde yaygındır. Oysa, lokalize bir görsel ipucu bir probleme yol açabilir; çünkü, sadece bireyin yüzü uyarıcıya dönükse, onunla karşılaşmış olur. Örneğin, yolun sağ tarafındaki trafik işaretlerine bakarken yolun sol tarafındaki işaretlerden birini kaçırabilirsiniz. UYARICI ŞİDDETİ VE BELİRGİNLİĞİ Diğer her şey sabit tutulduğunda, davranış, zayıf olanlardan ziyade, şiddetli veya belirgin uyarıcıların kontrolü altındadır (örneğin, Kamin, 1965). Aslında şiddetli bir uyarıcının varlığı davranışın daha zayıf olan bir ipucu tarafından kontrolü ile engellenebilir. Bu fenomen ilk olarak Pavlov (1927) tarafından gölgeleme (overshadowing) olarak adlandırılmıştır. Gölgelemenin bir gösteriminde (Kamin, 1969), koşullu baskılama yordamı kullanılarak, iki grup sıçanın oldukça hafif (50dB lik) gürültüye geliştirdikleri koşullu korku düzeyleri karşılaştırılmıştır. Gölgeleme grubunda gürültü CS i her denemede bir ışık ile eş zamanlı olarak sunulmuştur. Kontrol grubunda gürültü ışık olmadan sunulmuştur. Sekiz koşullama denemesinden sonra, korku tepki düzeyleri CS tek başına sunularak ölçülmüştür.

9 Tek başına-gürültü test denemelerinin sonucu Şekil 12.4 de özetlenmiştir. Kontrol grubunda koşullu korku yüksek bir düzeyde gözlenmiştir. Oysa, gölgeleme grubunda daha az korku ortaya çıkmıştır. Bu sonuç, koşullama denemeleri boyunca, ışığın varlığının gürültü CS ine koşullu korkunun gelişmesini engellediğini veya gölgelediğini göstermektedir. MOTİVASYONEL FAKTÖRLER Belirli bir uyarıcının kontrolü altındaki davranışın miktarı aynı zamanda organizmanın motivasyonel durumu tarafından da belirlenir. Davranışın uyarıcı kontrolünde, motivasyonel faktörlerin etkileri geniş bir şekilde araştırılmamıştır. Bununla birlikte, eldeki kanıtlar motivasyondaki bir değişiklik ile dikkatin bir tip uyarıcıdan diğerine kaydırılabileceğini göstermektedir. Örneğin, LoLordo ve arkadaşları pekiştireç olarak yiyecekle koşullanan güvercinlerin görsel ipuçlarına, işitsel ipuçlarından daha fazla tepkide bulunduklarını bulmuşlardır. Öte yandan, acıdan kaçınmaya koşullanan güvercinler, görsel ipuçlarından daha çok işitsel ipuçlarına tepki vermişlerdir (Foree & LoLordo, 1973; Shapiro, Jacobs, & LoLordo, 1980). Organizmanın motivasyonel durumu, organizmanın dikkatini belirli tipteki ipuçlarına kaydıran bir uyarıcı filtresini harekete geçiriyor gibi görünmektedir. Güvercinler açken ve yiyecek bulmaya güdülüyken özellikle görsel ipuçlarına duyarlıdır. Oysa, güvercinler korku durumunda ve tehlikeden kaçınmaya güdülüyken özellikle işitsel ipuçlarına duyarlıdırlar. Diğer türlerde bu motivasyonel etkiler farklı biçimler alabilir. Örneğin, yaşamak için gece avlanan bir tür, özellikle aç olduğunda işitsel ipuçlarına karşı daha dikkatli olabilir. Uyarıcı Kontrolünün Belirleyicileri: Öğrenme Faktörleri Gerekli duyusal kapasite ve duyusal yönelim sağlandıktan sonra, belirli bir uyarıcı tarafından kontrol edilen davranışın miktarını belirleyen en önemli faktör o uyarıcının önemi ya da geçerliğidir. Pavlov un da işaret ettiği gibi, biyolojik olarak önemli olan uyarıcılar (aç bir hayvan için yiyecek gibi) davranışı koşulsuz olarak ya da öncül bir talim olmaksızın kontrol edebilir. Buna ek olarak, başlangıçta önemli olmayan uyarıcılar hali hazırda önemli olan uyarıcılarla ya da olaylarla bağıntılandırılarak önemli hale gelebilir. PAVLOVIAN VE EDİMSEL KOŞULLAMA İlk başta etkisiz olan bir uyarıcı bir US ile doğrudan ya da dolaylı olarak bağıntılandırılmak yoluyla, davranışı kontrol eder hale gelebilir. Bölüm 4 de tartıştığım gibi, basit Pavlovian koşullama yordamı ilk başta etkisiz olan bir uyarıcıyı (CS), o olay

10 S + Tepki büyüklüğü S - Denemeler ŞEKİL 12.5 S + nın US ile eşleştirildiği ve S - nin aynı sıklıkla tek başına sunulduğu Pavlovian ayırt etme yordamının tipik sonuçları. İlk olarak S + ya geliştirilen koşullu tepkide bulunma S - ye genellenir. Bununla birlikte, devam eden talimle S + ve S - arasında güçlü bir ayırt etme gelişir. ile US arasında bir bağıntı kurarak anlamlı yapar. Uyarıcının önemi olumlu ya da olumsuz pekiştirme ile edimsel koşullama yoluyla da kurulabilir. Olumlu pekiştirme durumunda, US veya pekiştireç (S*) ilk başta nötr olan bir uyarıcının (S) varlığındaki bir tepkiye bağlı olarak sunulur. Üç terimli S-R-S* edimsel izlerliği, S ve S* pekiştireci arasında bir bağıntı kurarak veya tepki pekiştirildiğinde S uyarıcısını sinyalleyerek, S uyarıcısının önemini arttırır (bkz. Bölüm 6). Aynı durum negatif pekiştirmede de geçerlidir (bkz. Bölüm 10). Örneğin, ayırt edici kaçınma yordamında, edimsel tepki sadece tepki bir ikaz sinyalinin varlığında ortaya çıkarsa, itici uyarımdan kaçınma ile sonuçlanır ve bu, ikaz sinyalini organizma için önemli yapar. Basit Pavlovian ve edimsel koşullama yordamları, davranışın kontrolünü önceden etkisiz olan uyarıcı tarafından artırır; fakat, böyle yordamlar uyarıcının hangi özellik ya da özelliklerinin en fazla etkili olacağını belirlemez. Örneğin, hem işitsel hem de görsel özelliklerin birleştirildiği bir uyarıcıyı düşünelim. Koşullu tepkinin kontrolünde, görsel bileşenin mi yoksa işitsel bileşenin mi baskınlık kazanacağı, uyarıcıya ve daha önceki bölümde anlatılan organizmik faktörlere bağlıdır. Eğer organizma keskin bir görme duyusuna, fakat zayıf bir işitme duyusuna sahip ise, görsel bileşen baskın olacaktır. Eğer her iki duyum da yeterliyse ve organizma korku tarafından güdülenmişse işitsel bileşen daha önemli olabilir. Eğer görsel bileşen işitsel özellikten daha şiddetli veya daha belirgin ise, görsel bileşen işitsel bileşeni gölgeleyebilir. Peki duyusal kapasite, duyusal yönelim, uyarıcı şiddeti veya güdülenme temelinde ayırt edilemeyen özellikler için durum nasıldır? Bunlar ayırımlı tepkide bulunma ile nasıl kontrol edilebilir? Örneğin, kısa süre önce benzinle doldurulan bir araba ile benzini bitmek üzere olan bir arabayı ele alalım. Bu iki araba arasında bir sürücünün karşılaştığı uyarıcıların durumu ve şiddeti açısından çok az farklılık vardır. Tek fark benzin ölçü gösterge noktalarının (boş veya dolu) nerede olduğudur ve bu farklılık sadece 1 veya 2 cm olabilir. Yine de, benzinle dolu olma ve neredeyse boş olma durumu arasındaki fark, sürücü için çok önemlidir. Aynı zamanda kasa kelimesi masa kelimesiyle karşılaştırıldığında, bu iki kelimenin görsel uyarıcı özellikleri hemen hemen aynı olmasına rağmen insanlar çok farklı tepkiler vermektedirler. Böyle çok benzer uyarıcılar nasıl olur da dramatik olarak farklı tepkileri kontrol eder? Yanıt, farklı uyarıcıların varlığında ayırımlı pekiştirme sağlayan koşullama yordamlarına dayanmaktadır. UYARICI AYIRT ETME TALİMİ Farklı uyarıcıların varlığında ayırımlı pekiştirme sağlayan talim, uyarıcı ayırt etme talimi (stimulus discrimination training) olarak adlandırılır. Uyarıcı ayırt etme talimi Pavlovian ya da edimsel yöntemle yönetilebilir. Pavlovian ve edimsel koşullamanın basit durumları sadece bir CS veya uyarıcı koşullamasını

11 içerir. Aksine, uyarıcı ayırt etme talimi iki koşullu uyarıcıyı gerektirir. Bunlardan biri S + ve S - olarak adlandırılır. Koşullu veya edimsel tepkiyi yaratmada ilk başta etkisiz olan her hangi iki uyarıcı S + ve S - olarak işlev görür. Örneğin, S + ve S -, m ve k harfleri, bir ses ve bir sinyal veren alet veya bir ışık ve bir gürültü olabilir. Bir Pavlovian ayırt etme yordamında, S + nın her bir sunumu, koşulsuz uyarıcı ile eşlenir. S - nin olduğu denemelerde ise, koşulsuz uyarıcı atlanır. Böylece, S + ve S - farklı sonuçlarla veya ayırımlı pekiştirme ile bağıntılandırılır. S + ve S -, örneğin, biri daha arkadaşça ve diğeri soğuk olan iki turuncu kedi olabilir. Arkadaşça olan kedi (S + ) dokunsal haz ile eşlenir, çünkü, bu kedi insanların kendisini okşamasına izin vermektedir. Soğuk olan kedi (S - ) insanların kendisini okşamasına izin vermez ve pozitif dokunsal US ile eşlenmez. Ayırt etme yordamının tipik sonuçları Şekil 12.5 de gösterilmiştir. Talim süresi boyunca S + ve S - denemeleri seçkisiz olarak değiştirilerek sunulmuştur. Talimin erken aşamalarında, koşullu tepki S + tarafından ortaya çıkarılmaya başlar ve bu S - ye genellenir. Sonuç olarak, katılımcı talimin başlangıç aşamaları boyunca S + ve S - nin her ikisine de bir miktar tepkide bulunur. Devam eden ayırt etme taliminde S + artmaya devam ederken, S - ye tepkide bulunma azalır. Nihai sonuç, katılımcının S + ya S - den daha fazla tepkide bulunmasıdır. S + ve S - arasında güçlü bir ayırt etme gelişir. Bu noktada iki uyarıcının ayırt edildiği söylenir. Biri arkadaşça ve diğeri soğuk olan iki kediyle ilgili olan örneğimize tekrar dönelim. Kedilerden biri ile dokunsal hazzı bağıntılandırmaya başladığınızda kedi için geliştirdiğiniz herhangi bir sevgiyi diğer kediye de genellersiniz. Bunu karşın bir kediyle daha fazla haz yaşantısına sahip olup diğeriyle olmazsanız, arkadaşça olan kediye tepkiniz artacak ve soğuk olan kediye tepkiniz azalacaktır. Böylece bir kediyi diğerinden ayırt edersiniz. Ayırt etme talimi edimsel koşullama ile benzer bir biçimde yürütülebilir. Bu durumda edimsel tepki S + nın sunulduğu (S + R S*) denemelerde pekiştirilir. Ancak, farklı bir uyarıcı (S - ) sunulduğunda (S - R S*-yok) tepki pekiştirilmez. Yani, S + ve S - yine ayırımlı pekiştirme ile bağıntılandırılır. Pavlovian ayırt etme yordamında olduğu gibi, talimin ilk aşamalarında S + ya tepkide bulunma S - ye genellenebilir. Bununla birlikte, Şekil 12.5 de olduğu gibi sonuç olarak katılımcı S + ya güçlü olarak ve S - ye hiç olmasa bile- az tepkide bulunur. Tüm uyarıcı ayırt etme yordamlarında farklı uyarıcılar farklı sonuçlarla bağıntılandırılır. Son örneklerde ayırımlı pekiştirme US in veya pekiştirecin atlanmasına karşı pekiştirecin verilmesi yoluyla sağlanmıştır. Ayırt etme talim yordamlarında pekiştirecin yokluğuna karşı varlığı, bilindik fakat özel bir durumu temsil eder. Ayırımlı pekiştirmenin herhangi bir türü ayırt etme taliminde kullanılabilir.

12 Tepki büyüklüğü Grup C Grup D Ses frekansı (Hz) ŞEKİL 12.6 Güvercinlerin gagalama davranışının farklı ses frekansları tarafından kontrolünde ayırt etme taliminin etkileri. Genelleme testi öncesinde, D grubu, S + nın 1000 Hz lik ses ve S - nin ise, bu sesin yokluğu olduğu ayırt etme talimi aldı. Buna karşın, C grubu ise, 1000 Hz lik sesin varlığında anahtarı gagalama tepkileri için pekiştirme aldı. Jenkins ve Harrison (1960) dan alınmıştır. Örneğin, bebekler, annelerini, babalarından ayırt etmeyi çabucak öğrenirler. Bu annenin bir pekiştirme kaynağı, babanın ise bir pekiştirme kaynağı olmamasından dolayı değildir. Anne de baba da bebeğe haz sağlar; fakat, bunlar farklı tipte hazlardır. Bir ebeveyn dokunsal rahatlık ve beslenmeyle ilgili pekiştirme sağlarken, diğeri fiziksel oyun veya gıdıklama şeklinde birincil duyusal pekiştirme sağlar. Her bir tipteki pekiştireç farklı tipteki ebeveyn ile bağıntılandırılır ve bu, bebeği anne ve babasını ayırt etmeye yöneltir. ÇOKLU PEKİŞTİRME TARİFELERİ Ayırımlı pekiştirme aynı zamanda farklı uyarıcıların varlığında farklı pekiştirme tarifeleri şeklinde de programlanabilir. Örneğin, bir değişken-aralıklı tarife A uyarıcısının varlığında etkili olabilir ve bir sabit aralıklı tarife ise, B uyarıcısının varlığında etkili olabilir. Böyle bir yordam çoklu pekiştirme tarifesi (multiple schedule of reinforcement) olarak adlandırılır. Birçoklu VI-FI pekiştirme tarifesinde talimin bir sonucu olarak katılımcı, A uyarıcısına tipik olarak değişken aralıklı performansı ve B uyarıcısına da tipik olarak sabit aralıklı performansı ile tepkide bulunur. Örneğin, farklı sınıflarda farklı yönergelerin dinlenmesi birçoklu tarifede pekiştirilir. Pekiştireç her bir sınıfta sağlanan yeni bilgidir. Bazı profesörler yoğun bir değişken aralıklı tarifede dinleme davranışını pekiştirerek dersleri boyunca birçok yeni şey anlatırlar. Diğer profesörler bir ders boyunca tahmin edilebilecek şekilde sadece 4 veya 5 önemli noktaya değinirler ve her bir noktayı, ayrıntılı olarak anlatmak için 10 dakika harcarlar. Bu, dinleme davranışını, bir sabit aralıklı tarifede pekiştirir. Her bir pekiştirme tarifesi, her bir profesörün ve dersin ayrı uyarıcılarının varlığında etkili olur. Böylece iki ders boyunca dinleme davranışı ayırımlı dinleme davranışı yaratan birçoklu tarife tarafından pekiştirilir. Öğrenciler dinlemenin yoğun bir VI tarifesinde pekiştirildiği derste tahmin edilebilir duraklamalar olmaksızın sabit bir oranda dinleyeceklerdir ve dinlemenin bir FI tarifesinde pekiştirildiği derste dikkatte pekiştireç sonrası hatalar göstereceklerdir.

13 AYIRIMLI PEKİŞTİRME VE UYARICI KONTROLÜ S + ve S - varlığında ayırımlı pekiştirme, bu uyarıcılara ayırımlı olarak tepkide bulunmayı doğurur. İlginç olarak, bu etkiler, ayırt etme yordamında kullanılan gerçek uyarıcıların ötesine genişleyebilir. Ayırt etme taliminin bu geniş etkileri ilk defa Jenkins ve Harrison (1960) tarafından gösterilmiştir. Jenkins ve Harrison iki grup güvercin üzerinde gagalama davranışı için uyarıcı kontrolünü karşılaştırdılar. D grubu önce bir ses uyarıcısının varlığı ile yokluğu arasında ayırım yapmak üzere koşullandı. Bu güvercinler her 1000Hz frekanslı ses uyarıcısına verdikleri gagalama tepkisi için pekiştirildiler (S + ) ve ses uyarıcısının yokluğunda yapılan gagalama tepkileri pekiştirilmedi (S - ). Kontrol grubu olarak belirlenen C grubu güvercinleri aynı pekiştireci aldılar; ancak, bu güvercinlere talim oturumları boyunca ses uyarıcısı sürekli olarak verildi. Böylece, C grubu ses ile bağıntılı bir ayırımlı koşullama almamış oldu. Bu birbirinin tersi olan koşullama tarihçesinin ardından, her iki grubun da tepkileri bir uyarıcı genellemesi testiyle ölçüldü. Test oturumlarında çeşitli frekanslardaki ses uyarıcıları sunuldu. Sonuçlar Şekil 12.6 da özetlenmektedir. Herhangi bir ayırt etme taliminden geçmemiş olan kontrol grubu, talimler sırasında verilen frekanstaki ses uyarıcısına (1000Hz) güçlü bir biçimde tepki vermişlerdir. Bu kuşlar, genelleme testinde ilk defa karşılaştıkları ses uyarıcılarının bir çoğuna da güçlü bir biçimde tepki vermişlerdir. Böylece, ayırt etme taliminin yokluğunda, oldukça düz bir genelleme gradyeni elde edilmiş oldu. Bu, ses uyarıcısının frekanslarının, bu kuşların davranışları üzerinde pek fazla bir kontrol kazanmadığına işaret etmektedir. Sonuçlar, 1000Hz lik ses uyarıcısın varlığı ile yokluğu arasında ayırt etme yapmak üzere talim edilmiş olan D grubu güvercinlerinde dramatik olarak farklı idi. Bu kuşlar oldukça dik bir genelleme gradyeni gösterdiler. Bu gruptaki kuşlar 1000Hz lik ses uyarıcısına (S + ) oldukça yüksek oranda tepki verdiler; ancak, diğer frekanslarda ses uyarıcıları verildiğinde bunların davranışları hızla azaldı. Elde edilen bu sonuç oldukça çarpıcıdır; çünkü, diğer ses frekansları ayırt etme süresince sunulmamıştı. Diğer frekanslardaki ses uyarıcılarının hiçbirisi ayırt etme yordamında bir S - olarak kullanılmamıştı. Her ne kadar D grubu ses uyarıcılarının varlığında pekiştirilmeme ile karşılaşmamış olsa da, S + dışındaki sesler pek fazla bir gagalama davranışını desteklememiştir. Şekil 12.6 da sunulan sonuçlar, genelleme gradyeni şeklinin ayırt etme talimi ile değiştirilebileceğini göstermektedir. Ayırt etme talimi sadece S + ve S - ye ayırımlı tepkiyi üretmemekte, aynı zamanda genelleme gradiyeninin dikliğini artırmaktadır. Böylece, ayırt etme taliminin etkileri S + ve S - olarak kullanılan belirli uyarıcıların ötesine genişlemektedir. BOYUTLAR-ARASI VE BOYUT-İÇİ AYIRT ETMELER Buraya kadar olan kısımlarda, ayırt etme talimi yordamlarında ayırımlı pekiştirmenin önemi üzerinde durduk. S + ve S - uyarıcılarının doğası, aynı zamanda ayırt etme taliminin sonucunu da belirler. S + ve S - arasındaki benzerlik ve farklılıklar özellikle önemlidir. Eğer S + ve S - bir kaç bakımdan farklılık gösteriyorlarsa, bu ayırt etme bir boyutlar-arası ayırt etme (interdimensional discrimination) olarak adlandırılır. Eğer S + ve S - sadece bir bakımdan farklı ise, bu ayırt etmede de bir boyut-içi ayırt etme (intradimensional discrimination) olarak adlandırılır. Boyutlar-arası ayırt etme. Genellikle ayırt etme talimi ile ilgili olduğunu düşünmememize karşın, en genel boyutlar-arası ayırt etme talim formları basit Pavlovian ya da kesikli deneme edimsel koşullama yordamlarıdır. Bir basit Pavlovian koşullama yordamı sadece bir CS ve bir US i içerir. CS in sunulması, US in verilmesiyle sonlanır. Bunun tersine, CS olmadığında, US de verilmez. Böylece, ayırt etme CS in sunulduğu zamanlarla CS in sunulmadığı zamanlar arasındadır (denemeler arası aralık). CS in tüm özellikleri (modalitesi, yoğunluğu ve yeri), CS in, olmadığı durumdan ayırdedilmesine hizmet eder. Böylece, bu bir boyutlar-arası ayırt etmedir.

14 Kesikli-deneme edimsel koşullamada, katılımcı belirli uyarıcıların varlığında tepkide bulunduğu için pekiştirilir (örneğin, bir düz labirentteki uyarıcılar) ve bu uyarıcıların bulunmadığı durumda yapılan tepkiler pekiştirilmez. Böylece, basit kesikli-denemeli edimsel koşullama, benzer bir biçimde, bir denemeyi tanımlayan uyarıcılarla denemeler arası aralığı süresince karşılaşılan uyarıcılar arasında yapılan ayırt etmeyi içerir. Çok sayıdaki uyarıcı özelliği deneme uyarıcılarını denemeler arası aralıktan ayırdettiği için, bu aynı zamanda bir boyutlar-arası ayırt etmedir. Boyutlar-arası ayırt etmeler, aynı zamanda, S + ve S - olarak işlev gören kesikli uyarıcılar arasında da düzenlenebilir. Kırmızı ve yeşil trafik ışıkları hem renk ve hem de yerleri açısından birbirinden farklı olduğu için, kırmızı ve yeşil trafik ışıkları arasındaki ayırt etme bir boyutlar-arası ayırt etmedir. Bir bebek tarafından anne ve baba arasındaki ayırt etmenin öğrenilmesi de bir boyutlar-arası ayırt etmeye örnektir. Anne ve baba, görsel özellikleri, bebeği nasıl tuttukları, sesleri, bebekle günün hangi saatinde oynadıkları gibi birçok özellik açısından farklıdırlar. Boyut-içi ayırt etme. Boyutlar arası ayırt etmeler uyarıcı kontrolü tesis etmede etkilidirler. Ancak, bunlar davranış üzerinde herhangi bir uyarıcı özelliği ile yüksek dereceli bir kontrol kuramazlar. Örneğin, anneyi babadan birçok şey ayırt ettiği için, bebek bu ayırt edici özelliklerinden herhangi birisine çok büyük oranda bir tepkide bulunmayabilir. Belirli bir uyarıcı özelliğiyle kontrol kurmanın en etkili yolu boyut-içi ayırt etme talimidir (Jenkins & Harrison, 1960, 1962). Boyut-içi ayırt etme taliminde ayırımlı pekiştirme ile bağıntılı uyarıcılar sadece bir bakımdan farklıdır. Birçok uzman performans biçimleri boyut-içi ayırt etmelere ilişkindir. Örneğin, okuma harfler arasında sadece bir bakımdan ayırt etmeyi gerektirir. E ve F harfleri sadece E de bulunan ve F de bulunmayan yatay bir çizgi bakımından farklıdır. Fiziksel fark oldukça küçüktür; fakat anlam bakımından ayırımlı sonuçları çok büyük olabilir. B ve P, M ve N yine fiziksel olarak benzer fakat anlam bakımından oldukça farklı diğer çiftlerdir. Okumayı öğrenmek bunlar gibi benzer harflere ayırımlı tepkide bulunmayı içerir. Bu bakımdan okuma birçok boyut-içi ayırt etmeleri öğrenmeyi gerektirir. İncelikli boyut-içi ayırt etmeyi öğrenmeye ilişkin ilginç durumlardan biri de şudur: Katılımcı eğitimin başlangıcında uyarıcılar arasındaki fiziksel farklardan muhtemelen habersizdir. Başlangıçta, E ve F harfleri çocuğa aynı gibi görünebilir. Çocuk, E ve F yi O dan farklı olarak tanıyabilir; fakat E ile F arasındaki farkı söyleyemeyebilir. Çocuğa ancak, E harfi gösterildiğinde bir şeyi ve F gösterildiğinde başka bir şeyi öğrettikten sonra, çocuk, iki harf arasındaki görsel farkı tanımaya başlayabilir. Ayırımlı pekiştirme aksi takdirde ihmal edilen fiziksel farklılıklar üzerine dikkatin odaklanmasına hizmet eder. Benzer etkiler diğer uzmanlık biçimlerinin edinilmesinde de ortaya çıkar. Çocuklar şarkı söylemeyi öğrenirken, başlangıçta doğru ya da yanlış sesi çıkardığını söyleyemeyebilirler. Ancak, bu beceri bir öğretmen tarafından ayırımlı pekiştirme yoluyla gelişir. Aynı şekilde, balerin adayları, kol ve bacaklarının pozisyonlarını işaret eden iç algısal ipuçlarına özen göstermeyi öğrenirler; bilardo oyuncuları açılar ve yörüngeler hakkında dakik yargılamalarda bulunmayı öğrenirler. Boyut-içi ayırt etme eğilimi, davranışı bir uyarıcıdaki küçük değişmelerin dakik kontrolü altına sokar ve böylece bu küçük uyarıcı değişmelerine karşı duyarlılıkta artışa yol açar. Böylece, çevresel uyarıcılardaki değişmelere duyarlılık sadece duyusal kapasiteye değil, fakat aynı zamanda bireyin ayırt etme eğitimi tarihçesine de bağlıdır. AYIRT ETMELERİN ŞEKİLLENMESİ VE ALGISAL KAVRAM ÖĞRENMESİ Bu tartışmaların gösterdiği gibi, davranışın uyarıcı kontrolü bir organizmanın duyusal kapasitesi ile sabitlenmiş değildir ve deneyim yoluyla şekillendirilebilir. Bir organizmanın belirli uyarıcılara aynı tarzda mı, yoksa ayırımlı olarak mı tepkide bulunacağı organizmanın eğitim tarihçesine bağlıdır. Uyarıcı kontrolünün esnekliği ve değiştirilebilirliği bir algısal kavramın (perceptual concept) öğrenilmesi için

15 önemlidir. Algısal kavramlar, organizmaların dünyalarında karşılaştıkları uyarıcıları, bazılarına benzer biçimde ve diğerlerine ayırımlı olarak tepkide bulunmaları için kategorize etme araçlarıdır. Çeşitli tiplerdeki köpeklerden oluşan bir algısal kategoriyi düşünelim. Tazıların, teriyerlerin, buldogların ve kanişlerin hepsini birden köpek olarak adlandıran bir çocuk, bu türlerin karakteristiği olan genel boyutu, hızı, kürk özellikleri ve diğer özelliklerini göz ardı etmektedir. Öte yandan, köpek kategorisi tazı, teriyer, buldog ve kanişlerin kedi, gelincik ve kunduz gibi diğer memelilerden ayırt edilmesini gerektirir. Böylece, bir algısal kategorinin öğrenilmesi genelleme ve ayırt etme arasında bir etkileşimi içerir. Çocuk, farklı köpek türleri arasındaki farkları ihmal etmeyi öğrenmelidir (uyarıcı genellemesi (stimulus generalization)), aynı zamanda çocuk köpekler ve diğer memeliler arasındaki farkı söylemeyi de öğrenir (uyarıcı ayırt etmesi (stimulus discrimination)). Genelleme ve ayırt etme öğrenmesi arasındaki gerçek etkileşim, algısal kategorinin düzeyine bağlıdır. Köpek bir orta düzey kategoridir. Daha yüksek bir kategori memeli ve daha alçak düzey kategori de kaniş gibi belirli bir köpek tipidir. Çeşitli köpek tipleri birçok bakımdan farklı olmasına rağmen, köpekler birbirlerine daha yüksek düzey memeli kategorisine ait olan hayvanlardan daha benzerdir. Böylece, memeli kategorisinin öğrenilmesi, köpek kategorisinin öğrenilmesinden daha fazla genellemeyi gerektirir. Öte yandan, daha alçak düzey kaniş kategorisi için daha fazla ayırt etmenin öğrenilmesi gereklidir. Bir hayvana kaniş tepkisinin verilmesinde, birey kanişleri diğer köpek türlerinden ayırt etmeyi öğrenmelidir. Çevrede başarılı bir şekilde yön bulabilmek diğer ipuçlarına ayırımlı olarak tepkide bulunurken (ayırt etme), belirli uyarıcılara, aralarındaki farklara rağmen aynı şekilde tepkide bulunmayı öğrenmeyi (genellemeyi) gerektirir. Pekiştirme izlerlikleri organizmanın uyarıcı genelleme ve ayırt etme performansının şekillenmesini sağlar ve böylece de organizmanın içinde yaşadığı ekolojik alanıyla koordine olmasına hizmet eder. Özet Organizmalar sadece bir şey yapmayı değil; aynı zamanda, ne zaman ve nerede o şeyi yapacaklarını öğrenmek zorundadırlar. Ne zaman ve nerede bir tepkinin yapılacağı davranışın uyarıcı kontrolünü içerir. Uyarıcı kontrolü ayırımlı tepkide bulunmayla tanımlanır ve genelleme gradyeninin dikliği ile dakik bir biçimde ölçülebilir. Bir uyarıcının davranışı etkileme derecesi, duyusal kapasite, duyusal yönelim, uyarıcı yoğunluğu ve organizmanın güdüsel durumu gibi uyarıcı ve organizmik değişkenlere bağlıdır. Bu faktörler temelinde ayırt edilemeyen uyarıcılar, ayırımlı pekiştirmenin bir sonucu olarak davranış üzerinde kontrol kazanabilirler. Ayırt etme talimi, boyutlar-arası uyarıcılar ya da boyut-içi uyarıcılardan birisini içerebilir. Boyut-içi ayırt etme talimi, boyutlar-arası talime kıyasla daha keskin uyarıcı kontrolü meydana getirir ve boyut-içi ayırt etme talimi çeşitli uzman performansı formları için de bir temel oluşturur. Bununla beraber, ince ayırt etmeleri öğrenme her zaman yararlı değildir. Algısal kavramların biçimlenmesi, örneğin, ayırt etme öğrenmesi ve uyarıcı genellemesi arasında dakik bir dengeyi gerektirir. Alçak düzey kavramlar için daha keskin ayırt etmeler gerekir ve daha yüksek kavramlar için de daha fazla uyarıcı genellemesi gereklidir. Önerilen Okumalar BALSAM, P. D. (1988). Selection, representation, and equivalence of controlling stimuli. In R. C. Atkinson, R. J. Herrnstein, G. Lindzey, & R. D. Luce (Eds.), Stevens handbook of experimental psychology (Vol. 2, pp ). New York: Wiley. PEARS, J. M. (1994). Discrimination and categorization. In N. J. Mackintosh (Ed.), Animal learning and cognition (pp ). San Diego: Academic Press. WASSERMAN, E. A., & ASTLEY, S. L. (1994). A behavioral analysis of concepts: Its application to pigeons and children. In D. L. Medin (Ed.), The psychology of learning and motivation (Vol. 31, pp ). San Diego: Academic Press.

16 Teknik Terimler Ayırımlı tepkide bulunma S - Boyutlar-arası ayırt etme Uyarıcı boyutu Boyut-içi ayırt etme Uyarıcı ayırt etme Çoklu pekiştirme tarifesi Uyarıcı ayırt etme talimi Gölgeleme Uyarıcı genellemesi Algısal kavram Uyarıcı genelleme gradyeni S +