Ö RENME FAAL YET ViDA VE KILAVUZLAR Ö RENME FAAL YET Vidalar. E ik Düzlem. Vida Hatt n n Profili. Ad m. E im Aç s AMAÇ ARA TIRMA

Transkript

1 ÖRENME FAALYET-1 AMAÇ ÖRENME FAALYET 1 Uygun atölye ortam ve gereçleri salandnda, tekniine uygun olarak klavuz ile di açabileceksiniz. ARATIRMA 1. Okul kütüphanesi, ehir kütüphanesi, Internet, v.b. bilgi kaynaklarndan yararlanarak; Vidann tanm, çeitleri, vida elemanlar, klavuzun tanm, çeitleri ve klavuz elemanlar hakknda bir aratrma yapnz. Toplam olduunuz bu bilgilerle bir rapor hazrlaynz Vidalar VidalarnTanm 1. ViDA VE KILAVUZLAR Silindirikiçved yüzeyler üzerine açlan helisel girinti ve çkntlara vida denir. Vida Helisi : Bir kenar silindirin çapna eit dik bir üçgen, silindirin üzerine sarldnda hipotenüsün oluturduu çizgi, vida helisini oluturur (ekil 1.1 ). Vida Adm : Yukarda söz edilen üçgen, silindir etrafna sarldnda üçgenin düey kenar vida admn oluturur Standart Vida Çeitleri: d Vida Hattnn Profili Çevre: Eim Açs x d ekil 1.1: Vida helisi Eik Düzlem Vidalar di biçimlerine (profillerine), ölçü sistemlerine, dönme yönlerine, kullanm amaçlarna, azsaylarna göre snflandrlr Profillerine Göre Vidalar a) Kare Vidalar: Yapmnn kolay oluundan dolay, hassas olmayan ve orta derecedeki zorlanmalara elverili, elle çalan pres milleri, mengene milleri gibi yerlerde sklkla kullanlan hareket ileten vidalardr(ekil 1.2). b) Trapez Vidalar: ki yönlü yüklemelerde, millerde, sonsuz vidalarda, pres millerinde kullanlan bir hareket vidasdr(ekil 1.2). c) Testere Dii Vidalar: Tek yönlü yüklemelere iyi direnç gösteren, yüksek basnçl yerlerde, sarsntl çalan millerde, tozlu yerlerde, vinç ve cer kancalarnda kullanlan bir hareket ve tespit vidasd (ekil 1.2)r. d) Yuvarlak Vidalar: Ar yüklere maruz kalan millerde, tozlu rutubetli vb. yerlerde kullanlmaya elverili bir hareket vidasdr (ekil 1.2). Adm e) Üçgen Vidalar: Balant eleman olarak günümüzde en çok kullanlan vida çeididir. f) Özel Vidalar: (Enternasyonal vida (S1),U.S.St. ve UST vidalar, sellers vidas gibi deiik standartlarda özel uygulamalar için bir çok vida dii çeitlerini kapsar.) Takm tezgâhlarndaki bilyal vida sac ve aaç vidas gibi özel ekillerde olan vidalardr. 3 4

2 Kullanm Alanlarna Göre Vidalar: ekil 1.2: Profillerine göre vida çeitleri: A-Kare B-Trapez C-Testere D-Yuvarlak Ölçü Sistemlerine Göre Vidalar a) Metrik vidalar: Anma ölçüleri metrik ölçü sisteminde olan vidalardr. Örnein: Metrik 10 (M 10) vida denilince, anma çap 10 mm olan vida ifade edilmektedir. b) Whitworth vidalar: Anma ölçüleri inch (inç) ölçü sistemine göre olan vidalardr. ngiliz uzunluk birimi olan inch e göre imal edildiklerinden anma çaplar birimi inch tir. Uç açlar 55 o olup, üçgen vidalarn biçimleri ikiz kenardr vediin hem ucu hemde taban yuvarlatldndan szdrmazlk saladklar için özellikle borulara açlan vidalar whitworth sistemlidirler. Örnein: W ½ veya sadece ½ (parmak) vida gibi Skma Yönlerine göre Vidalar Skma yönüne göre sa ve sol vida dii olarak gruplandrlrlar. Bir baka ifadeyle saat yönünde sktrlyorsa sa, saat yönünün tersi yönde sktrlyorsa sol vida dilidir AzSaylarna göre Vidalar Az saysna göre bir ve çok azl vida dii olarak gruplandrlrlar. Bir devirde eksenel yönde büyük hareketler talep edilirse çok azl vida dileri kullanlr. (ekil 1.3 ) a) Birletirme Vidalar: Kendi kendine bloke edemeyen (çözülen) ve kendi kendine bloke eden (çözülmeyen) vidalardr (ekil 1.4). Otoblokajl vida dileri, küçük eim açs vastasyla büyük sürtünme kat says ile birlikte büyük bir sürtünme kuvvetine sahip olduklarndan otoblokajl vida dileri, daima kendi kendine çözülmeye kar koyma özelliine sahiptir (ekil 1.5). F 1 F 2 F 3 ekil 1.4: Kendi kendine bloke edemeyen (çözülen) vida dii F b) Hareket vidalar: Trapez veya testere dii eklinde yaplan hareket vidalar ile dönme hareketleri, dorusal hareketlere dönütürülür. Genel olarak, makinelerde güç ve hareket iletmek için kullanlr. c) Metrik nce Di Vidalar: Çok kuvvetli balant yapmaya elverili vidalardr. Vidalamann yapld yerde sv veya gaz özelliinde, akkan bir maddenin szma olasl varsa, mutlaka ince vida kullanlmal ve metrik ince di vidalar tercih edilmelidir Endüstrideki Önemi F 1 F F 2 F 3 ekil 1.5: Kendi kendine bloke eden (çözülmeyen) vida dii ki veya daha fazla sayda parça cvata, pim, mil-dili, lehimleme, kaynak gibi balant yöntemleri ile bir araya getirilip birletirilmesi ile üretim meydana gelmektedir. Bu birletirme ilemlerinde kullanlan elemanlara balant elemanlar denir. Sökülüp taklabilir olmalarndan ötürü birletirmelerde vidalar, en sk kullanlan önemli balant elemanlardr. Ar yüklere kar koyabilmeleri, tozlu, yal, kirli, nemli ortamlarda kullanlabilmeleri, bakm ve onarmda kolay sökülüp taklabilmeleri, çok çeitliliklerinden dolay geni bir kullanm alanlarnn bulunmas gibi pek çok avantajlarnn olmas endüstrideki önemini daha da arttrmtr. ekil 1.3: Tek ve iki azl vida 5 6

3 Balca Vida Terimleri Balca vida terimleri, ekil 1.6 da gösterilmitir Klavuz ile Di Açma Klavuzun Tanm d d2 d1 Matkap ile delinmi deliklerin içine di açmaya yarayan aletlere klavuz denir. Vida dii, klavuz üzerinde bulunan kesici azlarn i parçasna öncelikli olarak dalmas, daha sonrada i parçasndan tala kaldrmas eklinde oluur. Ortaya çkan talalarn uzaklamas ve kesme svsnn kesiciazlara ulamas için kesici azlarn yan yüzeyleri kanal eklinde bo braklmtr. Yumuak gereçlere di açma ileminde 3 kanall klavuzlar, çelik ve alamlarna di açma ilemlerinde ise 4 kanall klavuzlar kullanlr. Klavuzlarn gövdeleri yüksek hz çeliklerinden (HSS) üretilir (ekil 1.8). h KILAVUZ KANALI Vida Mastarlar d:di üstü çap d 1 :Di dibi çap d 2 :Di böür (ortalama) çap h:adm :Di açs ekil 1.6: Balca vida terimleri ekil 1.8: Klavuz KESC DLER Bilmediimiz bir vida admnn bulunmasnda özellikle, vida taraklarndan yararlanlr. Vida taraklar, metrik ya da whitworth vidalarn admlarna göre hazrlanmtr. Vida dileri üzerine taraklar teker teker konur ve a doru baklr. Hangi taran dileri vida boluuna en iyi ekilde oturuyor ve aradan kszmyorsa, o tarak vidamznadmna uygun olandr. Vida taramz metrik ise taraklar üzerinde adm mm cinsinden verilir. Vida tara whitworth ise adm, parmakta di says olarak ya da vidann anma çap parmak cinsinden verilir (ekil 1.7). ekil 1.7: Vida tarann kullanl Klavuz 1 Klavuz 2 Klavuz 3 Resim 1.1: Klavuz takm 7 8

4 Klavuz Kolu ve Klavuz Kolu Çeitleri Klavuzlar elle tutarak di açamayz. Klavuzlar elle tutabilmemizi salayan aparatlara klavuz kolu denir (Resim 1.2). derinliinden daha az olduu için, ilk iki klavuz bu az di derinliini salayabileceinden üçüncü klavuz iptal edilmitir. Ayarlanabilir ve sabit ölçülü klavuz kollar olarak iki türde imal edilirler. Ayarlanabilir klavuz kollar ile deiik ölçüdeki klavuzlar kullanlabilmektedir. Sabit ölçülü klavuz kollar sadece ait olduklar klavuz ölçüsünde kullanldklarndan genellikle sürekli ayn ölçüde di çekme ilemi yapan atölyelerde kullanlrlar. Her iki türde de klavuz kolunun üzerinde bulunan ve klavuzu içine alan kare eklindeki delikli parçalar sertletirilmi olmaldr. Aksi taktirde deliklerin genilemesi sonucu kol kullanlmaz hale gelir. Resim 1.3: El klavuzlar Klavuz Çeitleri Resim 1.2: Klavuz kollar Delik Çapn Bulma Vida di dibi çap, deliin delinecei matkap ucu çapna denk geldiinden, klavuzlar ile di çekmede dikkate alnacak delik çap, çekilecek vidann di dibi çapdr. Klavuz ile di çekilecek deliklerin çap pratik olarak 0,85 sabitiyle, kullanlacak vidann anma çap ya da di üstü çapnn çarpm sonucunda elde edilir. Örnek, Di üstü çap 10 mm olan ve M10 olarak adlandrlan bir vidann taklaca delik çap 10 x 0,85 =8,5 mm olarak bulunur. Ancak matkap çap her zaman bu kadar net çkmayabilir. Örnein M 12 vida da matkap çap 10,2 mm olarak bulunur ki; bu çapta matkap ucu bulabilmek zor olacandan, buna en yakn bir matkap ucu seçerek, örnek 10 mm, çapndaki matkap ucu ile delmek gerekir. Yukardaki hesaplama yoluyla bulunan matkap çaplarnn belirlenmesiyle, vidalarn anma çaplar bu vidalar için uygun matkap çaplarnn verildii tablolarda kullanlmaktadr. Klavuzlar makinede kullanlan türde ise makine klavuzu, elde kullanlan türde ise el klavuzu adn alr (Resim 1.3). Klavuzlar iki veya üç parçadan oluan takmlar halindedir. Üçlü takmlarda ucunda bir çizgi olan ve en silik dili klavuz birinci, ucunda üç çizgi olan ve en keskin dili klavuz ise üçüncü klavuzdur. kili klavuz takmlar genellikle ince vida dilerinin açlmasnda kullanlmaktadr. Sebebi ise, ince dili vidalarn di derinlii normal vida dilerinin 9 10

5 Metrik vida Anma Ölçüsü Matkap Ucu Çap (mm) 1. Grup 2. grup Gereçler Gereçler Whitworth Vida Anma Ölçüsü Matkap Ucu Çap (mm) 1. Grup Gereçler 2. grup Gereçler M1 0,7 0,75 1/4 5 5,1 M 2 1,55 1,6 5/16 6,4 6,5 M 3 2,45 2,5 3/8 7,7 7,9 M4 3,2 3,3 7/16 9,1 9,25 M5 4,1 4,2 1/2 10,25 10,5 M6 4,9 5 5/8 13,25 13,5 M7 5,9 6 3/4 16,25 16,5 M8 6,6 6,7 7/ ,25 M9 7,6 7,7 1 21,75 22 M10 8,3 8,4 11/8 24,5 24,75 M12 9, /4 27,5 27,75 M 14 11,5 11,75 13/ ,5 M 16 13,5 13,75 11/ ,5 M ,25 15/ ,5 M ,25 13/4 38,5 39 M , ,5 M 24 20,5 20,5 M 27 23,5 23,5 M 30 25,75 26 M M 36 31,25 31,25 M 39 34,25 34,5 M 42 36,75 37 M 45 39,75 40 M ,25 M ,25 1.Grup Gereçler: Dökme demir, bronz, pirinç, sert bakr ve alüminyum gibi ön ezilmesi az olan gereçler 2.Grup Gereçler:Çelik, çelik döküm, temper döküm, yumuak alüminyum ve alamlar gibi ön ezilmesi fazla olan gereçlerde kullanlan delik matkap çap Çizelge 1.1: Metrik ve whitworth vida dilerine ait delik çaplar 1.3. Klavuzla Di Açma Teknii veklavuz Koluna Klavuz Takarak Di Açma uygulanarak, klavuz kolu araclyla klavuz dilerinin delii kavramas salanr (ekil 1.9). Klavuzun delii kavramas salandktan sonra, klavuz saat yönünde çevrilerek tala çkarma ilemi balatlm olur. Klavuz dilerinin keserek tala çkarma ileminin kolaylamas için klavuz kanallarndan kesici dilere ya damlatlr. Klavuzun periyodik olarak geriye doru çevrilmesiyle, klavuz dilerinde biriken talalarn kesilerek dümesi salanr vekanallararasnda skmalara sebep olmas engellenir. lem bittiinde klavuz temizlenip ait olduu yere kaldrlr. HAVA 90 KILAVUZ KOLU KILAVUZ DELK D AÇILACAK MALZEME ekil 1.9: Klavuz koluna klavuz takarak di açmak Klavuzun i parçasna rahat dalarak klavuz dilerinin kavrama yapabilmesi için, i parças delindikten sonra deliin üst ksmna 90 o hava açlmas faydal olabilir. (Bkz: Delik delmevehava açma modülü.) Klavuz, ilk balarda gereinden fazla kuvvet altnda braklmadan, delik eksenine dik olacak ekilde klavuz kolunun her iki tarafndan eit ve giderek artan bir kuvvet 11 12

6 UYGULAMA UYGULAMA FAALYET FAALYET Bir nolu klavuzu klavuz koluna taknz. lem Basamaklar Öneriler ÖNCE GÜVENL Di açlacak malzemeyi di dibi çapna göre deliniz. önlüünü giydiniz mi? Künye, bileklik, yüzük, zincir üzerinden çkardnz m? parçasn markaladnz m? parçasn matkap tezgahna baladnzm? Resim 1.6 Klavuzu parça yüzeyine dik olacak ekilde delii azlatnz. Klavuz kolunu iyi sktnz m? Klavuzu parça yüzeyine dik azlattnzm? Resim 1. 4 Klavuz kolunu döndürdüünüzde di profilleri oluuyor mu? Deliin her iki tarafn hafifçe hava açnz. Di açlacak malzemeyi (gerekiyorsa) mengeneye balaynz? Resim 1.7 Klavuz kolunu saat ibresi yönünde çeviriniz? Delii yalaynz. Delii yaladnzm? Delik ekseni parça yüzeyine dik mi? Resim 1.5 Resim 1.8 Klavuz kolunu arada bir geri çeviriyor musunuz? 13 Di açma hareketini devam ettirerek dileri 14

7 ÖRENME FAALYET-2 açnz. Klavuzu arada bir geriye doru çevirerek, klavuz dilerinde biriken talalarnkanallar arasnda skmalara sebep olmasn engelleyiniz. Srayla iki ve üç nolu klavuzu delie salnz. Açlan dileri kontrol ediniz. ki ve üç nolu klavuzlar delie saldnzm? Açlan diler tüm yüzeylerde eit derinlikte mi? AMAÇ ÖRENME FAALYET 2 Uygun atölye ortam ve gereçleri salandnda, tekniine uygun olarak pafta ile di açabileceksiniz. ARATIRMA Okul kütüphanesi, ehir kütüphanesi, internet, v.b. bilgi kaynaklarndan yararlanarak; paftann tanm, çeitleri, pafta çekme teknii, pafta ile di açma hakknda bir aratrma yapnz. Toplam olduunuz bilgiler nda bir rapor hazrlaynz. Resim PAFTA LE D AÇMA 2.1. PaftannTanm Pafta, silindirik yüzeylerin dna vida dii açmaya yarayan, üzerinde di açabilmek için kesici azlar olan ve ölçüleri di açlacak malzemeye göre deien, gövdesi tümüyle yüksek alaml çelikten üretilen, silindirik bir alettir (Resim 2.1). Resim 2.1: Çeitli paftalar 15 18

8 2.2. Pafta Kolu ve Pafta Kolu Çeitleri Elde pafta ile di açabilmek için, paftay kavrayan gövde ile bunun iki yannda uzanan ve elle tutulup di açlmas için gerekli olan dönme hareketini salayacak kollardan oluan bir aparattr (Resim 2.2). Vida açlacak silindirik parçalarn ölçülerine göre pafta kollarnn ölçüleri de deimektedir. Tüm pafta kollar alaml çeliklerden üretilir. Resim 2.2: Pafta kolu Resim 2.4: Boru paftas Elle kullanlan paftalar; kapal, yark veaçk olmak üzere üç çeitte üretilir. Kapal paftalar sabit çapl vida dilerinin açlmasnda, açk paftalar vida çaplar ayarlanabilir olduklarndan, farkl çaplardaki vida dilerinin açlmasnda kullanlr. Açkolanaz ksmna basan sklarak pafta bir miktar açlr vegeniledii oranda vida dii açmas salanr. Yark tipli paftalar ise gerektiinde yark yerinden ta ile kesilerek ayarl pafta eklinde kullanlabilir (Resim 2.1) Pafta Çekme Teknii 2.3. Pafta Çeitleri Resim 2.3: Pafta ve klavuz takm Makinede vida dii açlmasnda kullanlan di açma takmlar, makine pafta ve klavuzu olarak adlandrlr ve seri üretimde kullanlr. Eer vida yapm seri üretimi gerektirmiyorsa vida açan aletler kullanlr. Vida açlacak parça bir boru ise kullanlan paftalar dierlerinden farkl özellikte olan boru paftalardr (Resim 2.4). 19 Elle kullanlan tüm pafta çeitlerinin çevrelerinde tespit yuvas bulunmaktadr. Bu tespit yuvalar, pafta kolu üzerinde bulunan tespit vidalarnn hizasna getirilmesi sonucunda pafta kola taklm olur. Paftann bir yüzü parçaya dalacak ekilde imal edilmitir. Paftann ters taklmamasna dikkat edilmelidir (Resim 2.5). Pafta kesici azlarnn i parçasna dalmasn kolaylatrmak için i parçasnn di açlacak ucuna 60 o lik bir pah krlmaldr (Bkz: Eeleme modülü). Vida admnn 0,1 sabitiyle çarplmas sonucunda elde edilen deer orannda i parçasnn çap düürülürse, daha baarl di biçimleri elde edilir. 20

9 PAFTA KOLU PAFTA 90 D AÇILACAK MALZEME MENGENE Resim 2.5: Paftann,paftakolunataklmas 2.5. Pafta koluna paftay takarak di açmak Pafta mümkün olduunca i parçasnn ekseninde ve yavaça bastrarak paftann i parçasn kavramas salandktan sonra, pafta koluna uygulanan kuvvet arttrlarak ve saat yönünde döndürülmesiyle vida di profilleri oluturulur. (ekil 2.1 ) Kesme ya, çok az miktarlarda periyodik olarak pafta dilerine damlatlarak, kesme ilemi daha rahat gerçekletirilir. Klavuzla di açmada olduu gibi, paftada da geriye doru döndürülerek talalarn krlmas ve dümesi salanr. Aksi takdirde talalar pafta içinde toplanarak di açmay zorlatrr. lem bittiinde pafta geriye doru çevrilerek i parças üzerinden çkarlr, temizlenerek ait olduu yere kaldrlr. PAFTA LE D AÇMA ekil 2.1: Pafta ile di açma 21 22

10 UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET lem Basamaklar ÖNCE GÜVENL Malzemenin di açlacak ucuna ee ilepah krnz. ekil 2 Paftay pafta koluna taknz. Pah (2x60 ) Öneriler önlüünü giydiniz mi? Künye, bileklik, yüzük, zincir vb. çkardnzm? Malzemenin di açlacak ucuna ee ile pah krdnz m? Resim 2.8 Paftay ara sra geriye çevriniz Açlan dileri kontrol ediniz. Açlan dileri kontrol ettiniz mi? Paftay pafta koluna doru taktnzm? Resim 2.6 Paftay di eksenine dik olarak azlatnz. Malzemeyi periyodik olarak yalaynz. Paftay di açlacak malzemeye dik olarak azlattnzm? Resim 2.7 Paftay ve malzemeyi periyodik olarak yaladnzm? Pafta kolunu saat ibresi yönünde çevirerek di profillerini oluturunuz. Pafta kolunu saat ibresi yönünde çevirerek di profillerini oluturdunuz mu? 23 24