T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ETTİRGEN ÇATI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ETTİRGEN ÇATI Yüksek Lisans Tezi Dursun ÜNÜVAR Ankara-2016

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ETTİRGEN ÇATI Yüksek Lisans Tezi Dursun ÜNÜVAR Tez Danışmanı Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU Ankara-2016

3

4

5 İçindekiler Ön Söz... i Kısaltmalar... iii Şemalar... x Çeviri Yazısı... xi 0. Giriş Gramer Kategorisi Olarak Çatı Eylemin Geçişlilik-Geçişsizliği Eylemin Geçişlilik-Geçişsizliğinin Çatı İle Olan İlişkisi Eylemin Aktiflik-Pasifliği Aktiflik-Pasifliğin Geçişlilik-Geçişsizlik Kategorisi ile Olan İlişkisi Aktiflik-Pasifliğin Ettirgenlik ve Oldurganlık İle Olan İlişkisi Eylemlerin Aktiflik-Pasifliğinin ve Geçişlilik- Geçişsizliğinin Çatı Kategorisi ile Olan İlişkisi Çatı Türleri Etken Çatı / Töp Yöneléşé Edilgen Çatı / Töşöm Yöneléşé Meçhul Çatı (Öznesiz Çatı) Dönüşlü Çatı / Ḳaytım Yöneléşé İşteş Çatı / Urtaḳlıḳ Yöneléşé Çatı Kurma Yöntemleri Biçimsel Çözümlemeli Sözcüksel Bölüm Başkurt Türkçesinde Ettirgenlik Ettirgen Yapılar Kuruluşu Bakımından Başkurt Türkçesinde Ettirgenlik Sözcüksel Ettirgenlik Çözümlemeli Ettirgenlik Biçimsel Ettirgenlik Bölüm Başkurt Türkçesinde Oldurganlık Dil Çalışmalarında Oldurganlık Başkurt Türkçesinde Oldurgan Yapılar... 59

6 2. 3. Kuruluşu Bakımından Başkurt Türkçesinde Oldurganlık Sözcüksel Oldurganlık Çözümlemeli Oldurganlık Biçimsel Oldurganlık Bölüm Başkurt Türkçesinde Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicileri Başkurt Türkçesinde Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicilerinin Kökenleri ve Gelişimi Ar- /-(X)r- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi (X)t- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi tir-/-tor, -dir-/-dor-, -źir-/-źor- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi kér-/-ḳır-, -kör-/-ḳor-, -/+ker-/-/+ḳar- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi kéź-/-ḳıź-,-keź-/-ḳaź-, -géź-/-ġıź-, -göź-/-ġoź- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi (X)ź- Biçimsel Ettirgenlik/Oldurganlık İşaretleyicisi hat- Biçimsel Ettirgenlik İşaretleyicisi Bölüm Başkurt Türkçesinde Biçimsel Çatı İşaretleyicilerinin Üst Üste Gelmesi ve Ettirgenlik/Oldurganlık Yeri Başkurt Türkçesinde Biçimsel Çatı İşaretleyicilerinin Üst Üste Gelmesi ve Ettirgenlik/Oldurganlık Eklerinin Yeri Başkurt Türkçesinde Çatı Ekleri ile Kullanılabilen Ekler Bölüm Çatı Eklerinin Söz Dizimi ile İlgisi Çatı Eklerinin Söz Dizimi ile İlgisi Bölüm Sonuç Kaynakça Özet Abstract

7 Ön Söz Başkurt Türkçesi üzerine yapılan çalışmalarda çatı konusu Rus dil bilimi verileri etkisi altında ele alınır. Böylesi çalışmalarda çatı özelikleri Türk dilinin diğer lehçelerinin yan sıra Rusçayla da karşılaştırmalar yapılarak incelenir. Başkurt Türkçesinde ettirgen ve oldurgan çatılar çözümlemeli ve biçimsel yöntemlerle kurulabilir; ancak eklemeli dillerin genelinde olduğu gibi Başkurt Türkçesinde de daha çok biçimsel yöntemle kurulan çatılara rastlanır. Çatı kurma yöntemleri dilden dile farklılık gösterebilir. Bu durum, dillerin tipolojik durumları ve tarihsel süreç içerisindeki etkileşimleri ile ilgilidir. Çalışmamızda çatı eklerinin kökenleri incelenirken tarihsel Türk dili için Köktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay dönemi metinlerinden örneklere başvurulmuştur. Söz konusu eklerin Başkurt Türkçesindeki durumları için Atlı Başḳort, Arźaḳlı Başḳorttar, Boronġo Başḳort Kobayıyźarı, Başḳort Ḫalıḳ İjadı: II-V-VI-VII-X-XI Tomdar, Delee ilül-ḫayraat, Habantuy, Ġümér Ber Géne, İman, Ḳanlı Beḫét, Ḳıştarźıñ da Bar Bit Üź Ḳoştarı, Oźon-Oźaḳ Bala Saḳ ve Yeşegen, ti, Batırźar adlı eserlerden ve Başkurt gazete ve dergilerinin de yer aldığı internet kaynaklarından örnekler kullanılmıştır. Başkurt Türkçesinde ettirgen ve oldurgan çatıyı ele aldığımız bu çalışmanın amacı, ülkemizde bu konuda yapılmış bir çalışmaya rastlanmamasının yanında, son derece tartışmalı bir konu olan çatı kategorisinin Başkurt Türkçesinde ele alınışını ortaya koymak ve buradan hareketle konuya yeni yaklaşımlar kazandırmaktır. i

8 Bu çalışmaya beni yönlendiren, sağladığı kaynaklardan ve verdiği destekten dolayı hocam Prof. Dr. F. Sema BARUTCU ÖZÖNDER e, çalışmanın şekillenmesinde değerli görüşleri ile katkıda bulunan hocam Doç. Dr. Figen GÜNER DİLEK e, burslusu olduğum Türk Dil Kurumuna, hayatımın her alanında yanımda olan aileme, bu zorlu süreçte beni sürekli motive eden can yoldaşım Sema KARAKAYA ya ve son olarak çalışmanın başından sonuna kadar bana yol gösteren teşvik ve desteğiyle karşılaştığım zorlukları aşmama yardımcı olan hocam Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU na teşekkür ederim. Dursun ÜNÜVAR Ankara 2016 ii

9 Kısaltmalar Tarihsel Türk Dili İçin BK. : Bige Kağan Yazıtı. KT. : Kültigin Yazıtı. T. : Tonyukuk. DLT. : Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z., (2014), Divânu Lugâti t- Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu. CC. : Argunşah, M., Güner, G., (2015), Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları. ET. : Eski Türkçe. EUT. : Eski Uygur Türkçesi. Har. T. : Harezm Türkçesi. Kar. T. : Karahanlı Türkçesi. Kıp. T. : Kıpçak Türkçesi. Kök. T. : Köktürk Türkçesi. Başkurt Türkçesi için AB. : Ömötbayev, R., (2004), Atlı Başḳort, Öfö: Öfö Kitap. AZB. : Şekür, R., (2005), Arźaḳlı Başḳorttar, Öfö: Kitap. iii

10 BBK. : Segitov, M., (1987), Boronġo Başḳort Kobayıyźarı, Öfö: Başkordistan Kitap Neşrieté. BHİII. : Söleymenov, E. (vd.), (1997), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Riveyetter Légéndalar (II Tom), Öfö: Öfö Kitap. BHİV. : Söleymenov, E. (vd.), (2000), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Tariḫi Ḳobayırźar Ḫikeyetter (İrtekter) (V Tom), Öfö: Öfö Kitap. BHİVI. : Söleymenov, E. (vd.), (2002), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Ḳıssalar hem Dastandar (VI Tom), Öfö: Öfö Kitap. BHİVIII. : Söleymenov, E. (vd.), (2006a), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Epos: İrtekter hem Ěpik Ḳobayırźae (VII Tom), Öfö: Öfö Kitap. BHİX. : Söleymenov, E. (vd.), (2006b), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Meḳelder hem Eytémder (X Tom), Öfö: Öfö Kitap. BHİXI. : Söleymenov, E. (vd.), (2008), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Novéllistik Ekietter (XI Tom), Öfö: Zeyneb Biişéva Kitap Neşrieté. BHİXIII : Höseyenov Ġ. (vd.), (2009), Başḳort Ḫalıḳ İjadı: Ḫayvandar Turahında Ekietter (XIII Tom), Öfö: Zeyneb Biişéva Kitap Neşrieté. BTH. : Agishev, I. M., Biisihev, A. G., (1993), Başḳort Télénéñ Hüźlégé: I-II Tom, Moskova: İzdatelstvo Kitap İşeni Zaynab Biişevoy. iv

11 DH: : Şeyéh Ebu-Ġabdulla Möhemmed El- Cezüli, (2014) Delee ilül-ḫayraat (Haz. S. E. Kildin), Öfö. EIX : Sultanov, Z., Soltanov, Y., (2007), Eśerźer Un Biş Tomda Kommunist (Tom IX), Öfö: Başkortostan Kitap Neşrieté. GBG : Bülekov, D., (1994), Ġümér Ber Géne, Öfö: Öfö Kitap. HB: : Segitov, T., (1985), Habantuy, Öfö: Başkordistan Kitap Neşrieté. İ. : Segitov, T., (1991), İman, Öfö: Başkordistan Kitap Neşrieté. KB. : Povarisov, S., (2008), Ḳanlı Beḫét, Öfö: Zeyneb Biişéva Kitap Neşrieté. KBÜK. : Sitdikova G., (2010), Ḳıştarźıñ da Bar Bit Üź Ḳoştarı, Öfö. OBS. : Kerim, M. (1981), Oźon-Oźaḳ Bala Saḳ: Öfö: Başkordistan Kitap Neşrieté. RLHT : Neźérşina, F., (2011), Riveyet Hem Légéndalarźa Ḫalıḳ Tariḫı, Öfö: Öfö Kitap. YB. : Zaripov, N., (1990), Yeşegen, ti, Batırźar, Öfö: Başkordistan Kitap Neşrieté. Gazete ve Dergi Alıntıları İçin ALB : Ḫarisova, É., (2016, 14 Ocak), Alma Beléşé, Haḳmar Gazetesi. v

12 AUM : Ḳaharmanova, B., (2010, 21 Eylül), Alġa! Uçalınan- Manjuriyaġa!, Yeşlék Gazetesi. B : Eḫmeźeyeva, É., (2009, 1 Ağustos), Balıḳsı, Yeşlék Gazetesi. BZR : Tikéyév, D., (2011, 5 Mart) Baźar, Yeşlék Gazetesi. DBV : Arıślanova, D., (2012, 28 Eylül), Donya Buylap... Velocipedta, Başkortastan Gazetesi. EBA : Sarıçev, A., (2014, 7 Şubat), E Béźźéŋ Avılda, Yeşlék Gazetesi. GT : Ġeźelşina, R., (2016, 27 Aralık), Gezit Turahında, Ural Gazatesi. HK : Ġaripova, F., (2016), Emil Ḫemit: Höyövźen Köslö, Başkortostan Ḳıźı Dergisi. HYC : Seferova, É., (2016, 3 Haziran), Ḫalıḳ Yarźamı Sikhéź, İnyer Gazetesi. İK : Kéyékbayeva, T., (2010, 6 Mart), İl Ḳıźı, Yeşlék Gazetesi. İŞY : Yamaletdin, M., (2014, 15 Mayıs), İké Şaġir, İké Yaźmış, Yayıḳ Gazetesi. KABM : Salavatova, G., (2013, 8 Mayıs), Küŋélderźé Aşḳındırġan Bérénsé May, Haḳmar Gazetesi. vi

13 KDY : (2015, 1 Nisan) Ḳanatlı Duṡtarıbıź Yanında Başkortostan Gazetesi. KEEK : Mansurov, R., (2014, 31 Kasım), Kıźıl Etes ke Eylengen Ḳomaḳ, Başkortostan Gazetesi. KK : Gibeźetov, E., (2011), Ḳasḳı, Agiźel Dergisi, Öfö. KKB : Yakupova, G., (2009), Ḳatındar, Ḳıź Bala, Agiźel Dergisi s KÖHBY : Nuriyev, M., (2012, 22 Mart), Kavkaz Ösön Huġışta Başḳort Yavgirźeré, Başkortostan Gazetesi. KYİA : Sabitova, R., (2016, 9 Ağustos), Küŋél Yılıtır İpkén Alıp, Tabın Gazetesi. KZT : Ġilejev, M., (2013), Ḳönzefer Taştarı, Aġiźel Dergisi, c. 6, s , Öfö. PİYM : Olég, Y., (2013, 6 Kasım), Putin İsěměndegě Yondoźźar Matçı, Başvest Gazetesi. RK : (2015, 20 Ekim), Röstem Ḫemitov Resey Kapitalı Bankı İdarahı Reyésé Mihail Küzovlev ménen Osraştı, Başinform Haber Ajansı. TK : Aḳbulatova, F., (2014), Tamsıkay, Akbuzat Dergisi s. 3. UAY : Möḫemetşin, A., (2016, 24 Eylül), Uraḳ Azaġına Yaḳınlaşa, Haḳmar Gazetesi. vii

14 UYKB : (2015, 4 Temmuz) Ural ġa Yaźıl da Kuponlı Bul, Ural Gazetesi. ÜKS : Çémbarisova, Ḫ., (2016), Ükénés, Başkortostan Ḳıźı Dergisi. ÜMÜ : (2016, 10 Temmuz), Ḫeberźer, Bashnews Gazetesi. YDYS : Ġeliyeva, R. (2015, 2 Temmuz), Yél- Davıldan Yuḳ Sara, Yuşatır Gazetesi. YGBB : Heyretdinov, B., (2014), Yětě le Gěne, Běrěhě Böryen, Agiźel Dergisi, s. 7. YHH : İşbuldina, K., (2016, 22 Mart), Yarźam Horay Haḳmar, Başkortostan Gazetesi. YKT : (2012, 16 Ekim), Yul Kiŋeytéle, Yeşlék Gazetesi. YMİ : (2012, 14 Nisan), Yaratam Min İlémdé, Matur Başkort Télémdé!, Başkortostan Gazetesi. YTR : (2015, 10 Kasım), Yaŋılıḳtar, Haḳmar Gazetesi. YTT : Aźnabayev, E., (2015, 3 Temmuz), Yalgavźarźıñ Tamırı Terende, Başkortostan Gazetesi. YUK : Lotfullina, S., (2013, 4 Ekim), Yaratḳan Uḳıtıcsıġıź Kém? Yeşlék Gazetesi, viii

15 YYİ : Ḫösenova- Abzalova, L., (2008, 3 Nisan), Yöźyeşer İney, Yeşlék Gazetesi. Diğer Kısaltmalar AA. : Anadolu Ağızları. BT. : Başkurt Türkçesi. C. : Cilt. çev. : Çeviren. DS. : Derleme Sözlüğü. GTS : Güncel Türkçe Sözlük. haz. : Hazırlayan. Kır. T. : Kırgız Türkçesi. Öz. T. : Özbek Türkçesi. ö.d. : Ölçünlü dil. s. : Sayfa. S. : Sayı. P. : Page. Tat. T. : Tatar Türkçesi. TT. : Türkiye Türkçesi. ix

16 Şemalar Şema 1. Eylemin aktiflik-pasifliğinin, kontrol ve canlı-cansız kavramlarıyla olan ilişkisi. Şema 2. Aktif-Pasifliğin geçişlilik-geçişsizlik kategorisi ile olan ilişkisi. Şema 3. Eylemin aktiflik-pasifliğinin ettirgenlik ve oldurganlık ile ilgisi Şema 4. Eylemin aktiflik-pasifliğinin ve geçişlilik- geçişsizliğinin çatı kategorisi ile olan ilişkisi. x

17 Çeviri Yazısı Başkurt Türkçesi Kiril Alfabesi Çeviri Yazısı Büyük Küçük Büyük Küçük А а A a Б б B b В в V v Г г G g Ғ ғ Ġ ġ Д д D d Ҙ ҙ Ź ź Е е É(Yé) é (yé) Ё ё Yo, Yö yo, yö Ж ж J j З з Z z И и İ i Й й Y y К к K k Ҡ ҡ Ḳ ḳ Л л L l М м M m Н н N n Ң ң Ŋ ŋ О о O o xi

18 Ө ө Ö ö П п P p Р р R r С с S s Ҫ ҫ Ś ś Т т T t У у U, V, Uv u, v, uv Ү ү Ü, V, Üv ü, v, üv Ф ф F f Х х Ḫ ḫ Һ һ H h Ц ц Ts ts Ч ч Ç ç Ш ш Ş ş Щ щ Şç şç Ы ы I ı Э э É é Ә ә E e Ю ю Yu yu Я я Ya ya Ь ь Yumuşatma İşareti Ъ ъ Kalınlaştırma işareti Yumuşatma İşareti Kalınlaştırma işareti xii

19 0. Giriş Gramer Kategorisi Olarak Çatı Çatı kategorisi ile ilgili ilk çalışmanın tarihi M. Ö. 500 e kadar götürülebilir. Çatı terimi ise ilk olarak Roman dil bilimciler tarafından birbiriyle ilgili fakat ayırt edilebilir iki anlamı belirten yapı olarak kullanılmıştır (Lyons, 2001: 371). Çatı, dilbilimciler arasında farklı görüşlerin ortaya atıldığı ve bu yüzden da en sorunlu konuların başında gelen bir kategoridir. Çatı oluşturmada görev üstlenen biçim birimler uzun bir gelişme yolu izleyerek, anlamlarına yeni yeni tabakalar ekleyerek bugünlere kadar gelmiştir. Bu da çatı kategorisinin çeşitli biçimlerde yorumlanmasının bir sebebi olmalıdır (Terbish, 2006: 20). Trask a göre çatı, bir yüklemin öznesinin katılımcı rolleri ile bu özneler aracılığıyla ortaya çıkan dil bilgisel ilişkiler arasındaki ilgiyi ifade eden kategoridir (1993: 299). Crystal ise çatıyı, Cümlenin temel anlamını değiştirmeden eylemin göndergesi temelinde yüklemin öznesi ile nesnesi arasındaki ilişkiyi değiştirebilen yöntemi ifade etmek için kurulan yan cümle yapısı ya da cümlenin dil bilgisel tanımı için kullanılan kategoridir (2008: 515). olarak tanımlar. Başkurt Türkçesinde çatı ile ilgili temel görüşlere değinmeden önce, Türk dili ile ilgili çalışmalarda çatı ile ilgili ortaya atılan temel görüşlere değinmek gerekir. 1

20 Deny Türk Dili Grameri, Osmanlı Lehçesi eserinde çatı terimi yerine özgelemeçler terimini kullanmış ve bu konuyu etken (malumluk), edilgen (meçhullük), orta (ortaçlık), ettirgen (sebepleme), olumsuzluk ve iktidar alt başlıklarında vermiştir. Deny e göre çatı, eylemin anlamını ve daha ziyade eylemin bildirdiği olayın yapılmasında eli olan failin ortak bulunduğu durum ve şartları değiştirip başkalaştıran kategoridir (1941: 343). Lübimov çatı konusunu açıklarken eylemin sözcüksel ve dilbilgisel anlamlarına dikkat çekmiş, çatıyı da eylemin gramer anlamı içerisinde değerlendirmiştir. Lübimov çatıyı, bir eylemin özel eklerle ortaya çıkarılan gramer şekillerinin bir sistemi olarak tanımlar (1963: ). Gencan Dilgisi adlı kitabında konuyu Eylemin Çatısı başlığı altında görmekte ve çatıyı, eylemlerin nesnelerine, öznelerine göre olan özellikleri olarak tanımlamaktadır (1979: 329). Bilgegil Türkçe Dilbilgisi kitabında konuyu çatıları bakımından fiiller başlığı altında 1. Öznelerine göre fiiller. 2. Nesnelerine göre fiiller şeklinde iki bölümde incelemiştir. Bilgegil çatıyı Asıl maddenin özne veya nesneye göre durumu. olarak tanımlar. Bilgegil etken fiiller, edilgen fiiller ve dönüşlü fiilleri öznelerine göre fiiller başlığında, geçişli fiiller, geçişsiz fiiller, oldurgan fiiller ve ettirgen fiilleri de nesnelerine göre fiiller başlığı altında ele almıştır (1982: 278). Banguoğlu Türkçenin Grameri adlı çalışmasında konu hakkında, Fiil tabanı farklı görünüşler alarak söz içindeki işleyişini belirtir. Türkçede fiilin aldığı görünüşler çeşitlidir ve özel eklerle sağlanır. Fiil tabanının bu türlü çeşitlenmesine fiilin çatısı (voix) adı verilir. açıklamasını yapar. Banguoğlu, konuyu Fiilin Çatısı 2

21 başlığı altında ve altı alt başlıkta verir: 1) Yalın Görünüş. 2) Olumsuz Görünüş. 3) Edilen Görünüşü. 4) Dönüşlü Görünüş. 5) Karşılıklı Görünüş. 6) Ettiren Görünüş. (1986:411). Ediskun Türk Dilbilgisi çalışmasında çatıyı öznenin fiille ilgisi şeklinde ele almış ve şu bilgiyi vermiştir: Fiilin gösterdiği iş: a) ya belli bir yapıcı (özne) ister veya istemez; b) ya kendi hareketinden doğrudan doğruya etkilenen bir varlık (nesne) ister, veya istemez; c) bazen yapıcı (özne) ile etkilenicinin (nesne) aynı varlık olduklarını kendi yapısında birleştirmek ister; d) bazen de kendi hareketini birden fazla yapıcının birlikte, karşılıklı veya ortaklaşa meydana getirdiklerini belirtmek ister. Bir fiilin belli bir yapıcı veya belli bir etkilenici isteyip istemediği, yapıcı ile etkileniciyi kendinde birleştirip birleştirmediği, kendi hareketinin birden fazla yapıcı tarafından meydana getirilip getirilmediği o fiilin kök veya gövdesinden anlaşılabilir. İşte fiil kök veya gövdelerinin gösterdikleri bu özelliklere fiil çatısı adı verilir ( 1992, ). Ergin Türk Dil Bilgisi kitabında çatı kategorisini ayrı bir başlık altında ele almamış, yapım ekleri içerisinde değerlendirmiştir. Yapım eklerinin fiilden fiil yapım ekleri bölümünde, günümüzde çatı ekleri olarak karşımıza çıkan eklere de yer vermiş ve bu eklerin açıklamalarında eklerin bildirdikleri anlamlara - yaptırma, dönüşlülük, edilgenlik vb.- yer vermiştir (2000: ). Lewis Turkish Grammar kitabında, çatı kategorisine ayrı bir başlık açmamış, ilgili konuyu Extended Stems Genişletilmiş Gövdeler maddesinde reciprocal işteş, causative ettirgen, reflexive dönüşlü ve passive verb-stems edilgen alt başlıklarıyla ele almıştır (2000: ). Demircan Türk Dilinde Çatı kitabında, çatı kategorisini düz, ettirgen ve gizil olarak incelemekte ve çatı teriminin tanımını; Sözel bilgi akışına bağlı olarak, 3

22 eyleme katılanlardan yapan / etkilenen / yaptıran ile yüklem arasındaki ilişkileri belirleyen biçimlenmek ya da etkilenmek. şeklinde yapmaktadır (2003: 11). Terbish çatıyı, Öznenin çeşitli görünümdeki (yapan / yaptıran / müşterek ya da karşılıklı yapan / etkilenen) biçimleri ile yüklem arasındaki ilişkileri belirleyen, özel eklerle oluşturulan biçimlenmeye çatı denir. şeklinde açıklar (2006: 340) ve çatıyı fiilin nesneye göre durumuna bakarak adlandırmanın sakıncalı olduğunu, geçişli, geçişsiz çatılardan değil, sadece geçişli ya da geçişsiz fiillerden bahsedilmesi gerektiğini belirtir (2006: 31). Terbish çatı kategorisini; oldurgan ve ettirgen çatı, edilgen çatı, dönüşlü çatı, işteş çatı ve etken çatı başlıkları altında inceler (Terbish, 2006). Korkmaz Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi çalışmasında konuyu Fiil Çatısı başlığı altında ele almış ve çatıyı şöyle tanımlamıştır: Çatı, fiil kök veya gövdesinin, sözlük anlamında herhangi bir değişikliğe uğramadan fiilden fiil yapan belirli bazı eklerle genişleterek cümledeki özne ve nesne ile olan bağlantısında uğradığı durum değişikliğidir (2007: 538). İlgili çalışmada çatı kategorisi etken, edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgen olmak üzere beş türde ele alınmıştır (Korkmaz, 2007). Erkman-Akerson çatıyı cümle ögeleri arasındaki değer kaymaları olarak değerlendirir ve kullanıcının herhangi bir sebepten cümlede önemsediği bir ögeyi vurgulamak için sessel vurgular, dil bilgisel açıdan gerek olmadığı hâlde ben, sen gibi zamirler kullanabilir ya da bu ögeyi yükleme yaklaştırabilir. Cümlede önemsenen ögenin ön plana çıkartılmasının bir yolu da çatı değişimidir (2007: ). 4

23 Vardar, çatıyı Öznenin eylemin yapmasına, eylemin etkisi altında kalmasına ya da belli biçimde onunla ilgili olmasına göre eylemin sunduğu durum; buna ilişkin dilbisi ulamı (2007: 58). şeklinde tanımlar. Serebrennikov un ve Gadjieva nın ortak yazdıkları Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihi Grameri adlı kitapta çatının genel tanımı yapılmaz ve konu, tür kategorisi başlığı altında: meçhul tür, dönüşlülük türü, karşılıklılık-ortaklaşma türü ve zorlama türü olarak incelenir (2011: ). Delice çatı kategorisini daha önceki çalışmalardan farklı değerlendirmekle birlikte çatı terimini, yüklem olan oluş fiili gövdesinde var olan anlam ile kılış fiili ise gövdesinde var olan anlam ve üzerine aldığı ekler vasıtasıyla yüklemi tamamlayan öğelerin hangisinin bulunacağına, hangisinin bulunmayacağına ve bulunacaksa nasıl bulunacağına işaret edebilir. Bu işaret ediş, çatı terimiyle ifade edilir. şeklinde açıklar ve çatıyı 1. Eksiz Çatılar; geçişli çatı, yerseme çatısı ve zarfsama çatısı, 2. Ekli çatılar; edilgen çatı, dönüşlü çatı, işteş çatı, ettirgen çatı ve oldurgan çatı. olarak ele alır (2012: 84-89). Görüldüğü üzere Türk dilinde çatı üzerine yapılan çalışmalarda, 1. Eylemlerin nesnenelerine ve öznelerine göre durumu (Gencan, 1979: 329; Bilgegil, 1982: 278; Ediskun, 1992: ; Korkmaz, 2007: 538). 2. Eylemlerin özneye göre durumu (Deny, 1941: 343; Demircan, 2003: 11; Terbish, 2006: 340; Vardar, 2007: 58). tanımları ortaya konmuştur. Çatı konusunu eylemden eylem yapan ekler ( Ergin, 2000: ) ve eylem genişletme ekleri (Lewis, 2000: ) içerisinde inceleyen araştırmacılar da bulunmaktadır. 5

24 Türk dili ile ilgili çalışmalarda çatı ile ilgili temel görüşlere değindikten sonra Başkurt Türkçesindeki görüşlere yer verebiliriz. Başkurt Türkçesinin ilk grameri olarak bilinen ve 1925 yılında Ufa da Arap asıllı Başkurt harfleriyle yazılan Başkurt Télénéñ Sarfu adlı eserde çatı kategorisi, ḳılım aymaḳtarı başlığı altında; töp aymaḳ etken, ḳaytım aymaġı dönüşlü, urtaḳlıḳ aymaġı ortaklık, ḳabatlıḳ aymaġı tekrarlayan, yükmev aymaġı ettirgen ve küseytém aymaġı pekiştirme türleriyle yer alır (Gabidov, 1925: ). Dimitriyev Başkort Télénéñ Grammatikahı kitabında çatıyı, Eylemlerin eylemlerden yapılması sonucunda eylem çatıları doğar ve işin öznesi ile nesnesi arasındaki ilişkiyi bildiren eylem kategorisine çatı denir. şeklinde açıklar. Dmitriyev konuyu Ḳılımdarźıñ Ḳılımdan Yahalışı (zalogtar) Eylemlerin Eylemlerden Yapılışı (çatılar) başlığı altında incelemekte ve çatı kategorisini urtaklık ortaklık, kaytım dönüşlü, töşöm edilgen ve yökmetév ettirgen alt başlıkları altında ele almaktadır (1950: ). Poppe Bashkir Manual çalışmasında konuyu verbs from verbs eylemden eylem başlığıyla ele almıştır. Eylemden eylem asif, dönüşlü, işteş, ettirgen, tekrarlayan/sürekli ve küçültmeli eylemleri kapsar. Bu eylemler Başkurt dilinde bütün olumlu eylem köklerinden oluşur (1954: 69). Ḫeźérgé Başḳort Télé adlı çalışmada çatı kategorisi, Ḳılımdıñ Grammatik Kategoriyahı Eylemlerin Gramatik Kategorisi bölümünün Yüneléş Kategorihi Çatı Kategorisi başlığı altında ele alınmakta ve özne, süreç ve nesne arasındaki münasebetleri bildirici sözcüksel-dilbilgisel kategori olarak tanımlanmaktadır. Buna ek olarak, Başkurt Türkçesinde çatı kategorisinin töp etken, kaytım dönüşlü, 6

25 töşöm edilgen, urtaḳlıḳ ortaklık yükmetév ettirgen olmak üzere beş türü olduğu belirtilmektedir (Uraksin, İşbayev, 1986: 209). Zeynullin Heźérgé Başḳort Eźébé Télé çalışmasında çatıyı, iş-hareketi ve işdurumu değiştiren özne ile bu iş durum yani nesne arasındaki münasebetleri bildiren kategori olarak tanımlar ve konuyu ḳılımdıñ yüneléş kategoriyahı eylemin çatı kategorisi başlığı altında, töp yüneléş etken çatı, ḳaytım yüneléş dönüşlü çatı, töşöm yüneléşé edilgen çatı, yökmetév yüneléşé ettirgen çatı ve urtaḳlıḳ yüneléşé işteş/ortaklık çatı alt başlıkları altında ele almaktadır. Buna ek olarak, Zeynullin Günümüz Türk dillerinde, bu sebeple Başkurt dilinde eylemin çatı kategorisi çetrefilli ve nitelikli bir yapı olarak görülür. Her şeyden önce şunu söylemek gerekir: eylemin çatı kategorisi sadece dilbilgisel kategori değildir; çünkü çatı ekleri bütün eylem yapılarına aynı şekilde eklenmez. Örneğin, edilgen çatı anlamını bildiren -l-,- ıl-, -él-, -ol-, -öl- ekleri çok az eyleme eklenirken, ettirgen çatı ekleri, yapım eki farz edilip pek çok eyleme eklenerek kullanılır (Zeynullin, 2005: 252). cümleleriyle konu ile ilgili görüşlerine yer verir. Abdullina, çatının cümle yapısında ve kelime birleştirmeleri içinde öznenesne ilişkilerinin iletişim doğası olarak anlaşılması gerektiğini ve çatı kategorisinin sadece eylemin özne veya nesne ile olan ilişkisi bağlamında açıklanmaması gerektiğini belirtir. Ona göre çatı kategorisi dilbilgisi, sözcükbilim ve deyim arasında sınır hattı üzerinde bulunmaktadır ve dil bilgisi alanında biçim bilime oranla söz dizimine daha yakındır (2008: 6). Başkurt Türkçesinde çatı kategorisi, eylem çoklukları (Gabidov (vd.), 1925: ), eylemlerin eylemlerden yapılışı (Dmitriyev, 1950: ; Poppe, 1964: 7

26 69), eylemin dilbilgisel kategorisi (Uraksin, İşbayev: 1986: 209) ve eylemin çatı kategorisi (Zeynullin, 2005: 252) başlıkları altında ele alınmış ve çatı konusu, işin öznesi ile nesnesi arasındaki ilişkiyi bildiren kategori (Dmitriyev, 1950: ; Uraksin, İşbayev: 1986: 209: Zeynullin, 2005: 252) olarak tanımlanmıştır. Türkiye Türkçesinde çatı kategorisi üzerindeki, eylemin özneye göre durumu görüşü Başkurt Türkçesinde bulunmamaktadır. Buna ek olarak, çatının türleri ele alınırken Türkiye Türkçesinde yer verilen oldurgan çatının Başkurt Türkçesinde yer almadığı tespit edilmiştir. Başka bir deyişle, Başkurt Türkçesinde ettirgenlik ve oldurganlık ayrımı yapılmamış ya da bu ayrıma gerek duyulmamıştır. Biz, Türkiye Türkçesinde var olan oldurganlığın doğal olarak Başkurt Türkçesinde de olduğunu düşünüyor ve çalışmamızı da bu ayrımı göze alarak yapıyoruz. Çatı kategorisi ele alınırken araştırmacılar tarafından eylemin görünüşü üzerinde durulmuştur. Görünüş terimi, çalışmalarda Bir fiildeki oluş ve kılışın zaman bakımından konuşan tarafından öznel biçimde değerlendirilmesi; fiilde, dil psikolojisine ve konuşanın kendi değerlendirmesine bağlı zaman kayması durumu (Korkmaz, 2007: ), eylemin anlattığı iş, oluş, edim vb. ni konuşucunun nasıl gördüğünü belirten dilbilgisi ulamı (Vardar, 2007: ). şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere çatı değerlendirilmelerinde görünüşün önemli bir yeri vardır Eylemin Geçişlilik-Geçişsizliği Eylemin geçişlilik-geçişsizlik konusu çatı konusunun ele alındığı çalışmalarda her zaman yer edinmiştir. Çatı kategorisi ile eylemin geçişlilikgeçişsizliği arasında ayrılmaz bir bağ vardır. Çatı kategorisi ile ilgili yapılan ilk çalışmalarda eylemin geçişlilik-geçişsizliği çatının türleri içinde incelenmiştir. Bu 8

27 sınıflandırma çatının, eylemin, nesneyle ve özneyle olan ilişkisi tanımını beraberinde getirmiştir; ancak son zamanlarda yapılan bazı çalışmalarda geçişlilikgeçişsizlik kategorisi çatı kategorisinden ayrı olarak ele alınmaktadır. Batı dil biliminde konu transitive geçişlilik ve intransitive geçişsizlik terimleriyle ele alınır. Trask, A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics çalışmasında geçişlilik-geçişsizlik hakkında şunları söyler: Belirli bir eylemin ya da yan cümle olarak kullanılan bir eylemin söz diziminde doğrudan nesne ile kullanılmasına geçişlilik transitive denir. Bazı geçişli eylemlerin kesinlikle bir nesne ile birlikte kullanılması gerekir: assassinate suikast yapmak, destroy tahrip etmek, undergo (hastalık) geçirmek, prefer tercih etmek. Yalın hâldeki bazı geçişli eylemler tercihe bağlı olarak aleni şekilde nesne almadan da kullanılabilirler: eat yemek, understand anlamak, kill öldürmek ve paint boyamak. Geçişli eylemlerin birkaçı ise sadece dönüşlülük anlamı verebilir: wash yıkamak ve undress soyunmak. Unaccusative verbs öznesi yüklem öbeğinde olan yüklemler diye adlandırılan geçişli eylemlerin çoğu geçişsiz eylem olarak kullanılabilir: sink batmak (suya), melt eritmek, roll yuvarla(n)mak (rulo), collapse çökmek. Son olarak, bazı geçişli eylemler orta yapıda bir pasif çevirme ile geçişsiz eylem olarak kullanılabilir: sell satmak, satılmak, wash yıkanmak, cook yemek pişirmek. İngilizcede geçişli eylemlerin çoğu birkaç açık istisnanın olmasına rağmen pasifleştirme geçirebilir ( 1993: ). Belirli bir eylemin ya da yan cümle olarak kullanılan bir eylemin aslında veya belirli bir örnekte nesne almadan kullanılmasına geçişsizlik intransitive denir: Lisa smiled Lisa güldü ; Lisa turned up at six o clock Lisa saat 6 da döndü ; Lisa is eating Lisa yemek yiyor. Spesifik olarak geçişsiz eylemler hem geçişli hem geçişsiz olabilen eylemler ergative verbs kategorisinde belirtilmezler. Bu nedenle, The ice melted Buz kırıldı cümlesindeki ergative eylem olan melt kırılmak eylemi geçişsiz bir eylem olarak görülmez. Büyük Britinya terminolojisindeki çoğu örnek gibi bu kullanımda sakıcalıdır; çünkü o kurulan terim ile büsbütün çelişir (1993: 145). 9

28 Crystal, geçişlilik-geçişsizliği yan cümle veya cümle yapılarının dil bilgisel çözümlemesinde kullanılan kategori olarak tanımlar. Bu kategorinin temel üyeleri nesne alabilen eylemler olarak tanımlanan geçişli eylemler ve nesne alamayan eylemler olarak tanımlanan geçişsiz eylemlerdir (2008: 494). Kaşgarlı Mahmut tan günümüze kadar gramer kitaplarımızda eylemlerin geçişlilik-geçişsizlik kategorisi hakkında bilgiler verilmiştir. Geçmişten günümüze eylemin geçişlilik-geçişsizliği hakkında belirtilen genel görüşler şöyledir. Kaşgarlı, Dîvânu Lugâti t-türk eserinde konuyu doğrudan vermese de, t, r gibi ekleri incelerken konuya, Te (t). Fiili geçişli yapar. Tarıg arıttı buğday vesaireyi temizledi. Tōn kuruttı elbiseyi kuruttu. Bunların aslı arı.dı temizlendi ve kurı.dı dır. Rı (r). Çoğu durumlarda te (t) ile beraber geçişli fiil yapar. Bardı gitti fiilinde barturdı götürdü. Keldi geldi fiilinden keltürdi getirdi (Ercilasun & Akkoyunlu, 2014: 7-8). şeklinde değinir. Kononov, geçişlilik kavramının sınırlarını düz geçişlilik ve dolaşık / dolaylı geçişlilik kavramlarıyla genişletmiştir. Ona göre düz geçişli fiiller belirtme ekli (akkuzatifli); dolaylı geçişli fiiller nesneye geçen hareketi ifade eden yönelme (datif), bulunma (lokatif), ayrılma (ablatif) ve vasıta (instrumental) ekli tamlayıcı alırlar. Kononov, eylemin anlamının ve eylem-tamlayıcı ilişkisini algılayıştaki farklılığın, tamlayıcının niteliğini nasıl değiştirdiğini gösteren şu örnekleri verir: hendeği atlamak / hendekten atlamak merdivenleri inmek / merdivenlerden inmek 10

29 ). onu konuşmak / onunla konuşmak / ondan konuşmak (Kononov, 1956, 109, Köktekin, Tanzimat döneminde yazılan Türk gramerleri üzerinde yaptığı yüksek lisans tezinde, Abdullah Ramiz Paşa'nın "Lisan-ı Osmaniyenin Kavaidini Havi Emsile-i Türkiyedir eserini incelemiştir. Söz konusu eserde eylemin geçişlilik geçişsizliği fiil-i müteaddi geçişli eylem - fiil-i lazım geçişsiz eylem terimleriyle karşılanmaktadır. Abdullah Ramiz Paşa fiil-i lazım ve fiil-i mütaddiyi, Eğer mastarın anlamı fâilin hâli olup, sadece nefsinde kalarak yani başkasına dokunmaz ise fiil-i lazım denilir: yatmak, uyumak, gitmek ve gelmek gibi ve eğer mastarın anlamı, fâilin işi olup, başkasına dokunur ise fiil-i müteaddi denilir: kesmek, yazmak, kırmak, yakmak ve almak gibi. şeklinde tanımlar. Eserde geçişsiz eylemlerin -A, - DA, -Dan ekli tamlayıcılar alabilecekleri belirtilmektedir (1990: 39). Karahan, Fiil Tamlayıcı İlişkisi Üzerine adlı makalesinde fiil-tamlayıcı ilişkisini, tamlayıcıya ihtiyaç olup olmaması, tamlayıcı sayısı, tamlayıcının niteliği (içinde bulunduğu hâl ve taşıdığı hâl eki) bakımlarından da değerlendirilerek, geçişlilik-geçişsizlik sınıflandırması dışında başka sınıflandırmaların da yapılabileceğini belirtir. Karahan a göre fiil-tamlayıcı ilişkisinin varlığını fiilin anlamı, fiil-tamlayıcı ilişkisinin şeklini ve niteliğini ise o dili kullananlar belirler (1997: ). Korkmaz, geçişli ve geçişsiz eylemler hakkında, Türkçede kök ve gövde hâlindeki fiiller, geçişli fiiller ve geçişsiz fiiller olmak üzere başlıca iki alt gruba ayrılır. Anlam farklarına göre az sayıda hem geçişli hem geçişsiz olan fiiller de vardır. Geçişli fiiller, anlam yapıları açısından nesne almaya elverişli olan, nesne 11

30 alabilen fiillerdir. Yapma, etme bildiren fiiller geçişli fiillerdir. Bunlar cümle içinde hem belirtili hem de belirtisiz nesne alabilirler. Olma, oluşma bildiren fiiller geçişsiz fiillerdir. Geçişsiz fiiller nesne almazlar. açıklamalarını yapar. Korkmaz çatıyı, fiilin özne ve nesne ile ilişkisi olarak tanımlasa da, çatı ekleriyle genişletilmemiş kök ve gövde hâlindeki fiillerde var olan geçişlilik ve geçişsizlik özelliğinin çatı ile ilgisinin olmadığını ve fiil kök ve gövdelerinin çatı ekleri ile genişletilmesinden sonra kendini gösteren geçişlilik ve geçişsizlik özelliğinin doğrudan doğruya çatıyı ilgilendirdiğini (2007: ) belirtir. Vardar, nesneyle birlikte kullanılan eylemleri geçişli eylem, nesnesiz kullanılan eylemleri de geçişsiz eylemler olarak tanımlar (2007: 100). Başkurt Türkçesinde, Uraksin ve İşbayev tarafından hazırlanan Ḫeźérgé Başḳort Télé eseri hariç, geçişli ve geçişsiz eylemler konu olarak ele alınmamıştır; ancak çatı kategorisi içerisinde eylemlerin geçişlilik-geçişsizliği ile ilgili birkaç cümlelik bilgiler bulunmaktadır. Uraksin ve İşbayev in birlikte hazırladıkları Ḫeźérgé Başḳort Télé çalışmasında eylemin geçişlilik-geçişsizliği çatı kategorisinden ayrı olarak ele alınmıştır. Eserde, sadece varlık ve geçişlilik-geçişsizlik kategorilerinin fiilin kök veya gövdeleri ile ilgili olduğu zaman, kişi, çatı gibi kategorilerin ise bunlardan farklı olduğu ve geçişlilik-geçişsizlik kategorisinin yapısal göstericilerinin olmadığı belirtilir. Söz konusu eserde geçişlilik-geçişsizlik hakkında şu bilgiler verilmektedir. Geçişli eylemler sözcüksel anlamları boyunca soyut süreç düşüncelerini anlatır, onların anlamları dilbilgisel görevlerinde somutlaşır, yani bir konuya yönelir. Geçişli eylemlere, 1) aktif iş başarma eylemleri: asıv asmak, bısıv testere ile biçmek, sükév çekiçle vurmak çekiçle döğmek, tırmatıv 12

31 tırmıklatmak ; 2) kendi arasındaki münasebeti bildiren eylemler: maḳtav övmek, ḳotlav kutlamak, höyöv sevmek ; 3) düşünme eylemleri: döröṡlev doğrulamak, inḳar itév inkâr etmek, uylav düşünmek ; 4) nutuk eylemlerinin herhangi biri: höylev söylemek, horav sormak, uḳıv okumak gibi sözcükselanlamsal eylem grupları dâhildir. Geçişsiz eylemler sözcük anlamlarına göre geçişli eylemlerden daha somuttur. Genel olarak, onlar belirli bir öznenin hareketini ve durumunu anlatır, farkı nesneye benzer herhangi bir şey olsa da bu münasebet bildirmez; bundan ötürü edilgen çtıdaki gibi nesne ile idare edilmezler. Geçişsiz eylemlere, hareket eylemleri: atlav atlamak, yöźöv yüzmek, yügérév koşmak, ḳaytıv dönmek ; fizyolojik durumu bildiren eylemler: ayırıv ayırmak, bölmek, yoklav uyuklamak ; psikolojik durumu bildiren eylemler: aptırav şaşırmak, küñéllenév neşelenmek, ḳayġırıv kaygılanmak ; yansıma sesleri bildiren eylemler: zıylav vıjlamak, şarḳıldav çark çurk diye bağırmak, çark çurk diye ses çıkarmak gibi eylem grupları dâhildir (1986: ). Yukarıda verilen bilgilerden, eylemin bir varlık üzerinde etkisinin olup olmaması eylemin geçişlilik-geçişsizliğinin tespit edilmesinde temel ölçüt olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. Her ne kadar eylemin geçişlilik-geçişsizliğinin şekillenmesinde, bu ölçüt kabul edilse de, yapılan çalışmalarda eylem tamlayıcılarının özellikle belirtme hâl eki alma ya da almama durumu ön planda tutulmuştur. Kimi dilbilimciler, nesnenin sadece yalın durumda veya belirtme hâl eki almış durumda olmadığını, yönelme hâl eki alabilen nesnelerin de olduğunu belirtmişlerdir (Banguoğlu, 1986: 409; Demircan, 2003: 13). Kononov bu görüşü bir ileri seviyeye götürür, yani nesnenin belirtilen eklerden başka yaklaşma, bulunma, ayrılma ve vasıta hâl eki ile de görünebileceğini söyler (Kononov, 1956, 109, ). Kononov u destekler örnekler Başkurt Türkçesinde de bulunur. Bu görüşü destekleyen Başkurt Türkçesinden örnekleri vermeden önce, nesne ögesinin 13

32 cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen öge, nesnedir (Karahan, 2007: 25). şeklinde tanımlanıp kabul edildiğini belirtelim: (1) a) Çeçéndar faşistarġa bik nefretlendé (KÖHBY). Çeçenler faşistlerden çok nefret etti. b) Belekes duṡım miñe asıvlandı (TK). Dostum Belekes bana sinirlendi / kızdı. c) Yaratam min ilémdé, matur Başḳort télemdé (YMİ). Severim ben vatanımı, güzel Başkurt dilimi. d) Böte donyala dan alġan Başḳort ḳımıźınıñ ḫeźérgé vaḳıtta bötöp barıvı miné eséndére (BTH 755). üzüyor. Bütün dünyaya ün salmış Başkurt kımızının şu zamanda yok olması beni Yukarıda verilen cümlelerin yüklemleri psikolojik durumu bildiren eylemlerdir. Örneklerdeki yüklemlere bağlanan nesneler, eylemlerin doğası gereği farklı hâl ekleri ile görünürler. Burada belirtme eki alan ögelere nesne, diğerlerine tümleç demek bizce doğru değildir. Nesne eylemden etkilenen öge ise 1a örneğindeki faşistarġa, 1b örneğindeki miñe sözcükleri tıpkı 1c örneğindeki ilémdé, télemdé ve 1d örneklerindeki mine sözcükleri gibi öznenin yaptığı eylemden etkilenen öge, yani nesnedir. Burada belirtmek gereken bir diğer durumda şudur: Bir varlık yarat- sevmek ve eséndér- üzmek eylemlerinden etkileniyorsa nefretlen- 14

33 nefret etmek, asıvlan- kızmak/sinirlenmek eylemlerinden de aynı şekilde etkilenmelidir. Ayrıca söz konusu örneklerin Arapça, Rusça ve İngilizcedeki şekillerine bakıldığında Türkiye Türkçesi ve Başkurt Türkçesindeki gibi farklılıkların olmadığı ortaya çıkar. Eylemlerin çoğu ya geçişli ya da geçişsizdir; ancak kimi eylemlerin geçişlilik-geçişsizliği, eylemlerin cümle içinde kullanıldığı anlama göre değişir (Terbish, 2006: 58, Korkmaz, 2007: 542, Crystal, 2008: 494). Korkmaz bu görüşünü örnekler üzerinden açıklamaz. Terbish ise aynı görüşü örnekler üzerinden şöyle açıklar: (2) a. Ayşe tarih kitabını okuyor. b. Mehmet İstanbul u gezdi. c. Ali kapıyı açtı. (3) a. Ayşe üniversitede okuyor. b. Mehmet İstanbul da gezdi. c. Bağlarda çiçek açtı. Okuyor, gezdi ile açtı fiilleri (2a), (2b) ve (2c) de geçişli iken, (3a), (3b) ve (3c) de geçişsizdir. (2a) da Ayşe nin yaptığı okuma işinin yönü kitaba doğru ise, (3a) da okuyor fiilinin nesnesi yoktur, fiil burada öğrenim görmek, eğitim almak anlamında kullanılmaktadır. (2b) gezdi fiilinin yönü İstanbul ise, (3b) gezdi fiilinin 15

34 yönü yoktur ve bu cümlede sadece eylemin gerçekleştiği yer bellidir: İstanbul. Okumak ile gezmek hem geçişli, hem geçişsiz olan aktif fiiller sayılmaktadır. Fakat (2c) açtı fiili aktif geçişli ise, aynı fiil (3c) de pasif (dolayısıyla geçişsiz) bir fiil olarak karşımıza çıkmaktadır (Terbish, 2006: 58-59). Görüldüğü üzere dil bilimciler geçişli ve geçişsiz eylemlere farklı bakış açılarından da olsa çalışmalarında yer vermişlerdir; ancak eylemlerin geçişli ve geçişsiz olarak değil, sadece geçişli eylemler olarak ele alınması gerektiği görüşü de vardır. Delice geçişli eylemleri eksiz çatılar başlığı altında geçişli çatı olarak değerlendirir ve geçişsiz teriminin kulanılmaması gerektiğini, eksiz çatılar, fiil tabanının mevcut anlamından dolayı o fiile dayalı olarak kurulacak cümlede zorunlu bulunması gereken öğeleri göstermektedir. Kategori olarak adlandırmada istenmeyenin değil, istenenin esas alınması şarttır. sözleriyle açıklar (Delice, 2012: 85). Eylemin geçişlilik-geçişsizliği eylemin sözcüksel durumu ile ilgili bir durum olarak görülmelidir. Dil bilimindeki genel görüşü yansıtan tanıma -nesne alan eylemler geçişli, nesne almayan eylemler ise geçişsizdir- biz de katılıyoruz; ancak bu tanımdaki nesne algısının, öznenin yaptığı eylemden etkilenen öge temelinde değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyoruz Eylemin Geçişlilik-Geçişsizliğinin Çatı İle Olan İlişkisi Dilbilim kaynaklarında çatı kategorisi ile eylemin geçişlilik-geçişsizliği arasındaki ilişki hakkında farklı görüşler olsa da, kesişen ortak nokta çatı eklerinin eylemin geçişlilik-geçişsizliğini etkileyebileceğidir (Bilgegil, 1982; Dmitriyev, 1950; Gencan, 1979; Korkmaz, 2007b; Uraksin & İşbayev, 1986). 16

35 Bugüne kadar yapılmış dil bilgisi çalışmalarında ettirgenlik/oldurganlık eklerinin, geçişsiz eylemleri geçişli yaptığı, geçişli eylemlerin de derecesini arttırdığı görüşü hâkimdir. Dmitriyev ettirgenlik eklerinin anlamsal açıdan geçişsiz olan bir eyleme eklendiğinde, geçişsiz eylemi geçişli eyleme dönüştürdüğünü söyler. Dmitriyev ettirgenlik eklerinin geçişli eyleme eklendiğinde ise cümledeki nesne sayısının değiştiğine dikkat çeker (1950: 198). Uraksin ve İşbayev, eylem çatılarının geçişlilik-geçişsizlik kategorisi ile yakından ilgili olduğunu, herhangi bir çatı ekinin geçişlilik-geçişsizlik belirtisini değiştirebildiğini, geçişli eylemlerin çoğu zaman bütün çatı yapılarında görünürken geçişsiz eylemlerin çoğunun dönüşlülük çatısında kullanılmadığını ve ettirgen çatı eklerinin, eklendiği geçişsiz eylemleri geçişli eylemlere dönüştürmelerine rağmen, geçişli eylemlerin yapısına etki etmediğini belirtirler (1986: ). Osman Nedim Tuna nın, Türkçede Transitive-Causative Geçişli-Ettirgen Fiiller ve Bunlarla İlgili Morfoloji ve Öğretim Meselelerinin Çözümü yazısı ettirgen ekleri ile görünen eylemlerin geçişli eylem olmaları üzerinedir. Tuna, bu tarz eylemleri geçişli-ettirgen terimini kullanarak ele almıştır (1986). Görüldüğü üzere Türkoloji çalışmalarındaki genel görüş, eylemlerin geçişlilik-geçişsizlik durumunun değişken olduğu yönündedir; ancak bu görüşe katılmayan araştırmacılarda vardır. Üstünova geçişlilik-geçişsizlik niteliklerinin değişken olmadığını, söz konusu özelliklerin yapısal olmadığını, eylemle doğuştan gelen nitelik olduğunu, yani 17

36 geçişlilik ya da geçişsizliğin herhangi bir ekle verilip ya da herhangi bir kullanımla ortadan kaldırılamayacağını belirtir (2012: 10-11). Türk dilinde çatı türlerinin görünmesinde genel olarak eylemin geçişlilikgeçişsizliği temel alınmıştır. Özellikle ettirgen ve oldurgan çatı türlerini ayrı bir tür olarak ele alan araştırmacılar söz konusu çatı eklerinin geçişli bir eyleme eklendiğinde ettirgen, geçişsiz bir eyleme eklendiğinde oldurgan çatıyı oluşturduklarını belirtirler (Banguoğlu, 1986: ; Bilgegil, 1982: 279). Çatı türlerinin özellikle de ettirgen ve oldurgan çatı türünün oluşmasında eylemin geçişlilik-geçişsizliğinin değil, eylemin aktiflik-pasifliğinin önemli olduğunu belirten Terbish, pasif eylemlerin oldurgan çatıya, aktif eylemlerin ettirgen çatıya kaynaklık ettiğini söyler (2006: 341). Eylemin geçişlilik-geçişsizliğinin çatı kategorisi ile sıkı bir ilişkisi vardır; ancak bazı durumları açıklamak için eylemin geçişlilik-geçişsizliği tek başına yeterli değildir. Bu bağlamda çatı kategorisi açıklanırken hem eylemin geçişlilik-geçişsizliği hem de eylemin aktiflik-pasifliği göz önüne alınmalıdır. Örneğin, edilgen, meçhul, dönüşlü ve işteş çatılarının açıklanmasında eylemin geçişlilik-geçişsizliği, ettirgen ve oldurgan çatının açıklanmasında ise eylemin aktiflik-pasifliği göz önünde bulundurulmalıdır (Bkz Eylemlerin Aktiflik-Pasifliğinin ve Geçişlilik- Geçişsizliğinin Çatı Kategorisi ile Olan İlişkisi) Eylemin Aktiflik-Pasifliği Dilbilim kaynaklarında genel görüş olarak, kişi tarafından kontrolü sağlanabilen eylemler aktif eylem, kişi tarafından kontrolü sağlanamayan eylemler ise pasif eylem diye adlandırılır. Bu görüş bağlamında öznesi cansız varlıklar olan 18

37 eylemler pasif eylem olarak kabul edilir; çünkü cansız varlıkların irade gücü yoktur (Terbish, 2006: 47). Eylemin aktiflik-pasiflik kategorisinin, doğrudan kontrol ile ilgili olmasından dolayı, felsefe ve psikoloji gibi bilim dallarıyla da yakın bir ilişkisi vardır. Klaiman kontrol meselesini, kontrol, eylem tarafından tahsis edilen nominal bir durum değil, eylemin anlamlarının özünde olan bir özelliktir şeklinde tanımlar (Klaiman, 1991: 118). Terbish, eylemin aktiflik-pasifliğinin, kontrol ve canlı-cansız kavramlarıyla olan ilişkisini bir şemayla göstererek şöyle açıklar: 1) Kontrol edilebilen eylem olan ilişkisi Canlı varlık 2) Kontrol edilemeyen eylem, süreç, durum Cansız varlık 3) Kontrol edilemeyen süreç, durum Aktif Pasif fiil Şema 1. Eylemin aktiflik-pasifliğinin, kontrol ve canlı-cansız kavramlarıyla Şema 1. de görüldüğü gibi, öznesi canlı varlığı karşılayan fiiller, eğer fiilin karşıladığı eylem failce kontrol edilebiliyorsa aktif (koşmak, zıplamak, konuşmak), kontrol edilemiyorsa pasiftir (uyumak, düşmek, yanmak) (Terbish, 2006: 47). Bazı eylemlerin aktiflik-pasifliği, kullanıldıkları cümleye göre değişiklik gösterebilir. Terbish bu konuda, bazı fiiller, öznesi canlı ya da cansız varlığın hangisini karşıladığına göre kimi anlamda aktif, kimi anlamda pasif olabilir. açıklamasını yapar ve şu örneği verir: (4) 19

38 Osman sokağa bakıyor. (5) Bizim mutfağımızın penceresi sokağa bakıyor (Terbish, 2006: 48). Terbish in verdiği ve bunun gibi başka örneklerdeki eylemlerin aktiflikpasifliğinin değişmesi sadece öznenin canlı-cansız varlık olmasıyla açıklanamaz. Bizce burada ana etken öznenin canlı-cansız varlık olması değil, eylemin temel anlamının dışında kullanılmasıdır. Yukarıda (4) ve (5). örneklerde kullanılan bakmak eyleminin aktiflik-pasiflik durumundaki değişkenliğini ele alalım. (4). örnekte bakmak eylemi -e bakışı bir şey üzerine çevirmek (GTS) yani temel anlamda kullanılmıştır. (5). örnekte ise bakmak eylemi bir şeyin yüzü bir yöne doğru olmak (GTS) yani yan anlamdadır. Klaiman ın kontrol olgusunu, eylemin anlamı ile açıklaması bu bağlamda önemlidir. Terbish, sevmek, arzulamak, istemek, unutmak gibi duygusal eylemler ve durumların insan iradesi ile bağlı olup olmadığı meselesinin tartışılabileciğini belirtir (Terbish, 2006: 56). Sonuç olarak, Başkurt Türkçesinde ve diğer Türk lehçelerinde eylemin fail tarafından kontrol edilip edilememesi, eylemin bağlam içerisinde hangi anlamda kullanıldığı ve cümlenin öznesinin canlı-cansız varlık oluşu eylemlerin aktiflikpasifliğinin belirlenmesinde önemlidir Aktiflik-Pasifliğin Geçişlilik-Geçişsizlik Kategorisi ile Olan İlişkisi Eylemin aktiflik-pasifliği ile geçişlilik-geçişsizliği arasında sıkı bir ilişki olmasına rağmen, şu ana kadar bu ilişkinin sınırları tam olarak çizilebilmiş değildir. 20

39 Sancayev bu konu hakkında, pasif eylemlerin geçişsiz, aktif eylemlerin ise geçişli ve geçişsiz durumda olduğunu söyler ve bunu şema ile gösterir: Aktif Eylemler Pasif Eylemler Geçişli Eylemler Geçişsiz Eylemler Şema 2. Aktif-Pasifliğin Geçişlilik-Geçişsizlik Kategorisi ile Olan İlişkisi (Sancayev, 1963: 14-15). Terbish, Sancayev in görüşünün Sıvı tehlikeli bir maddeyi içeriyor gibi bir cümlede geçişli olan içermek fiilinin neden aktif değil de, pasif olduğunu izah edememesi açısından yetersiz kaldığını belirtir (Terbish, 2006: 64). Sancayev in Moğolca, Terbish in Türkiye Türkçesi için verdiği bilgiler eylemin aktiflik-pasifliğinin geçişlilik-geçişsizlik kategorisi ile olan ilişkisini ortaya koymaktadır. Başkurt Türkçesinde gelindiğinde ise Terbish in Türkiye Türkçesi için söylediklerinin Başkurt Türkçesi için de geçerli olduğu ortaya çıkar. Türkiye Türkçesinde bazı aktif-geçişli eylemler temel anlamlarının dışında kullanılmasına ve yüklem oldukları cümlelerde öznelerin canlı-cansız varlık olmasına göre pasif-geçişli eylem olabilirler. Örneğin; (7) a) Bilge sandalyeyi çekti. b) Sünger suyu çekti. 21

40 Verilen örneklerin yüklemi aynı (çek-) olmasına rağmen, (7a) örneğindeki çek- eylemi aktif-geçişli, (7b) örneğindeki çek- eylemi pasif-geçişlidir. Çekeyleminin aktiflik-pasifliğinin örneklere göre değişmesi, öznenin canlı (Bilge) ve cansız (sünger) olmasına ve eylemin farklı anlamlarda kullanılmasına bağlıdır. Bu durumun Başkurt Türkçesinde varlığını taradığımız çalışmalarda tespit edemedik; ancak Başkurt Türkçesindeki eylemler detaylı olarak araştırıldığında benzer durumun Başkurt Türkçesi için de geçerli olacağını düşünmekteyiz. Eylemlerin aktiflik-pasifliği de eylemlerin geçişlilik-geçişsizliği de eylemlerin anlam bilimi ile ilgili bir durumdur. Bu bağlamda bir eylem tabanı incelenirken eylemin özellikleri belirtilirken aktif-geçişli, pasif-geçişsiz gibi çözümlemeler yapılmalıdır. Örneğin, (8) 87). a yıldıñ 25 aprélénde tıvġan, 1946 yıldıñ 3 aprélénde vafat bulġan (AB 25 Nisan 1935 yılında doğmuş, 3 Nisan 1946 yılında vefat etmiş. b. Tuḳay, Babiç, Mejit Ġafuri şiġırźarın yarata (KB 14) Tukay, Babiç, Mejit Gafuri şiirlerini sever. c. Ḳoyaş ularźı la yılıta (KB 108). Güneş onları da ısıtır. d. Ġebiźe kilép inde (İ 81). Gebiz e gelmişti. 22

41 (8a) örneğinin yüklemleri tıvġan, vefat bulġan pasif-geçişsiz, (8b) örneğinin yüklemi yarata aktif-geçişli, (8c) örneğinin yüklemi yılıta pasif-geçişli ve (8d) örneğinin yüklemi kilép inde aktif-geçişsizdir. Görüldüğü üzere, eylemin aktifliği-pasifliği ve eylemin geçişlilik-geçişsizliği arasındaki ilişkinin sınırlarını çizmek mümkün değildir; çünkü eylemin aktiflikpasifliğinde temel alınan kontrol meselesi, eylemin bağlam içerisindeki kullanıldığı anlama ve bağlam içerisinde öznenin özelliklerine göre değişiklik gösterebilir Aktiflik-Pasifliğin Ettirgenlik ve Oldurganlık İle Olan İlişkisi Batı dil bilim çalışmalarında çatı türü etken (active) ve edilgen (passive) olarak araştırılmaktadır. Türkoloji çalışmalarında ise etken, edilgen, belirsiz, işteş, ettirgen ve dönüşlü çatılar ile birlikte oldurgan çatı türü de ele alınmaktadır. İşte bütün bu çatı türlerinin bir eylem üzerinde görünmesi veya görünmemesi bu eylemin aktiflik-pasifliği ve eylemin geçişlilik-geçişsizliği ile ilgilidir. Başkurt Türkçesinde aktiflik-pasiflik konusu doğrudan ele alınmasa da bazı araştırmacılar çatı kategorisini açıklarken konuya değinmiştir. Örneğin, Uraksin, Ḫeźérgé Başḳort Télé çalışmasında konuya şu açıklamalarla değinmiştir. Çatı kategorisi (etken çatı hariç) özel ekler yardımında yapılır, o bütün eylemleri de kendi içine alır. Her eylem bir şekilde bir çatı yapısında kullanılır; ama bütün eylemler her çatı türünde bulunmayabilir. Örneğin, yıv- yıkamak eylemi çatının bütün türlerinde de bulunabilir ( yıv, yıv-ın, yıv-ıl, yıv-ış, yıv-źır), anla- anlamak eylemi ise sadece üç çatıda kullanılır (anla, anla-ş, anlat). Bu durum eylemlerin sözcük anlamlarından kaynaklanır (1986: 209 ). Uraksin in Bu durum eylemlerin sözcük anlamlarından kaynaklanır. tespiti, eylemin aktiflik-pasifliğine yapılan bir gönderme olarak düşünülebilir; çünkü 23

42 eylemlerin aktiflik-pasifliği ile eylemlerin sözcük anlamları arasında doğrudan bir ilişki vardır. Çatı türlerinden ettirgen ve oldurgan çatının oluşumu eylemin aktiflikpasifliği ile edilgen, meçhul, dönüşlü ve işteş çatıların oluşumu eylemin geçişlilikgeçişsizliği ile ilgilidir. Eylemin aktiflik-pasifliğinin ettirgen ve oldurgan çatı oluşumundaki durumunu şöyledir: Eylem Ettirgen Çatı Oldurgan Çatı Aktif Pasif Aktif Pasif Aktif Pasif Geçişli Geçişsiz Geçişli Geçişsiz Geçişli Geçişsiz Geçişli Geçişsiz Geçişli Geçişsiz Geçişli Geçişsiz ül- (öl-) ültér- (öldür-) yaź- (yaz-) yazźır- (yazdır-) tıv- (doğ-) tıvźır- (doğur-) ultır- (otur-) ultırt- (oturt-) yügér-(koş-) yügért- (koştur-) Şema 3. Eylemin aktiflik-pasifliğinin ettirgenlik ve oldurganlık ile ilgisi Tablodan çıkarılabilecek sonuçlar şunlardır: 1) Aktif eylemler geçişli ve geçişsiz olabilir. 2) Pasif eylemler genellikle geçişsizdir. 4) Eylemlerin geçişlilik-geçişsizliği ettirgen çatı oluşumunda etkili değildir. 5) Aktif eylemler ettirgen çatıya, pasif eylemler oldurgan çatıya kaynaklık eder. 6) Bir eylemin aktiflik-pasifliği ve geçişlilik-geçişsizliği bu eyleme eklenen çatı ekleri ile değişebilir. 24

43 0. 4. Eylemlerin Aktiflik-Pasifliğinin ve Geçişlilik- Geçişsizliğinin Çatı Kategorisi ile Olan İlişkisi Çatı türlerinin oluşumu açıklanırken kimi araştırmacılar eylemin geçişlilik geçişsizliğini, kimi araştırmacılar da eylemin aktiflik-pasifliğini göz önünde bulundurmuştur. Eylemlerin aktiflik-pasifliği ve geçişlilik-geçişsizliği eylemlerin sözcüksel ve anlamsal özellikleri ile ilgilidir. Çatının da eylemler üzerinde gerçekleşen bir kategori olmasından dolayı eylemlerin aktiflik-pasifliği ve geçişlilik-geçişsizliğinin çatı kategorisinin açıklanmasında önemli bir yeri vardır. Bu bağlamda, eylemlerin aktiflik-pasifliğinin ve geçişlilik-geçişsizliğinin çatı kategorisi ile ilgisini şema ile göstermek uygun olur. 25