Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 82, Kasım 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 82, Kasım 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Gülsün KARSLI Öğretmen, Matematik ve Fen Bilimleri Ana Bilim Dalı gk0404@hotmail.com Doç. Dr. Murat KURT Amasya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi murat.kurt@amasya.edu.tr TÜRKİYE DE OKUL ÖNCESİNDE KAVRAM HARİTASI KULLANIMI İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ ( YILLARI ARASI) Öz Bu çalışma, yılları arasında Google Akademik ve Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi veri tabanlarında yayımlanan Türkiye de okul öncesi kavram haritası kullanımına yönelik erişilebilen yüksek lisans tezleri, doktora tezleri ve makalelerin incelenmesiyle yapılmış analitik bir çalışmadır. Çalışma kapsamına alınan makaleler ve tezler incelenerek Türkiye de okul öncesinde kavram haritası kullanımına yönelik 8 tez ve 6 makale olmak üzere toplam 14 çalışmaya erişilmiştir. Çalışmanın sonunda makale çalışmalarının daha fazla olduğu, çalışmaların biri dışında yayın dilinin Türkçe olduğu görülmektedir. Çalışmalarda bulunan doktora ve yüksek lisans tezlerinin nicel, makalelerden 4 ünün nicel 2 sinin nitel yöntemlerle yapıldığı tespit edilmiştir. Çalışmalarda toplam 53 anahtar kelime kullanılmış olup çoğunlukla Okul Öncesi Eğitim, Kavram Eğitimi, Erken Çocukluk ve Kavram Haritası anahtar kelimeleri tercih edilmiştir. Araştırmanın sonucunda Türkiye de Okul Öncesinde Kavram Haritası kullanımına yönelik yapılmış çalışmalar incelenerek genel bir bakış açısı ortaya konmuştur. Anahtar kelimeler: Okul Öncesi Eğitim, Kavram Haritası, Kavram Eğitimi

2 CONCEPT MAP USE OF THE INVESTIGATION STUDIES PRESCHOOL IN TURKEY: ( ) Abstract This study is an analytical study which is done by researching post graduate theses, doctorate theses and articles that can be accessed oriented toward the pre-school use of concept map in Turkey published between the years of on the data basis of Google Academic and The Council of Higher Education. In total there have been achieved 14 studies with the inclusion of 8 theses and 6 articles intended for the pre-school use of concept map in Turkey by researching the articles and theses that are included into the study. At the end of the study it can be detected that there are more article studies and the broadcasting language is Turkish except for one study. There has been confirmed that the doctorate and post graduate theses in the study are done with quantitative methods, 4 of the articles are done with quantitative methods and 2 of the articles are done with qualitative methods. In the studies there have been used 53 key words and the keywords Pre-School Education, The Concept Education, Childhood and Concept Map are mostly preferred. At the end of the research there has been presented a general point of view by searching the studies carried out for the use of concept map before school in Turkey. 784 Keywords: Pre-school Education, Concept Map, Concept Education 1. GİRİŞ Kavram, bir varlığın veya düşüncenin zihinde anlamlandırılan ortak adıdır (Türk Dil Kurumu, 2018). Kavramlar somut ya da soyut olabilirler. Çocuklar ortalama olarak 1-2 yaşlarında kavramları kazanmaya başlarlar ve somut kavramlara göre soyut kavramları öğrenmede zorluk yaşayabilirler. Bu yüzden çocuklarda kavram gelişimini sağlayabilmek için somuttan soyuta doğru bir yol izlemek gereklidir (Üstün ve Akman, 2003). Soyut kavramlar öğretilirken de bilişsel beceriler göz önünde bulundurulmalıdır (Yılmaz, Çolak, 2011). Bu kavramlar öğretilirken ortaya çıkabilecek sorunları ya da kavram yanılgılarını ortadan kaldırmanın en iyi yolu kavram haritası oluşturmaktır. Bilgiyi sınıflandıran ve sunulmasına yardım eden görsel materyallere kavram haritası denir (Novak ve Cañas, 2006). Çocukların kavramları nasıl algıladığını ve nasıl sentezlediğini anlamak için kullanılır. Aynı zamanda çocukların kavramları nasıl anlamlandırdıklarını değerlendirmede kullanılan iki boyutlu veya üç boyutlu bir şemadır (Kaya, 2003). Kavram haritaları 1970 li yılların başında Cornell Üniversitesinde Novak ve arkadaşları tarafından, Ausubel in Anlamlı Öğrenme yaklaşımı temel alınarak geliştirilmiştir (Novak & Gowin, 1984). Kavram haritası kullanmak mevcut olan bilgimizi organize etmemize veya yeni öğrendiğimiz bilgiyi kavramamıza ve ileri düzeyde öğrenmelerimize destek olur (Novak, 1991). Kavram haritaları özgür ve esnek bir yaklaşıma sahiptir. Öğrenme için uygun, kullanılması ve değerlendirilmesi her yönden ekonomik olan bir yöntemdir (Ruiz-Primo ve Shavelson, 1996). Novak ve Gowin, kavram haritalarının çocuklarla birlikte hazırlanmasının öğrenme için daha önemli ve etkili olduğunu savunmaktadır. Çünkü çocuk, bu şekilde zihnindeki şemalarla, çizdiği harita arasında bir ilişki kurar. Sonuç olarak çocuk edindiği kavramlar arasında bağlantı kurarak yeni bilgiler biriktirir (Kaşlı, Aytaç ve Erdur, 2001).

3 Kavram haritaları özellikle son 20 yılda sıklıkla tercih edilen yöntemlerden biri haline gelmiştir (Kaya, 2003). Günümüzde hızla değişen ve gelişen bilgiyi yakalayabilmek için bilgiyi edinebileceğimiz yöntemlerin de değişip gelişmesi kaçınılmazdır (Sarıtaş, 2010). Kavram haritası, çocuğun bilgi ve zihin yapısının ana çizgilerini gösterebildiği için, öğreticilere çocukların kavram bilgilerinin doğruluğunu ve hatalarını görme imkânı verdiğinden dolayı (Novak ve Gowin, 1984) çocukların anlama ve öğrenme seviyelerinin belirlenip değerlendirilmesinde de kullanılmaktadır (Wallace ve Mintzes, 1990; Doğan ve Aksu, 2016). Kavram haritalarının elemanları vardır (Kaptan, 1998). Bunlar: - Kavram haritaları belli bir düzende olarak hazırlanan daireler ve kutulardan oluşur. - Haritanın en üst kısmında en genel kavrama yer verilir. - Aynı dereceye sahip kavramlar aynı hiyerarşik basamakta bulunur. - Haritada odaklanılan kavram değiştiğinde veya yeni bir harita çiziminde kavramların hiyerarşik yeri de değişebilir. - Kavramlar birleştirilip cümle haline getirilirse bunun adı önerme olur. - Kavram haritasında çapraz ilişkiler bulunabilir ve kavramlar arası ilişkiler haritayı oluşturan kişinin kurduğu düzene bağlıdır. - Örnekler haritanın en alt kısmında yer alır. - Özel isimler spesifik örnek olarak alınır. Kavram olarak sayılmaz. Kavram haritalarının eğitimde kullanılan yöntem ve tekniklerden, bilgiyi yapılandırma ve kavramların anlamlandırılması dışında sağladığı birçok özellik vardır. Çocukların bilgilerini yapılandırma şekillerini görebilmekte, temeldeki bilgilerin geçerlilik ve karmaşıklıklarını ölçebilme imkânı sunmak bunların başında gelmektedir (Şahin, 2002). 785 Eğitimin her kademesinde olduğu gibi okul öncesi dönemde de kavram haritası kullanımının gerekli olduğu, kullanıldığında başta çocuklar olmak üzere öğretmen için de ne gibi yararlar sağladığı ve bu konuda literatürde oldukça az çalışma olduğu fark edilmiştir. Bu çalışmanın temel amacı, yılları arasında Türkiye de okul öncesi dönemde kavram haritası kullanımı ile ilgili yapılan çalışmaların incelenmesidir. 2. YÖNTEM Bu çalışmada okul öncesinde kavram haritalarının öğrenme-öğretme sürecinde kullanım durumları konusunda yapılan çalışmaları incelemek amacıyla betimsel içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi, birbiriyle benzerlik gösteren kavramları bir araya getirmek ve bunları bireyin anlayabileceği şekilde düzenlemektir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Çalışmada Google Akademik ve YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanları kullanılmıştır. Literatür taraması sırasında, Google Akademik veri tabanında okul öncesi ve kavram, okul öncesi ve kavram haritası anahtar kelimeleri kullanılarak tarama yapılmıştır. Okul öncesinde kavram haritası kullanımı alanıyla ilgili 6 makaleye ulaşılmıştır. YÖK Ulusal Tez Merkezi, Gelişmiş Arama bölümünde okul öncesi ve kavram anahtar kelimeleri ile tarama yapılmıştır. Tarama sonucunda erişime açık 13 adet tez bulunmuştur. Bu çalışmalardan 8 tanesi erişime açık olup 6 tanesi yüksek lisans tezi, 2 tanesi doktora tezi olarak gruplandırılmıştır. Erişime açık olmayan tezler dâhil edilmemiştir.

4 3. BULGULAR Araştırmaların yayın türü ve yayımlandığı yıllara göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Araştırmaların Yayın Türü ve Yayın Yılına Göre Dağılımı Yıl Yüksek Lisans Tezi Doktora Tezi Makale n % , , , , , , , , , , , Toplam n % 42,9 14,2 42, Tablo 1. de sunulan veriler incelendiğinde yayın yılına göre; en çok çalışmanın 2015 yılında yapıldığı görülmüştür. Çalışmaların büyük kısmının yüksek lisans tezi ve makale olduğu, konunun doktora tez düzeyinde oldukça az çalışıldığı da tespit edilmiştir (Şekil 1.). Şekil 1. Araştırmaların Yıllara Göre Dağılımı İncelenen tez ve makalelerin araştırıldığı yönteme göre yüzde ve frekans değerleri Tablo 2. de verilmiştir.

5 Tablo 2. Araştırmaların Yaklaşımlarına Göre Dağılımı Yaklaşım Yüksek Lisans Tezi Doktora Tezi Makale n % Nicel ,7 Nitel ,3 Karma Toplam Tablo 2. incelendiğinde, yapılan araştırmaların büyük bir kısmının nicel yaklaşım alanındaki araştırma yöntemleri ile devam ettirildiği görülmektedir. Araştırmalarda karma ve nitel yaklaşımların çok fazla kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Bu durum Şekil 2. de açık bir şekilde görülmektedir. 787 Şekil 2. Araştırmaların Yürütülme Yaklaşımlarına Göre Dağılımı Tablo 3. te kullanılan veri toplama araçlarının araştırmalara göre ayrımı verilmiştir. Tablo 3. Araştırmalarda Kullanılan Veri Toplama Araçlarının Dağılımı Veri Toplama Araçları Yüksek Lisans Doktora Tezi Makale n Tezi Boehm-Okul Öncesi T.K.T Bracken Temel Kavram Ölç Görüşme Kavram Gelişim Testi Kişisel Bilgi Formu Piaget Sayı Korunumu Testi Zaman Kavramı Baş. Değ. Ölç Diğer Toplam *Bir tez ya da makale araştırmasında veri toplama araçlarından birden fazlası kullanılmıştır.

6 Tablo 3. ten araştırma sürecinde veri toplamak amacıyla 4 defa Bracken Temel Kavram Ölçeği kullanıldığı anlaşılmaktadır. Tabloda verilen veri toplama araçlarından farklı olarak 2 ölçme aracı daha kullanılmıştır. 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada ülkemizde okul öncesi dönemde kavram haritası kullanımına yönelik yapılan çalışmalar araştırılmıştır. Bu amaçla yılları arasında Google Akademik ve YÖK Ulusal Tez Merkezi nde yayınlanmış çalışmalar taranmıştır. Araştırma konusuna ilişkin ulaşılan iki doktora tezi, altı yüksek lisans tezi ve altı araştırma makalesi incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen sonuçlar eğitim sürecinde kavram haritası kullanımının çocukların kavram kazanımına katkı sağladığını göstermektedir. Kavramları bir bütün olarak görebilme çocuklarda anlamlı öğrenmeyi kolaylaştırır. Bunun sonucunda çocuklar çok yönlü düşünebilme ve parça bütün ilişkisi kurabilme gibi yetileri kazanırlar. Kavram, kavram ağı, kavram haritası okul öncesi eğitiminin temel yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bu durum çocukların tüm gelişim alanlarına yansır. Okul öncesinde kavram haritalarının bilinçli ve yerinde kullanımı çocukların akademik başarılarına ve gelecekteki yaşantılarına katkı sağlayacaktır. Öğrenme sürecinde kavram haritası kullanımı, düz anlatım yöntemine göre kalıcılığı artırmaktadır. Çocuklarda kavram gelişimi için erken yaşlardan itibaren gelişim özelliklerine uygun olarak kavram geliştirme süreçleri anne baba ve eğitimciler tarafından desteklenmelidir. Araştırma sonucundan elde ettiğimiz bulgulara göre Türkiye de okul öncesi dönemde kavram haritası kullanımı ile ilgili yılları arasında yeterli çalışma yapılmadığı görülmüştür. Yapılan çalışmalar incelendiğinde okul öncesinde kavram gelişimi için kavram haritası kullanımının oldukça gerekli olduğu sonucuna varılmıştır. Bu sonuca göre çocuklar, edindiği yanlış kavramlarla görsel olarak karşı karşıya kaldığı zaman zihinsel olarak farkındalık uyandırdığı için eğitimde kavram haritası kullanımına sıkça yer verilmelidir (Bahar, 2000). 788 Elde edilen verilere göre, kavram haritasının eğitim sürecinde kullanılması kadar eğitimcinin de etkin bir kavram haritası hazırlama yeterliliği büyük önem taşımaktadır. Bu süreçte eğitimciye düşen önemli sorumluluklar vardır. Eğitimci kavram haritasını hazırlarken karmaşıklıktan uzak, genelden özele giden bir yol izlemelidir. Her kavramın bir defa kullanıldığı, kavram yanılgılarından uzak ve kavramlar arası bağlantıların kuvvetli olduğu etkin bir kavram haritası tasarlamalıdır (Kaya, 2003). Kavram haritasının hazırlanmasında çocukların aktif katılımı sağlanmalıdır. Bu katılımın da çocuklar açısından büyük önem taşıdığı sonucuna varılmıştır. Çocuklarla birlikte basit bir kavram haritası hazırlanabilir. Çocuklarla birlikte hazırlanan kavram haritasına ekleme ve çıkarmalar yapılarak daha kapsamlı bir hale getirilebilir. Bu sayede kavram haritasını hazırlama sürecinde çocuk sosyalleşmeyi, özgüven kazanmayı aynı zamanda işbirlikli öğrenmeyi kazanır veya kazanma eğilimi gösterir. Elde edilen verilere göre okul öncesi dönemi kapsayan yeterli çalışma bulunmamaktadır. Eğitim sürecinde kavram haritası kullanımı ile ilgili çalışmalara en fazla fen bilgisi ve matematik eğitiminde rastlanılmaktadır. Sonuç olarak, kavram haritası kullanımı okul öncesi yıllarında oldukça önemlidir. Bu dönem temel kavramların öğrenilmesi için büyük önem taşımaktadır. Araştırmalar çoğu kavramın okul öncesi dönem içinde öğrenildiğini göstermektedir (Clark, 1983; French ve Nelson, 1985 ). Ayrıca okul öncesi dönemde edinilen kavramlar bilişsel gelişimin yanında okuma-yazma gelişimini de olumlu yönde etkilemektedir (Bracken ve Panter, 2011). Temel kavramların bu kadar

7 önemli olduğu göz önüne alındığında okul öncesi dönem çocuklarının kavram bilgilerini geliştirmeye yönelik yöntem ve tekniklerin geliştirilmesi ve uygulanması faydalı olacağı düşünülmektedir. Ancak incelenen çalışmalar sonucunda kavram haritası kullanımının okul öncesinden çok ilkokul, ortaokul ve lise kademelerinde daha yaygın kullanıldığı sonucuna varılmıştır. Eğitimde kullanılan yöntem ve teknikler arasında kullanımı ve değerlendirilmesi açısından ekonomik bir yöntem olduğu için eğitimde sıkça yer verilmesi gerektiği kanısına ulaşılmıştır. KAYNAKLAR Bahar, M. (2000). Biyoloji eğitiminde kavram haritalarının kullanımı. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu. Bracken, B.A ve Panter, J.E. (2011). Using The Bracken Basic Concepts Scale and Bracken Concept Development Program in the Assessment and Remediation of Young Children s Concept Development, Psychology in the School, 48(5): Clark, E. (1983). Meaning and concept. handbook of child psychology, Vol 3: Cognitive Development. New York: Wiley- Sons Doğan, N. ve Aksu, G (2016). Matematik dersinde V- Diyagramı ve kavram haritası kullanımının öğrencilerin başarı ve tutumlarına etkisi. Akademik Sosyal Araştırma Dergisi, 4 (35): Kaptan, F. (1998). Fen öğretiminde kavram haritası yönteminin kullanılması. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14: Kaşlı, A.F., Aytaç, V. ve Erdur, G. (2001). Kavram Haritalama. Ege Eğitim Dergisi, 1 (1): Kaya, O.N. (2003). Fen eğitiminde kavram haritaları. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(1): Novak, J. D., & Gowin, D. B. (1984). Learning how to learn. New York: Cambridge University Press. Novak, J.D. (1991). Clarify with concept maps, The Science Teacher, Oktober, 58(7): Novak, J. D. & Cañas, A. J. (2006). The theory underlying concept maps and how to construct them. Florida Institute for Human and Machine Cognition, 1.Retrieved from Ruiz-Primo, M. A., ve Shavelson, R. J. (1996). Problems and issues in the concept maps in science assessment. Journal of Research in Science Teaching, 33(1): Sarıtaş, R. (2010). Milli Eğitim Bakanlığı okul öncesi eğitim programına uyarlanmış Gems (Great Explorations in Math and Science) fen ve matematik programının anaokuluna devam eden altı yaş grubu çocukların kavram edinimleri ve okula hazır bulunuşluk düzeyleri üzerindeki etkisinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Şahin, F. (2002). Kavram haritalarının değerlendirme aracı olarak kullanılması ile ilgili bir araştırma. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(1): Türk Dil Kurumu, (ET: ).

8 Üstün, E., Akman, B., Etikan, İ. (2003). Üç yaş grubu çocuklarda kavram gelişimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24: Wallace, J.D., & Mintzes. J. J. (1990). The concept map as a research tool: Exploring conceptual change in biology, Journal of Research in Science Teaching, 27(10): Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (5. bs.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. Yılmaz, K., Çolak, R. (2011). Kavramlara genel bir bakış: kavramların ve kavram haritalarının pedagojik açıdan incelenmesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (1): EKLER Ek 1: Araştırma Kapsamında İncelenen Yayınlar: (M: Makale, Yl: Yüksek Lisans Tezi, D: Doktora Tezi) M1: Arı, M., Üstün, E., Akman, B. ve Etikan, İ. (2000). 4-6 yaş grubu çocuklarda kavram gelişimi. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara. Yl1: Avşalak, K. (2008). Okul öncesi dönem aylık çocuklara uygulanan müzik eğitiminin kavram gelişimi üzerindeki etkisi (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. M2: Bilasa, P. (2015). Anasınıfında zihin haritasının öğretim amaçlı kullanımı. Journal of Research in Education and Society, 2(4), D1: Çamlıbel Çakmak, Ö. (2012). Okul öncesi eğitim kurumuna devam eden aylık çocuklara temel kavramların kazandırılmasında kavram eğitimi programının etkisinin incelenmesi (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Yl2: Çelik, C. (2005). Oyun materyallerinin okul öncesi eğitimi çağındaki çocukların kavram gelişimi üzerindeki etkisinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. 790 M3: Güler Küçükturan, A. Ve Eyidoğan, F. (2015). Okul öncesi dönemde kavram gelişiminin kavram haritaları yoluyla değerlendirilmesi. Başkent Üniversitesi, Ankara. D2: Koçak, Ö. (2016). Üç boyutlu çizgi filmlerin okul öncesi çocukların mekânda konum ile ilgili kavram gelişimine etkisi (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Yl3: Okursoy Günhan, F. (2009). Kavram haritaları öğretim stratejisinin öğrenci başarısına etkisi: bir meta analiz çalışması (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Yl4: Sarıtaş, R. (2010). Milli Eğitim Bakanlığı okul öncesi eğitim programına uyarlanmış Gems (Great Explorations in Math and Science) fen ve matematik programının anaokuluna devam eden altı yaş grubu çocukların kavram edinimleri ve okula hazır bulunuşluk düzeyleri üzerindeki etkisinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

9 M4: Şen, S. (2011). 6 yaş çocuklarının sayı kavramının gelişiminde kavram eğitim programının etkisinin incelenmesi. Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi,, 2 (1), Aydın M5: Tepetaş, G.Ş. ve Haktanır, G. (2013). 6 yaş çocuklarının temel kavram bilgi düzeylerini desteklemeye yönelik öyküleştirme yöntemine dayalı bir eğitim uygulaması. Eğitim ve Bilim Dergisi, Cilt 38, Sayı 169. Yl5: Uzun, A. (2013). Aile katılımı odaklı matematik destek programının okul öncesi eğitim kurumuna devam eden aylık çocukların matematiksel kavram edinimine etkisinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü M6: Üstün, E., Akman, B., Etikan, İ. (2003). Üç yaş grubu çocuklarda kavram gelişimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24, Ankara Yl6: Zoroğlu, M.A. (2015). Okul öncesi dönemdeki çocuklara yönelik yapılandırmacı öğrenme kuramına dayalı kavram karikatürlerinin geliştirilmesi ve uygulanması (Yüksek Lisans Tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rize. 791