SOSYAL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ DERGiSi

Transkript

1 ISSN ERCiYES ÜNiVERSiTESi SOSYAL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ DERGiSi SAYI: 8 YIL: 1999

2 KÜLTEPE METiNLERİNDE GEÇEN RAHİP VE RAHİBELER Arş.Gör.Dr. Hasan Ali ŞAHİN Kültepe metinlerinde Akadça "kumrum" anlamına gelen rahip kelimesi, l.jh1\.1e ideogramıyla yazılmakta ve Sumerce GUDU şeklinde okunmaktadır. Kültepe metinlerinde geçen kumrum ile, Hititçe belgelerdeki LÜ SANGA ve LÜ GUDU' ile aynı olduğu anlaşılmaktadır 1. Rahibeler için ise gubaabtum, waqqurtum, terimleri kullanılmaktadır. Rahiplerinden bahsedilen Asur tanrılarının başında hiç şüphesiz Tanrı As.fur gelmektedir. Fırtına Tanrısı Adad'ın, Ay tanrısı Sin'in, tahıl tanrısı Nisaba' nın, Savaş tanrıçası fuar'ın rahiplerinden bahsolunmaktadır. Yerli tanrılar arasında ise, Anna'nın Higi.\'a' nın, Kubabat'ın rahiplerinden sözedilmektedir. Ay tamısı Sin'in rahibi olana.s'sur-imitti 'nin oğlu Dada'nın Anadolu'da ticari faaliyetlerde bulunduğu anlaşılmaktadır. İki belgede borçlu olduğu görülmekte ve diğer bir metinde ise kendisine teslim edilen paradan bahsedilmektedir 2. Tanrı Sin'in ralıibinin bir diğer oğlu DINGIR-.\'a-due 'nin de aynı şekilde belgeleriınizde adı geçmektedir. İki Kültepe metninde 3 şahit olarak gözükmektedir. Bu metirılerin birinde ise, kardeşi Dada ' ıun adı geçmektedir. Ay tann sı Sin'in rahibi olan Assur-imitti ve çocuklarının Anadolu' da ticareti e uğraşmaları rahiplerin bu dönemde ticaretle iştigal ettiklerini göstermektedir.. Asurlu tüccarlar Anadolu'da ticaretle iştigal ederken kendi takvimlerini ve kendi ticaret usullerini kullaıunışlardır. Bunların başında bir yı l süreyle seçilen, o yıl düzenlenen senetlerde adı geçen ve herkesçe bilinen limumluk müessessesi gelmektedir. Hem bir memuriyeti hemde 5 günlük haftayı gösteren hamu.\'tum tabirinin ise, yine senetlerde geçti ğini görmekteyiz. Bu hamustumların bir listesi olduğu ve b iryıl boyunca hamustumluk görevi yapan şahısların kaydedildiği anlaşılan bir metinde, yine Sin'in rabibinin oğlu olan DIN GIR-pilah ' ın adı geçmektedir. Bu şahsın hamustunıluk görevi üstleurnesi onun aktif olarak ticaretle uğraştığını göstermektedir 4. Diğer birkaç Kültepe metninde yine Ay tanrıs ı Sin'in oğlu ibaresi geçmektedir ve bu şalusların da Anadolu'da ticaretle uğraştıkları anlaşılmak - * Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Araştırma Görevlisi, Kayseri. H.Ho1lner, "Hittitc Equivalent of Old Assyrian kumnıın and epattum", Festschrift für H.Hirsch, s. ı 5 ı- ı KTS ll, 1, 1-4: 2 1/2 ma-na KU. BABBAR.pam sa-nı-pa-am i-se-er Da-da-a DUMU A-sur-imi-ti UI I.ME sa Sü-in; An.Or.Vl.l7, 13-15: l 2/3 mana KÜ. BABBAR a-na Da-da-a DUMU UHME as-qul, BIN Vl,64, 8-9: is-ti Da-da-a DUMU UHME sa [Sü-en], CCT IV, 19a: 12-13, a-sa-ar Da-da-a DUMU ku-um-ri-im; Da-da-a DUMU A-i-li UHME sa Su-en. 3 BIN IV 24\1, : [lgi DI]NGIR sa-du-e UHlvlE sa Su-e[n]; BIN IV 64, 11-12: lgi DINGIRsa-du-e UHME sa Su-en. 4 AKT ll, 13, 37-38: DINGIR-pi-la-ah DUMU UHME sa Su-en,

3 Sosyal Bilimler Enstitüsil Dergisi Sayı: 8 Yıl: 1999 tadır 5 Kültepe metinlerinden anlaşıldığına göre Ay tanrısı Sin 'in rabipleri ve çocuklarımn aktif olarak ticarete katılmaktadırlar. Belgelerimizde, Asur ve diğer Sami halkların tanrısı olan Adad 'ın rahiplerinden de bahsedilmektedir. Bu rahiplerin en ilgi çekici yönü ise; yerlilerden oluşmasıdır. Özellikle, Hititçe isimler taşıyan şahısların Adad ' ın rabibi olarak gözükmesi, Asurlulann kendi inançlarını yeriilere empoze ettiklerini göstermektedir. Hititlerin ise Koloni Devri'nde Anadolu'ya gelerek Anadolu'da yaşayan Hattiler'in ve diğer halkların tannlarını benimsedikleri gibi Asurlulann tanrılarını da benimsemiş olduklan görülmektedir. Fırtına tannsı Adad' ın rabipleri olan, Walisra, S'upuashu isimli şahısların bir boşanına belgesinde mühürleri bulunmaktadır.bu belge 6 Kani s kralı W ar Sıl ma zamanına tarihlenmiştir ve bu kral tarafından tasdiklenıniştir. Bir başka boşanma belgesinde ise, Adad ' ın rabibi olan Kamnıalia isimli Hititli şahsın mührü bulunmaktadır. Bu belge 7 Kanis'in son kralı Zuzu tarafından tasdiklenmiştir.peruwa ve Sıthurpia isimli Adad'ın rahiplerinin bir boşanma belgesinde mühürleri bulunmaktadır 8 Kammalia isimli şahsın Kanis kralı Anitta zamanına ait bir belgede mührü bulunmaktadır 9. Boşanma belgelerinde Adad ' ın rahiplerinin mühürlerinin bulunması onların bu konuyla ilgili olduklarını gösterir. Adad' ın rahiplerinin boşanmaya izin verdiklerini gösteren bir durumdur. Adad'ın rahiplerinin başı olan yerli Gadudu'nun madenlerle ilgili bir metinde mühıü bulunmaktadır. Bu belge demama kralı Hurmeli ve Kanis kralı Inar zamanına tarihlemniştir 1 0. Başka bir Kültepe metninde Jlaliuman isimli Hititli şahsın Adad 'ın ralıibi olduğu gözükınektedirıı. Bunun dışında bir metinde ise, isim verilmeden Adad'ın rabibinden bahsolunmaktadır 12. Asur Ticaret Kolonileri Çağı ' nın sonlarına doğru Asurlu tüccarlann Anadolu halkı ve özellikle, Hititler üzerinde yaptıkları kültürel etkiyi gösteren bu belgeler son derece önemlidir. Yerli halktan insanların Asur tannlarının rabipleri oluşu ve hatta bu rahiplerin başkanlarının da bulunması bunların Anadolu'da iyi bir şekilde teşkilatıanmış olduklarını göstermektedir. Ayrıca, Kanis kralları tarafından da tasdiktenmiş olan bu vesikalarda mühürlerinin bulunması ve bu rahiplerin bazılannın aynı zamanda başka önemli görevler almış olan kişilerden olması, Asurluların kendi inançlarını yerli halk arasında yaydıktarım ve hatta sarayda dahi bu inancın varlığını gösteren delildir. Kültepe'de höyükte yapılan kazılarda bulunan bir mühürde Abu-ahi isimli şahsın kendisini Adad ' ın ralıibi olarak tanıttığı görülmektedir13 Kültepe metinlerinde, Tanrıça!Jtar'ın da rahiplerinden de bahsediulmektedir. Bunlardan birinde fuar'ın rabibi borçlu olarak gözükmektedir 1 1.Bir diğer metinde ise, 5 ICK 1120, IS: DUMU UHME Sa Su-en, BIN IV 177, :, si-im 1/2 TÜG KI DUMU l1h1vfe sa Su-en. 6 Kt. n/k : KISffi W a-li-is-ra l1h1vfe sa Adad K.ISffi Su-pu-na-ah-su l1h1vfe sa Adad, 14-17: i-qa-ti Wa-ar-su-nıa ru-ba-im Ha-al-ki-a-su GAL si-mi-il-tim. 7 Kt. jik 625: KISffi Kam-ma-Ji-a l1h1vfe sa Adad, 8 TC ill,2 14, 1-5: KISffi Pe-pu-wa l1h1vfe Sa Adad..... KISffi Su-hu-ur-pi-a UI-ilvffi Sa Adad. 9 Donbaz, N. Özgüç' e Annağan,, kt. 89/ın 371 :KISIB Kam-ma-lia GUDA sa Adad 1 O Kt. n/k 32, 3-4: Ga-du-du UHME sa Ada d sa ka-ka-tim. 11 Kt. c/k 1340, 15-16: lgi 1-la-li-u-ına-an l1h1vfe sa Adad. 12 VS 26, 32, 19: UHME sa IM-ma. 13 Balkan, Mektup, s.2, n.5, e/k 180, 1-5: A-bu-a-hi dim DINGIR-su SANGA-su dim ANSURKI. 14 ICK II, 3 ı 6, 2-4: [X ı ma-na KU.BAB BAR sa [h u ]-bu-u! UHME sa ıstar [Im]-di-lim il-qe. 144

4 Sosyal Bilimler Enstitilsil Dergisi Sayı : 8 Yıl: 1999 şahsın ismi zikredilıneden ıstar ' ın rahibine verilen 3 ~eqel gümüş sözkonusu edilmektedir. Bu belge, bir masraf listesi olup. pek çok şahsaverilen 2, 3, veya 5 seqel gümüş ödeıımektedir.bunlar arasında. Btar ' ın rahibinc de 3.seqel KÜ verilmi.ştir.başka bir belgeden 15.~u-Btar isimli şahsın Tanrıça Utar'ın rahibi olduğu anlaşılmaktadır. Yerliler arasında bu tanrıçanın rabipleri bulunmamakla birlikte onun Asur'da pek çok ralıibiniıı olması gerektir. Bu tannçanın tapınınu Sami halklar arasında oldukça yaygındır. Onun rahibinin kendi adını taşıyan bir teofor isim alması da bu şah sın ailesinin bu tanrıçaya olan inancını göstermektedir. Güneş tanrısı Sama~' ın rahibi olduğu anlaşılan Kuzia isimli şahsın Kanis kralı Anitta tarafından tasdiklenen bir belgede mührü bulunmaktadır. Burada ayrıca Adad'm rahibi Kammalia ' nında mührü vardır.. Kültepe metinlerinde Sumer tahıl tanrısı Nisaba ' nın rahiplerinden bahsedilmektedir. Bu belgeler Kani.~ karw1ıu Ib tabakasına ait olup, Nisaba ' nın rahibi olarak geçen şahısların Hititli olduklan anl aşılmaktadır. Nisab a' nın Asur'da iyi bir tapınım gördüğü muhakkaktır ve onunasur şehrinde tapınağı ve rahipleri mevcuttur. Ancak Kültepe metinlerinde varlığından haberdar olduğumuz rahiplerinin yerliler olduğu anlaşılmaktadır. Anadolu'da ticaretle uğraşan Asurlu şahısların Anadolu'da bu tannnın bayramını kutladıklarını gösteren bir belge de mevcut olup, belki de bu tanrının Anadolu'da tapınağı da bulunuyordu. Zira. yerliterin de bu tanrının rahibi olmalan Anadolu'da Nisaba 'nın tapınınııının güçlü olduğunu göstermektedir. Nisaba ' rıın rahibi olan Wa.fatapra isimli şahıs Higisa ' nın rahibi ve diğer bazı görevli şahıslarla birlikte Kanis kralı War,Çuma zamanına ait bir belgede mührü bulunmaktadır 16.Kamma/ia isimli şahsın Kanis sarayında önemli bir kişi olduğu anlaşılmaktadır. Bu şahıs aynı zamanda Nisaba ' nın rahibi sıfatıyla bir evlat ediıınıe (adoption) belgesini diğer bazı üst düzey görevlilerle birlikte mühürlemektedir.belge17 Kanis kralı Pithana zamaruna tarihlenmiştir. Belgelerimizde. Asur şehrinin baş tanrısı olan tanrı A.<'sur'un da rahiplerinden bahsedilmektedir. Onun rahipleri arasında yerliler ve Asurlu şahıslar bulunmaktadır. Kanis'te oturan Asurlu tüccar PuJuken'in Asur'da oturan kızı Ahaha'mn gubabtum yani rahibe olduğu bilinmektedir ve bu rahibenin A.S'.~ur 'un hizmetine girdiği anlaşılmaktadır. Ahaha ' ııın rahibe oluşu ve faaliyetleri hakkında rahibelerle ilgili balıiste etraflıca bilgi verilecektir. Yerliler Kanunu 111, Manuba 19 ve Asurlu Istar-pilah 20 isimli şahısların Tanrı Aki'ur'un rahibi oldukları anlaşılmaktadır. Asur şehrinin baş tanrısı olan Tanrı Assur 'un pek çok rabibinin olması gerekmektedir. Ancak belgelerinnüzde bunlar hakkında fazlaca bilgi yoktur. Yf.rlilerin de onun rabipleri arasında yeralması dikkat çekmektedir. Kültepe metinlerinde yerli tanrıların rahiplerinden de bansedilmektedir. Anadolu 'nun yerli halkı olan Hurrilerin tanrısı Anna ' nın rahiplerinin söz konusu edildiği metinler vardır. Tanrı Anna nm rahibi olan Aluwa isimli ş ahıs Adad rahibiyle birlikte bir ıs Kt. 88/k 1050: ı GUDA sa!star. 16 Donbaz, N. Özgüç ' earmağan, s. 134,13S, 89/k 383, 2:KISIB Wa-sa-tap-ra GÜDA sa Ni-s iı-ba, K-k 10: Wa-sa- iı-ra ID-IME sa Ni-sa-ba. 17 Donbaz, N. Özgüç 'e Annağan, s.l37, 89/k 379, 3-4,:K.ISIB Kam]ma-li-a[GÜDA sa Ni]-sa-ba 18 Kt. 88/k 1 OSO, 1, GÜDA sa A-sur. 19 CCT VI 27b, CCT VI,

5 Sosyal Bilimler EIIStitllsil Dergisi Sayı: 8 Yıl: 1999 boşanına vesikasını mühürlemektcdir 21. Bir diğer belgede ise, Anna'nın rahibi olan Asu isimli şahıs için ayrılan 7 çuval hububattan bahsedilmektedir 22. Yerli rahiplerin hububat ticaretiyle uğraşmı ş oldukları anlaşılmaktadır. Kültepe metinlerinde Hurri Tanrısı Higisa ' nın rahiplerinden sözedilrniktedir. Higisa'mn rahibi olduğu anlaşılan Kigarsan isimli şahsın amutum ve kalay madeni ile ilgili bir belgede diğer bazı saray görevlileri ile birlikte mührü bulunmaktadır. Bu belge Kanis kralı İnar zamanına ve Mama kralı Hurmeli zaınının a tarihlenmiştir 23. Mama kralı Harpatiwa zamanına tarihlerren bir başka belgede 24 yine Higi.Sa'mn rahibi Kigarsan'ın mührü bulunmaktadır. Bu belge Alişar tabietleri arasında bulunmuş olup, Mama kralının Alişar'ı zabtederek buraya hükınetteğini göstediği gibi, Higisa rahiplerinin Kanis, Mama ve Alişar şehirlerinde aynı derecede nüfuzlarının olduğunu da kanıtlamaktadır. Siwasmei isimli Hititli şahsın Higisa ' nın rahibi olarak geçmesinden de Hititlerin Hurri tanrılarım kabul ettikleri anlaşılmaktadır 25. HigiJa ' nın rahibi olan Asuan isimli şahsın ise Kanis kralı Warsuma zamanına ait bir belgede mührü bulunmaktadır 26.Kültepe metinlerinde geçen Higisa ' nın rahiplerinin Koloni Çağında Anadolu saraylannda görev yapan önemli kişiler oldukları anlaşılmaktadır. Kralların tasdikiemiş oldukları belgelerde bazı rahip ve brokratlarla birlikte onlarında mühürleri bulunmaktadır. Kültepe metinlerinde Kubabat'ın rahiplerinden de bahsedilmektedir. Kanis'in son kral ı olarak bilinen Zuzu zamanına tarihlenen bir boşanma belgesinde, Kubabat 'ın rahibi olan Perua.liu isimli şahsın mührü bulunmaktadır;! '. Kani s karumunun son evresi olan lb katı tabietleri arasında görülen boşanına belgelerinde, adeption vesikalarında sürekli rahiplerin isimleri geçmektedir. Bunlardan bir kısmı aynı zamanda kraliyet ailesinin bir üyesi olarak da görülmektedirler veya diğer bazı görevleri de bulunmaktadır. Kubabat 'ın rahibine ödenen paradan bahsedilen metinler bulunınaktadır 28. Nakilit isimli şahsın Kubabat'ın rahiplerinden biri olduğıı anlaşılmaktadır. 29 Kültepe metinlerinde Kubabat'ın tapınağındaki sürüler içinde verilen paradan bahsedilmektedi2. Hitit tanrısı Ila/ianta 'nın rahiplerinden de bahseden Kültepe metinleri vardır. Bu metinlerden birinde Tarh u i.\: isimli şahsın Ilalianta rahibinin oğlu olduğıı görülmektedir 31. Bu belge bir boşanma vesikası olup, burada mührü bulunmaktadır. Aynı belgede Kubabat' ın rabibinin de mühıii. olup, Kani s krali Zuzu zamamna tarihlenıniştir. Kültepe metinlerinde hangi tanrının rahibi olduğu belirtilmeden geçen rahipler vardır. Bu metinlerden birinde, rahibin oğlu Enna-Suen isimli şahsın limum/uk görevi 21 Kt 89/k 379: KISIB A-lu-wa GÜDA sa A-na. 22 TC ID, 181, '' 7 na-ru-uq se-im i-li-bi A- sıl UHME sa A-na. 23 Kt. n/k 32, :, K.ISffi Ki-gar-sa-an UHME sa Hi-gi-sa. 24 OIP 27, Kt. 88/k 1087, : ku-uın-ru-um sa Hi-gi-sa ve 89/k de aynı şekilde geçer. 26 Donbaz, N. Özgüç'e Annağan, Kt. 89/k 383, 1: KISffi A-su-an GUDA sa Hi-gi-sa. 27 Kt. kik 1, 2: KISIB Pe-ru-as-s[ u] GUDA sa Ku-ba-ba-[ad]. 28 BIN VI, 193, 5: 2/3 ma-na 5 GİN UHME sa Ku-ba-ba-at, KTH 36, 23-24, 2/3 ma-na 5 GİNKÜ.BABBAR ku-um-ri-im sa Ku-ba-ba-at. 29 Kt. n/k 1787, ı -2: Na-ki-li-it GÜDA Sa Ku-ba-ba-at. 30 ICK I, ı 39, 10: 1 G İN KU. BABBAR sa UDU sa Ku-ba-ba-at. 31 Kt. kik ı, 4-5: KISIB Tar-hu-is DUMU-su GÜDA sa I-la-li-an-ta. 146

6 Sosyal Bilimler EnstittlsU Dergisi Sayı : 8 Yıl : 1999 üstlendiği anlaşılmaktadır.bu şahsın diğer metinlerde Ay tanrısı Sin'n rahibi olduğu anlaşı lmaktadır.bu tannnın rahiplerinin ak1if olarak ticarete katıldıkları görülmektedir. Bunun dı şında, Hapuala isimli şahsın rahip olduğu görülmüktedir 32.Bir Kültepe metininde, rahibin oğluna teslim edilen paradan bahsedilmektedir 33. Bir başka Kültepe metninde ise, Tilmim rahibinden bahsedilmektedir 34. Kültepe metinlerinde, ka.~sunı denilen ve kült görevlisi olarak değerlendirilen bir memuriyetten söz edilmektedir. kaf~.çum 'un yüksek dereceli bir memur olduğu ve hukuki bir fonksiyonunun bulunduğu da göıiilmekt ede 5. ka/isum dairesinden söz edilmekte ve buraya pa~a ödendiğini gösteren metinlerde mevcuttur 36 Mama şehrinde kassum memurlanmn para aldıklarını gösteren bir belge de bulumnaktadır 37. Bu belgede kassurnda ödenen paradan bahsedilmektedir ki, buranın bir resmi daire olduğu bir kere daha görülmüştür. Hurumhasim ve Sirun şehirlerinin ka.~sum larına ödenen paradan bahseden Kültepe metinleri de mevcuttu? 8. Bir masraf listesinde 39 kassum'a ödenen kalaydan bahsedilmektedir ki, Asurlu tüccarlar Kani-fe gelinceye kadar ödemeleri kalay ile yapmakta ve Kanı.nen sonra ise bozuk bakır ile masraflarını karşılamaktadırlar. Kültepe metinlerinde geçen gubahtum, waqqurtum kelimelerinin rahibe anlamına geldiği anlaşılmaktadır. Gıtbabtum ile NlN. DINGIR-ra ' nın aynı anlama geldiği Nougayrol tarafından tesbit edilmiş tir 40. Bunların görevlerinin hierodul ile alakah olduklarını vurgulamaktadır. Waqqurtum ise Lewy tarafından 41 NINDINGIR ' tanrının karısı" yani bir tür hierodul olarak yorumlanmı ştır. NIN.DINGIR-ra yüksek rahip sınıfının karşılı ğında feminen anla mında kullanılmaktadır. Bunun Akadçası entıım ' dur.kültepe metinlerinde geçen, gubabtum ile waqqurtum 'un aynı anlama geldikleri böylece anlaşılmaktadır. KaniS'te oturan meşhur tüccar Pusuken'in kızı Ahaha ' nın rabibe olduğu bilinmektkedir. Bu bayan için bazen gıtbab tum ve bazen de waqqurtum denilmesi bu eşitliği doğrulamakt adır 42. Kültepe metinlerinden anla şıldığına göre, Asur toplumu içinde önemli bir yer işgal eden rahip ve rahibelerin ticareıle de uğraşmaktadırlar. Daha önce ay tanrıs ı Sin 'in rahip- 32 ICK I, : [Ha- ]pu-a-liı UHME. 33 KUG 27, 46: DUMU ku-um-ri-im ap-qi-id. 34 BIN IV 87, UHME sa Ti-ib-nim. 35 CAD K.292b,3 de kassum şeklinde alırunış, Ahw s.906 da qassum şekl inde alınmış ve killt görevlisiolarak değer lend irilm iştir. 36 A.KT II, 3..;, ~ i-na ma-ma E A-ba-a ka-si-im ni-si, Sever," KUltepe Metinlerine Göre Birtum Kelimesinin Yeni Anlam ı", X.T.T.Kongresinden ayrıbasım, 1990,.Kt..tik 25, 15-16, 5 ma-na URUDU a-na ka-si-im as-qu-ul, burada birtum madeni için yapı lan masraflar arasında kussum'a ödenen bakırdan da bahsedilmektedir. 37 CCT V, 30a, 1-3: 1 GİNKÜ.BABBAR i-na Ma-a-ma i-na ka-si-im a-di-in. 38 A.KT III, 56, ; c/k,216, 25 de Hurumhasim şehrinin kassum 'uııdan bahsedilmektedir, VS XXVI, 148 ve VAT 9260 da ~irun'un kassum ' uııdan bahsedilir, Sirum Balili Burullum bölgesinde (RGTC,IV) bir yer olup, Asurlu tüccarlar bu bölgeden geçerken söz konusu şehirlerdeki kült görevlilerine ödeme yap ıyorlardı. 39 CCT V 44 c, 1-3: ANNA a-na qa-si-iın ni-is-qu-ul. 40 Nougayrol, JNES 9, (1950), s Lewy, ArOr 18/3,s.372,n.37, HUCA 27, s.79, H.Hirsch, UAR, s a-na A-sur-mu-ta-bil qi-bi-ma um-ma Wa-qilr-tum-ına, bu belge Ah aha ' nın karde ş i Asurmutabbil'e gönderdiği bir mektuptur ve burada waqqurtum olarak geçmektedir. 147

7 Sosyal Bilimler Enstitilsil Dergi'ii Sayı : 8 Yıl: 1999 lerinden bahsedildi. Kani.~ karum şehrinde oturan Asurlu tüccar PuJuken 'in kızı olan Ahaha ' nın rahibe olduğu anmlaşılmaktadır. Asur'da oturan Lanıassi'ııin kocası Pusuken'e yazdğı mcktupta~ 3 k ızı A haha ' nın büyüdüğünü ve Pu.wken'in gelerek kızı Tanrı.4.~.\'ur'un kucağına koymasını istemektedir, bu olay şöyle yoruınlanmışur ;.. genç kız tanrı Assur'a takdim edilir ve tanrıya adamr", böylece, gubabtum (nıhbibe) olınaktadır 44. Bu şekilde Asur şehrinde kızların büyüdükleri zaman tanrıların hizmetine verildiğine şahit olunmaktadır. Pu.~uken gibi Asur toplumunda çok önemli bir yeri olan bir tüccarın kız ını Tanrı /LUur'a adaması, hem bu tanrının baş tanrı olarak önemini vurgulamakla ve hem de rambelerin toplum içerisindeki konumunu göstermektedir. Asur'da rahip ve ralıibelerin aynı zamanda ticaretlede uğraştıkları anlaşılmaktadır. Ahaha' nın Asur'dan gönderdiği metktuplardan onun ticareıle uğraştığı görülmektedir' 15. Bu mektuplanda isimleri geçen, Asur-mutabbil, Suea, Buzazu ve İkupasa 'nın da Pusuken 'in çocukları olduğu diğer metinlerden anlaşılmaktadır 46. Asur'da oturan Ah aha'nın Kanis'te oturan kardeşlerine As ur 'daki ticari meselelerle ilgili bilgi verdiğ i göıiilmektedir. Pusuken 'in çocuklannın borçlu olarak gözüktükleri belgede yine Ahaha..ı 7 nın ismi zikredilmektedir. Pek çok Kültepe metninde A.ha/10 'ya gönderilen paradan bahsedilmektedir. Anadolu'dan Asur'a yapılan sevkiyatla ilgili bir metinde Lamassi ve Ahaha'ya Yerilecek olan 4 seqel alundan bahsedilm ektedir 4 ~. Bir başka Kültepe metininde Ahaha'mn elinde bulunan para sözkonusudur 49. B az ı belgelerde ise, Lanıassi ve Alıaha ' ya gönderilen gümüşten sözedilınektedir 50. Pu.Çuken ve çocukları ile Kuluma isimli şahıs arasındaki para meselesiyle ilgili bir belgede, yine Ahaha'nın adı geçmektedir. Ah aha'nın ve diğer kardeşlerinin ı O mana gümüş aldıkları kaydedilmiş ve Ah aha ve kardeşlerinin böylece hakl arını aldıkları ve bir daha Kuluma'ya ve Pusuken'e başvurmayacakları kaydedihniştir CCT lli 20: su-ha-ar-tum ir-ti-bi a-na A-sur su-ku-su is-im-un, BIN IV, M.Darga, Eski Anadolu'da Kadın, s , İstanbul BIN VI, : a-na Puzur-Asur qi-bi-ma um-ma A-ha-ha Sıi-~-a Bu-za-zu I-ku-pa-sa; TC II 46, ı -5: a-na A-sur -mu-tu-bi-il Bu-za-zu İ-hı-pa- sa qi-bi-ma um-ma A-ha-ha-ma a-na-kam E Su-En-Iii a-na KÜ. BABBAR is-ni-qu-ni-a-ti-ına a-na si-ib-tim ni-il-qe-ma; CCT V, 8a,l-5: a na Su-~-a A-sur-mu-ta-bi-il Bu-za-zu il 1-ku-pa-sa qi-bi-ma um-ma A-ha-ha-ma hu-bu-ul a-biku-nu ta-al-ta-am-da: CCT Iv, 31 b, ı -5 : a-ııa [Su-~-a Asur-ınu-ta-bi-il] ıi İ-ku-pa-sa qi-bi-ma wn-ma A-ha-ha-ma an,[ xx] sa a-na na-ru-uq [xxx) Puzur-Asur ad-ma-ku-ni ; a-na A-sur-muta-bi-il qi-bi-ına um-ma A-ha-ha-ma KU. BABBAR sa na-ru-uq Dan-A-sur as-bat-ma. 46 ATfffi 24, 8-12: A-sur-mu-ta-bi-il Bu-za-zu ıi İ-ku-pa-sa me-er-ü Pu-su-ken ki-ma ra-ma-ni-sunu lı ki-ma A-ha-ha a-ha-ti-su-nu gu-ba-ab-ti-iın u [Su-e-a) a-hi-su-nu. 47 CCT l, 17b, 7-16: a-ha-ma lo ma-na KU. BABBAR sa-ru-pa-am ni-is-ha-,ı:ı la DIRI sa-du-a-su sa-bu a-se-er A-ha-ha-a Sıi-e-a ıi Bu-za-zu i-na kaspi-sunu sa Be-la-num ıi Adad-damiq ha-bulu-su-nu-tini a-la-qe. 48 AK.T I, 7, 26-27: 4 GİN KÜGI a-la-ma-si il A-ha-ha: BIN IV 140, 1-8: 5 GİN KU. BABBAR sa A-ınur-A-sur DUMU Su-ka-li-a is-qu-la-ni a-na La-ma-si ı'.ı A-ha-ha A-mur-A-sur-ma u-biil. 49 CTl\.1MA, 71, 1-6: a-na Puzur-A-sur qi-bi-ma um-ma Bu-za-zu-ma a-di-i 26 ma-na KÜ.BABBAR qatim sa A-ha-ha sa a-ına-kaın is-ti En-nuın-Asur DUMU Sal-mi-hi-im al-qe-ü. 50 ICK I, 120, 5-9: 1 ri-ik-su 1 O GİN KU.BABBAR se-bu-ul-ta-as-na a La-ma-si ıi A-ha-ha CCT V, 41 a, 14-18: 5 GİN KU.BABBAR se-bu-tıl-tum sa La-ma-si ıi A-ha-ha 3 GİN KÜ.BABBAR ku-nu-ku-um sa A-ha-ha. 51 CCT V, 2la, 6-10: 10 ma-na KÜ.BABBAR qa-ti A-ha-ha DUMU SAL Pu-Slı-ken Puzur-Asur iı Bu-za-zu a-hu-sa il-qe-ıi, 16-21, a-na qa-ta-ti-su-nu A-ha-ha Bu-za-zu ıi I-ku-pa-sa a-na Kulu-ma u mer-e<su> la i-tu-ru 148

8 Sosyal Bilimler Enstitt/sa Dergisi Sayı: 8 Yıl: 1999 Kani.ften Asur 'da oturan Ahaira'ya gönderilen mektuplarda ise, ticari konularla ilgilidir ve Ahaha'nın kardeşi Buzazı(nun gönderdiği paradan bah sedilmektedi~ 2. Ahaha'ya gönderilen bir başka mektupta onun için gönderilen 1 1/3 mana gümüş sözkonusudur.. Waqqurtum Ahaha 'nın ticari faaliyetlerine ışık tutan diğer bir kaç Kültepe metni 53 daha vardır. Bütün bunlardan rahibe Ahaha' nın aktif olarak ticarete auldığı görülmektedir. Anadolu'dan kendisine para gönderilmektedir. Onun gönderdiği mektuplarda da ticari meseleler çob,'llnluktadır. Asur'da ralıip ve rahibelerin ticaretic iştigal etmelerinin gayet normal bir davranı ş olduğu açıkça görülmektedir. Alıaha' nın ticari faaliyetleri yanında oının aynı zamanda. tanrı Assur'un rahibesi olması dolayısıyla. dini vazifelerinin de olduı;:,ru muhakkaktır. Bazı belgelerde, Ahaha ya gönderilen az miktarda para ve paketlerden bahsedilmektedir. Alıaha'nın babası Pu~-uken ' in tanrı A.V.\'ur'a kaza ncından pay ayınp gönderdiğini de gözönüne alı rsak, Alıaha'ya gönderilen bu küçük miktardaki para ve maliann A.Mur tapınağı için gönderilmiş olacağını düşünebiliriz. Bir Kültepe metninde 54 ı demet (veya küçük paket) PuJuken 'in kızı waqqurtunı için 1 demet (riksunı) Saliim-Ahum 'un kızı Sat-As.~ur için toplam SE gümüş A h aha ya teslim edilmiştir '' denilmektedir. Bu belgede adak ve kurban parasından da bahsedilmektedir. Metnin ilerki satırlannda yine 2 seqel gümüş Ahaha'ya teslim edilmektedir. Bir diğer belgede 55 ise. 3 1 /.ı seqel iyi pasal/um altınınnın Ahaha için taşınacağı kayıtlıdır. Bu metinlerde geçen küçük oranlardaki pararun muhtemelen AJ.iiur tapınağı için Ahaha'ya gönderilmiş olıuahdır.,\:ebu/tum denilen küçük miktardaki demetierin bir tür hediye paketi şeklinde yorumlanması mümkün gözükmektedir. Nap/is isimli Asurlu tüccarın kızının da gubabtum olduğu anlaşılmaktadır. Nap/is'in evine ait olan kölenin sauşıyla elde edilen 20 seqel gümüşün Nap/is'in kı z ı adına başka bir şalısa Kani.~ 'te ödemniş olduğunu öğreniyoruz. 56. JStar-/anıassi isimli bayanın gıtbabtum olduğunu yine bir Kültepe metninden anlıyoruz57. Bazı Kültepe ınetinlerinde, rahibelere ödenen paradan bahsedilmektedir. Bununla ilgili bir belgede. 2/3 seqel 15 uttat gümüş bir g ubabtum'a. 2 seqel gümüş detann Belum'un tapınağı için ödenmiştir 5 ~. Guhahtum ve waqqurtum şeklinde geçen rahibelerin, 52 CCT II 32a, 1-10: a-na i-li-sa TU A-ni-na /A-ha-ha lı A-sa-nim qi-bi-ma um-ma Bu-za-zu 1 1/5 ma-na 5 GİN KÜGI a-ha-ma ni-is-ha-su DIRl sa-du-a-su sa-bu sa ik-ri-bi-a mi-ma-a-nim k'unu-ki-a A-sa-num na-as-a-ku-nu-ti; TC I. 21, 1-2, a-na A-sur-i -ıni-ti i-li-su-du Bu-za-zu u Waqur-tim. 53 BIN VI. 118, 1-10, CCT V, l-10, TC m, TC m 210, 24-29: 1 riksam a-na wa-qur-tim DUMUSAL Pu-su-ken 1 riksum sa Sat-Asur DUMU SAL Sa-lim-A-hu - uın. 55 TC m, 204, 1-1 o: 3 Y. GİN KÜGI SIG5 pa-sa-lum ku-nu-ki-a a-na Sal-ıni-Istar DUMU Be-zani ap-qi-id a-se-er sa ki-ma i-a-ti u A-ha-ha <ıi>-bi-il I GİN a-ni-qi-su a-d-din. 56 S.Bayram-S.Çeçen, '' Yene Belgelerin Işığında Eski Anadolu'da Kölelik Müessesesi", Selleten, C. LX, Aralık 1996, S.229, n/k 1772 nolu metin. 57 TC ID, 128, 2: ıstar-la-ına- s i ug5-bab-tuın. 58 ATHE 8, 1-10, 2/3 GİN I 15 uttat KÜ.BABBAR a-na gu-ba-ub-tiın sa a-ni-qi sa a-na Alı-istar tu-ka-i-lu as-qul 2 GİN KU. BABBAR i-na tap-hi-ri-im sa Be-Jim. 149

9 Sosyal Bilimler Enstitllstı Dergisi Sayı: 8 Yıl: 1999 bazı belgelerde metinlerinde şahit olarak görülmeleri onların ticari hayata dahil olduklarını gösteren delildir. 59 Kolani Çağı Anadolusunda önemli bir şe hir olduğu anlaşılan Zalpa'da gubabtuma teslim edilmesi gereken paradan bahseden bir Kültepe metni son zamanlarda yayınlanmıştır60 Bu belgeden, Anadolu şehirlerinde rahibelerin varlığı anlaşılmaktadır. Bu tahibenin yeriimi yoksa Asurlumu olduğunu bilemiyoruz. Belkide bu rahibe Anadolu'da yaşayan bir Asurlu tüccarın eşidir. Belgelerimizde. rahip ve rahibelere ödenen paradan bahsedilmektedir. Bu şahısların isimleri zikredilmediğinden bu param adak olarak mı verildiğini yoksa kendi ticari kazançlarımı olduğunu bileıniyomi 1. Rahibelerin çocuklanndan bahseden Kültepe metinlerinde, onlarında ti caretıc uğraştıklan anlaşılmaktadır 62, Bir başka belgede ise, gubabtum'un şehir meclisi önünde yeınin edeceği kayded ilıniştir 63 Kültepe metinlerinde, gubabtum ve waqqurtum'un dışında qadistum adı verilen bir rahibe sınıfından da bahsedilmektedir. qadistum kelimesi Asur ve Babil kültür çevrelerinde farklı manalara gelmektedir. BabU'de bu kadınlar dini ve kudsi bir fonksiyona sahip oldukları halde Asur' da adi, fahişe kadın anlam ma gelmektedir 64. Asur Ticaret Kolonileri Çağı'nda Anadolu'da diğer komşu ülkelerden farklı bir evlenme hukuku mevcut idi. Anadolu'da tek eşlilik hakim olup, satın alma evliliği de görülınemektedir. Anadolu'da yaşayan Asurlu tüccarlar da Anadolu evlenme hukukuna tabi olarak tek eşle evlenmek zorunda idiler, onlar ancak Asur 'a gittiklerinde ikinci bir eş alabiliyorlardı. Kültepe metinlerinde bu sebeble qadistunı teriinine rastlanılmaktadır. Laqepum isimli Asurlu tüccar, yerli Hatala ile evlenmiş ve bu evlilik bir belge 65 ile tasdiklenmiş olup, Anadolu'da ikinci bir kadın ile evlencz. Asur'a gittiğinde bir qadistunı ile evlenebilir denilmektedir. Buna benzer evlenme vesikaları mevcut olup, bir Kültepe metninde yine benzer ifadeler vardır 66. Qadistum 'un Asur toplumunda bir rabibeden ziyade adi kadın manasma geldiği böylece görülmektedir. 59 ATHE 25, 2: ku-nu-uk Wa-qur-tim; CCT III, 12a. 12: lgi gu-ba-ab-tim 60 AKT III, 103, 17-18: i-na Za-al-pa <a> gu-ba-ab-tim li-ip-qi-du-su. 61 TC ID, 203, 1-6: 1/3 ma-na K(J.BABBAR si-im 1 TÜG sa a-bi-su 112 ma-na KÜ.BABBAR a na wa-qur-tum 1 ma-na KU.BABBAR a-na Ma-nu-ba UHME; CCT V, 29: 2 ma-na KUGI i-d.isu-nu-sa wa-qar-tim; PRAG I, 554: 3 ma-na SIG HIA a-na wa-qur-tim mi-ma-a-nim a-na Amur-lstar up-qi-id; KTS 49b, 16-17: 10 GİN KU.BABBAR 3 1/2 TÜG HIA a-na wa-qur-tim ; TIC 9, 1-9: 2/3 G İN 15 SE a-ki-ri-im se-ne-en sa si-ni-is-ti-im a-na u-qu-ur-ti-im a-na al-mi-at Ga-zi-a se-ne-en GAL a-na u-qur-tum i-na al-za-ma. 62 ICK I, 12, 13:[sa ıne-e]r-ti-a gu-ba-ab-tim. 63 EL 9, 5:Ku-ba-ab-tum ni-is a-lim-ki it-mu-u 64 E.Bilgiç, DTCFD, C.IX; S , s ICK I, 3: La-qe-pu-um Ha-ta-la DUMUSAL E-ni-is-ru e-hu-uz La-qe-pu-um i-na-ma-tim sa-nitam la e-ha-az i-na a-lim-ki qa-di-is-taın e-ha-a. 66 AKT I, 77, 1-9: Su-Su-en E-ta-ri a-ha-su Ennam-A-sur e-hu-uz qa-qa-sa Puzur-wa-tam i-na saha-h-sa u-la u-se-sa-ab qa-d.i-is-tam i-na Ka-ni-is u Ni-ih-ri-a u-la e-ha-az. 150

10 Sosyal Bilimler ErıstittlsU Dergisi Sayı : 8 Yıl : 1999 Belgelerimizde, rahip ve rahibelerin evlerinden de bahsedilmektedir. Bir Kültepe metninde 7 mana kalayın gıtbabtum evinde bırakıldığından sözedilmektedir 67 Bir başka belgede, ise, rahip evinde bırakılan kumaşlardan bahsedilmektedir. Kültepe'den batı yönünde ilk uğrak yeri olan Wa/ihania şehrinde bulunan rahip evinde alınan kumaşlardan sözedilmiktedir. 68 Rahiplerin giydikleri özel elbiselerinin olduğunu ve bu elbiseterin Ta/hat şehrinde dokunduğunu, Kültepe metinlerinden öğreniyomz 69. Belgelerimizde, epattum olarak geçen bu kelime batı dillerine ephod şeklinde geçmiştir 70. Rahiplerin bu elbiseleri dini törenlerde giydikleri anlaşılmaktadır 71 Asur Ticaret Kolonileri Çağında Asur'da rahip ve rahibelerin yanında tannların şarkıcılarının da bulunduğu anlaşılmaktadır. Bunlar tapınakta yapılan törenlerde ilahiler söylemektedirler. Akadça nuarum adı verilen bu şarkıcılada ilgili Kültepe metinlerinden bilgi ediniyoruz. Ennam-Adad isimli şahsın tanrı Adad ' ın şarkıcısı olduğu anlaşılmaktadır.bu kişinin isminin de Adad'ın rahibi anlamına geldiği için ailesi bu şahsı çocukken Adad ' ın tapınağına, bu tanrımn hizmetine adamış olabilir 72. Başka bir belgeden, Jstartulissu isimli şahsın şarkıcı olduğunu öğreniyoruz.bu kişinin!star'ın şarkıcısı olduğu bilinmektedir 73. Kültepe metinlerinde MAS ideoğraınışla yazılan ve Akadçası a,çipu olan, yalvarıcıyakarıcı rahipler olarak yommlanan 7 ~ şa hıslarda 75 geçmektedir. Bunların da şarkıcılar gibi tannlara ilahiler söyleyip yalvarıp yakardıklarını kabul edebiliriz. İki Kültepe metninde bu rahiplerden birinin oğlu şahit olarak gözükmektedir 76. Belgelerimizde, tapınak kölelerinden de bahsedilmektedir 77 Akadça sarikum şeklinde geçmekte olup tapınak kölesi olarak yomınl anmıştır 78. Nakkilit isimli yerli şahsın bu kölelirin başı olduğu anlaşılmaktadır 79. Kültepe metinlerinden anlaşıldığına göre, Asur Ticaret Kolonileri Çağın ' da gerek Anadolu'da ve gerekse Asur'da rahip ve rabibeler önemli konumda bulunmaktadırlar. Yerli ve Asurlu tanrıların rahipleri olduğu anlaşılan ve özellikle Hititli oldukları görülen şahısların bazılarının. aynı zamanda sarayda hizmet verdikleri bilinmektedir. Kanis şeh- 67 Kt. m/k 125, 10-13, 7 ma-na AN.NA ı-na E gu-ba-ab-tim e-zi-ib. 68 ICK I, 92, l CCT I, 32c, : 3 e-pa-da-tum tal-hi-di -a-tuın mi-ına-a-nim Puzur-lstar; CCT Il, 15-16, S: e-pa-da-tum tal -ha-di-a-tuın ; CCT IV, 6e, 1-5: a-na Pu-su-ke-en qi-bi-ına um-ma Su-e-a-ma DUBSAR-tam wa-di la-am-da-ni e-pa-ta-am; OIP XXVII, 62, : e-pa-da-tum Tal-ha-di-atuın SABA 10 e-pa-da-tum Asur-bel-a-wa-tim TC ill, 219, 21-23: ''e-pa-da-tum; TC ll,s4, Redhause sözlüğü, s.320, eski ibrani rahiplerinin ayinlerde giydikleri kıyafet, efod. 71 H.Hirsch, UAR s.58-59, K.Nashet~ RGTC IV. s. l lck I 156, 13-14: En-uın-Adad nu-u-rum sa Adad. 73 H.Hirsch, UAR s.s8. 74 H.Hirsch, UAR, s.s8, 75 ICK I, 2,2, En-nam-A-sur MAS. 76 CCT V, 14a,26: Puzur-SATU DUMU MAS; CCT V, 41a, 37:Puzur-SATU DUMU MAS. 77 ICK I, 139, ı O: ı GİN [ 1 na-tim a-si-ri-qim u-ka-in, 78 E.Bilgiç, DTCFD,C.VI, s.508, n.99; H.Hirsh, UAR; s.s8. 79 EL I, 5,5,: ''tapınak kölelerinin başı olan Nak.kilid'in mührü". 151

11 Sosyal Bilimler Enstitilsil Dergisi Sayı : 8 Yıl: 1999 rinde üst düzey görevlerde bulunan kişilerin, rahiplik görevini de üstlenmiş olmalan rahiplik müessesesinin bu dönemdeki önemini göstermektedir. Asurlu rahip ve rambelerin ise, ticaretle uğraştıklan ve ticarette önemli kişiler veya bunların çocuklan olduklan görülmektedir. Asur şehrinin tanınmış tüccarlarının çocuklannın aynı zamanda rahibe olarak arulması, bu dönemde bu müessesenin Asur toplumundaki konumunu göstermeye yeterlidir. Kültepe metinlerinde rahip ve rahibe diye adlandırılan şahısların, yalnızca mabedde hizmet eden kişiler olarak görülmesi yanlış olacaktır. Bunların gerek idari ve gerekse ticari hayatta önemli kişiler olduklan açıkça görülmektedir. 152

12 Sosyal Bilimler E11Stitüsa Dergisi Sayı: 8 Yıl : 1999 KISAL TMALAR LİSTESİ AHW AKTI AKTII AKT III ATHE BIN 4 BIN 6 CAD CCT C TM MA EL ICK 1 KTSII KUG OIP PRAG RGTC IV TC3 UAR vs 26 Akkadischcs Handwortcrbuch, Wiesb~tdcıı. E. Bilgiç-H.Sever-C.Günbattı-S. Bayram Ankara Kültepe Tabletleri, Ankara E. Bilgiç-S. Bayram, Aııkaı a Kültepe Tabietleri II, Ankara E. Bilgiç-C. Günbattı, Anl<araner Kültcpetafeln, (FAOS B-3) Stutgart B. Kienast, Die Altassyrischcn Tcxte des Orientalischen Semanars der Universitat Heidelberg und der Sarnınlung Erlenmeyer-Basel, Berlin A.T. Clay. Lettcrs and Transactious from Cappadocia, Babylonian Inscriptioııs in the Collcction of J.B. Nies IV, New Haven F.J. Stephens, Old Assiyrian Letters and Business Documents, Babylonian lnscriptions in the Collection of J.B. Nies VI, New Haven Chicago Assyrian Dictionary. Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the British Museum. M.T. Larsen, Old Assyı ian Texts, Paris G. Eisser-J. Lewy, Die altassyrichen Rechtsurkunden vom Kültepe, Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegptischen Gesellschaft 33 und 35. Leipzig (EL 1 und 2, wenn nach Sicten zitiert). B. Hrozny. lnscriptions Cuneiformes du Kültepe 1, Praha V. Donbaz, Keilschrifttexte in den Antikcn-Museen zu Stanbul, Stutgart K. Heckcr. Die Kcilschrifttextc der Unive?itatsbibliothek Gicssenunter Benetzung nachgelanesser yorarbeiten von J. Lewy, Giessen Oricntal Institute Publications. Prag Arkeoloji Müzesindcki Kültepe Tabletlcri. K. Nashef, Die Orts-und Gewassernamen der altassyrichen Zeit, Wiesbaden J. Lcwy. Tablettes Cappadociennes troisieme serie Musee de Louvre, Paris H.Hirsch, Untersuchungen zur altassyrichen Religion. Graz K. Vcenhof-E.K. Brandt, Vorderasiatische Schriftdenkmaler der Staatlichen Museen zu Berlin, Heft XXVI, Altassyriche Tontafeln aus Kültepe Texte und Siegclabrollungen,

13