DERS I WANE I. Kürtçe Alfabesi - Alfabeya Kurdî

Transkript

1 DERS I WANE I Kürtçe Alfabesi - Alfabeya Kurdî EKOYÊ CEMÎL 1. Kürtçe harfe tîp denir ve Kürtçe alfabesinde 31 tîp, yani harf vardır. 2. Kürtçe de 31 harften başka bir de xw diftongu vardır. Diftong, birbirlerinden ayrılmaz iki sesten oluşan harfler demektir. 3. Kürtçe-Kurmanci günümüzde Latin, Arap, Kiril, harfleriyle yazılır ve fonetik bir alfabedir. Yani her harf bir sesi ifade eder. Bu yüzden var olan bütün harfler mutlaka telafuz edilmelidir. Büyük harfler (Tîpên mezin): A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z. Diftong: XW Küçük harfler (Tîpên piçûk): a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z Diftong: xw Kürtçede bazı sesler tek olarak çıkar ki bunlara tîpên dengdêr (sesli harfler) denilir. Bu tür harflerin dışında bir de başka seslerin yardımıyla çıkan sesler vardır ki bunlara da tîpên dengdar (sessiz harfler) denilir. Kürtçe harflerinden 23 tanesi sessiz (dengdar), sekiz tanesi de seslidir (dengdêr). Türkçede olduğu gibi Kürtçede de bazı harflerin üzerinde veya altında diyakritik imler vardır. Bu tür özelliklere sahip olan harflerin her biri temel birer harftir. Çengelliler: ç, ş Düzeltme imi olanlar (zirkumfleks): ê, î, û Kürtçede sesli/ünlü harfler - Di kurdî de tîpên dengdêr Kürtçede 8 sesli harf bulunur ve bunlardandan üçü kısa, beşi ise uzun seslidir. Kısa sesli harflerden İ ve U yüksek, E ise alçak seslidir. Diğer beş sesli harflerden Î ve Û yüksek, Ê orta, A-O ise alçak seslidir.

2 Ünlü harfler Tîpên dengdêr: Uzun ünlüler - Dengdêrên dirêj: Kısa ünlüler Dengdêrên kurt: a e ê i î o u û a ê î o û e i u Ünlülerin ses duyumu: A Ağzın açılışı sırasında gırtlağın derinliklerinde uzun ve alçak bir ses çıkar. Örneğin: av, al, aş, ard, agir, alif, asayî,, alfabe E Ağzın açılmasıyla birlikte derinliklerde hemen çıkan bir sestir. Örneğin: ev, ew, erk esmer, evîn, erzirom, elam Ê E ile İ arasında bi ses olup, onlardan daha uzundur. Bu ses Türkçede yoktur. İ Î Örneğin: êş, êvar, êzing, êriş, kêm, kihêl, têr, jêr Gırtlağın orta kısımından çıkar, kısa ve yüksektir. Türkçedeki ı sesidir. Örneğin: find, rind, mişmiş, hesin, girtin, sir, gir Türkçedeki İ sesidir. Uzun sesli bir ünlü harftir. Örneğin: îro, îşev, înî, îjar, pîr, şîr, hirî U Gırtlaktan çıkan kısa u sesidir. Türkçedeki i ile u arası bir sese denk düşer. Örneğin: kurd, guhêr, kulik, ku, tu, xurek, guh, duh Û Gırtlektan çıkar ve U sesinden biraz daha uzundur. Örneğin: û, rû, zû, kûr dûr, şûr, Xabûr, sabûn, hûr O Gırtlağın derinliklerinden çıkar, Türkçedeki o sesi gibidir. Örneğin: ol, dol, sobe, ode, orîn, borîn, zor, lod Ünsüz harfler Tîpên dengdar Sessiz/ünsüz harfler kendi başlarına ses vermeyip yanına başka bir harf ile birlikte ses verirler. Kürtçe'de sessiz/ünsüz harfler - Di kurdî de tîpên dengdar: b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w y x Kürtçedeki ünsüzler de dörde ayrılır. 1 Dudak ünzsüzleri b f m p v w 2 Ön damak ve diş üzsüzleri d l n r s t z 3 Damak Ünsüzleri c ç j ş y

3 4 Arka damak ve gırtlak sessizleri g k h q x B b C c Ç ç D d F f G g H h J j K k Q q L l M m N n P p R r Dudakların bileşimi sonucu ortaya çıkar ve yanına kullanılan kelimeye göre bir sesli harf alır. Örneğin: bar, beran, bêr, bizot, bobelat, buhur, bûk Dil ucunun yukarıya değmesi ile ortaya çıkar. Titreşimlidir. Örneğin: cam, celeb, çêr, cin, cîga, conega, cure, cûyîn Dil ucunun yukarıya değmesi sonucu ortaya çıkar ve C sesinden biraz daha vurguludur. Örneğin: çav, çêj, çêlek, çira, çîrok, çol, çung, çûyîn. Dil ucunun ön üst dişlere değmesi ile ortaya çıkar. Örneğin: dar, dev, dêw, dil, dîwar, dol, duh, dûr Alt dudağın üst dişlere değmesi sonucu ortaya çıkar. Örneğin: fas, felemez, fêrbûn,firîn, fort, fuel-oil. Ağzın orta yerinde, ağız ve dişlerin açık kalmasıyla ortaya çıkar. Örneğin: gavan, gewrê, gêj, gijik, gîsin, goşt, guh, gûç. Ağız ve dişlerin açılımı ile birlikte gırtlaktan çıkan bir sestir. Örneğin: har, heval, hêvî, hol, hinek, hîv, huner, hûr Ağzın alt tarafından, alt dişleri biraz zorlayarak ortaya çıkar. Örneğin: jan, jehr, jêr, jin, jîr, jor, jurî, jûjî. Üst damak yardımıyla dil kökünden çıkar. Örneğin: kar, keçel, kêr, kin, qîl, kor, kur, kûr Gırtlağın tam ortasında, ağız açık kalınca çıkar. Örneğin: qaç, qelem, qirik, qîrîn, qol, qumrî, qûn. Dilin üst dişlerin arkasına değmesiyle ortaya çıkar. Örneğin: lawik, lekan, lê, limin, lîmon, lobî, lubnan, lûbîn. Üst dudağın alt dudağa değmesi sonucu ortaya çıkar. Örneğin: mar, mer, mêşîn, mirîşk, mîr, mor, mudir Dudakların kaldırışıyla dilin üst damağa değmesi sonucu ortaya çıkar. Örneğin: narîn, nerm, nêrgiz, nimiz, nîr, nod, numayîş, nûjen. Her iki dudağın üst üste değmesi sonucu ortaya çıkar, B sesinden daha yumuşaktır. Örneğin: paldan, perde, pêş, pismam, pîvaz, por, puf, pûrt. Dilin ucu yukarıya değince ortaya çıkar.

4 S s Ş ş T t V v W w X x Y y Z z Örneğin: Raw, reben, rêz, rişk, rîçal, roj, ruh, rûbar. Dişlerin arasındaki dönüşümden elde edilir. Örneğin: sar, serma, sêv, sing, sîng, sosin, suhbet, sûd. Dilin üst damağın ön tarafına değdirilmesiyle elde edlir. Örneğin: şal, şer, şêr, şirik, şîn, şor, şube, şûr. Dilin ucu ön üst dişlere değdiğinde oluşur. Örneğin: talan, terzî, têr, tijî, tîr, tor, tu, tûk. Dudak ve diş hareketleri sonucu oluşur. Örneğin: vac, vebêj, vêsîbûn, vir, vîyan, volt. Dudakların öne uztılması sonucu elde edilir. Örneğin: war, werdeg, wêran, wir, wîcdan, wolfram, wurşe, wûze. Ağız açık olduğu halde gırtlağın orta kesimlerinden çikar. Örneğin: xar, xem, xêr, xilxal, xîç, xor, xurek, xûgî. Ağzın orta kesiminden ağız yarım açıkken çıkar. Örneğin: yar, yek, yêdek, yom, yûnan. Dil ucunun ön dişlerin sağ kenarında bulunduğu halde dişler arasından çıkar. Örneğin: zar, zevî, zêr, zilam, zîv, zor, zurbe, zûr. Kürtçe Türkçe harflerin karşılaştırılması Harfler Türkçe telafuz Harfler Türkçe telafuz Aa Türkçe a harfi gibi Nn Türkçe n harfi gibi Bb Türkçe b harfi gibi Oo Türkçe o harfi gibi Cc Türkçe c harfi gibi Pp Türkçe p harfi gibi Çç Türkçe ç harfi gibi Qq 1 Arapça qaf harfi gibi Dd Türkçe d harfi gibi Rr Türkçe r harfi gibi Ee Türkçe e harfi gibi Ss Türkçe s harfi gibi Êê Türkçedeki hey! 2 Şş Türkçe ş harfi gibi Ff Türkçe f harfi gibi Tt Türkçe t harfi gibi Gg Türkçe g harfi gibi Uu 3 iu (u sesi oldukça kısa) 1 Q harfi Türkçede yoktur. Gırtlağın üst kesiminden gelen k sesidir. Bu harf Arapçadaki ق sesine benzer. 2 Aslında Tûrkçede de ê sesi vardır ama harf olarak kullanılmıyor. Örneğin geçmiş kelimesindeki e ê olarak telaffuz edilir. hey dendiğinde de ê olarak telaffuz edilir. 3 Türkçedeki ıu seslerinin bileşimidir. Burada u sesi oldukça kısa çıkarılır. Kısa bir u sesi de denilebilir.

5 Hh Türkçe h harfi gibi Ûû 4 Türkçe u harfi Ii 5 Türkçe ı harfi gibi Vv Türkçe v harfi gibi Îî Türkçe i harfi gibi Ww 6 İngilizce w gibi Jj Türkçe j harfi gibi Xx 7 gırtlaktan çıkan ğ gibi Kl Türkçe k harfi gibi Yy Türkçe y harfigibi Ll Türkçe l harfi gibi Zz Türkçe z harfi gibi Mm Türkçe m harfi gibi Xw (diftong) gırtlaktan ğew Kürtçede olupta Türkçede olmayan sesler: Q-q: Bu sesi çıkartmak çok kolaydır. Bunun için kalın k sesini gırtlağın başlangıncında çıkarmak gerekir. Azeri ve Tatar dillerindeki Q ile aynıdır. Arapçadaki Qaf ق harfini karşılar, ama onun gibi a çikişli olmayip e çıkışlıdır. X-x: Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H خ sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki harfidir. W-w: Dudaklar hafif öne uzatılarak çıkrılan 1.5 v sesini karşılayan bir harftir. İngilizcedeki w sesine denk düşer (what, way, where). Yarım sesli bir harf olarak ta değerlendirilir. Ê-ê: Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Türkçede şey, hey, ney sözcüklerindeki e sesi gibi telafuz edilir. İngilizcedeki yes sözcüğündeki e sesine tam olarak benzemektedir. U-u: Bu ses Türkçede yoktur. Gırtlaktan çıkan kısa u sesidir. Türkçedeki i ile u arası bir sese denk düşer. DİKKAT! ê yerine e; î yerine i; û yerine u kullanmayınız. Çünkü her biri ayrı sesleri ifade ederler. Örneğin: kêr: bıçak tîr: ok kûr: derin ber: taş șer: savaş ker: eşek tir: osuruk kur: oğul bêr: kürek șêr: aslan 4 Türkçedeki u sesidir. Uzun u sesi denilebilir. 5 Türkçedeki i harfi, Kürtçe alfabesinde ı olarak telafuz edilir. Kürtçe alfabesindeki î ise Türkeçedeki i harfi gibi okunur. 6 İngilizcedeki w sesinin aynısıdır. Arapça alfabesinin 27. Harfi olan و waw sesine de yakındır. İng. What? 7 Genizden çıkan vurgulu ğ sesidir.

6 bir: sürü bîr: kuyu sur: yel sûr: sur dur: elmas dûr: uzak du/dudu: iki dû: duman Unutmayın! Kürtçe i harfi Türkçede ı harfidir. Kürtçede i yani ı harfi ile başlayan hiçbir kelime yoktur. Yine bazı edatlar dışında i harfi ile biten kelime yoktur. Cümle bazında i harfinin Türkçe telafuz edilişi: Kürtçe Türkçe telafuz anlamı bi șev û roj bı șev u roj gece ve gündüz di sandoqê de dı sandoqei de sandıkta ji Kurdistanê ji Kuirdıstanei Kürdistan dan li ser masê lı ser masei masanın üstünde Cümle bazında u harfinin Türkçe telafuz edilişi: Kürtçe Türkçe telafuz anlamı Ev kurê min e. Ev kuırei min e. Bu benim oğlumdur. Ew du caran hat Euw duı caran hat. O iki kere geldi. Ez kurdî dizanim Ez kuırdi dizanım. Ben Kürtçe biliyorum. Cümle bazında û harfinin Türkçe telafuz edilişi: Kürtçe Türkçe telafuz anlamı Mala me dûr e Mala me dur e Evimiz uzaktır Şûrê te tûj e Şurei te tuj e kılıcın keskindir Mûçing li ku ye? Muçing lı kui ye? Cımbız nerdedir?

7 Kürtçe de dört harf çift seslidir. Bunlar: ç, k, p, t harfleridir. Bu harflerin yazılışı aynı olsa da kelime içerisindeki okunuşları farklıdır. Bu fark aynı seslerin yumuşak veya sert olarak çıkarlmasından kaynaklanır. çar: dört çem: ırmak ker: eşek ker: sağır kef: köpük kew: keklik par: pay par: geçen yıl ta: hararet ta: iplik Örneğin: Normal ç sesi çıkarılarak elde edilir. ç sesi vurguludur. Normal k sesidir. k sesinin vurgulu biçimidir. Normal k sesi k vurguludur Normal p sesidir. p vurguludur. Normal t sesidir. t vurguludur. Cümle bazında örnekler: Ev çar roj in ez li vir im. (normal ç) Dört günden beri burdayım. Ew li perava çêm e. (vurgulu ç) O nehrin kıyısındadır. Ker û hespên me hene (normal k). Eşek ve atlarımız vardır. Ev mirov ker e. (vurgulu k) Bu adam sağırdır. Para min bide wî. (normal p) Payımı ona ver. Ez par zivistanê hatibûm. (vurgulu p) Geçen yıl kışın gelmiştim. Tayê ez girtim. (normal t) Ateşim yükseldi. Tayê derziya min qetiya (vurgulu t) İğnemin ipliği koptu. Devam edecek Dê bidome