ABBASKULU AA BAKIHANOV'UN GÜLÜSTAN-I REM ESERNDE KIRIM TATARLARI VE GRAYLAR. Crimean Tartars And Girays In Abbaskulu Aga Bakihanov s Gülüstan-i rem

Transkript

1 ABBASKULU AA BAKIHANOV'UN GÜLÜSTAN-I REM ESERNDE KIRIM TATARLARI VE GRAYLAR Crimean Tartars And Girays In Abbaskulu Aga Bakihanov s Gülüstan-i rem Seyran GAYIBOV Özet Azerbaycan tarihi aratırmalarında memba nitelii taıyan Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem eseri, konu aldıı malzemenin sosyal, siyasal ve kültürel tarihe kaynaklık etmesi bakımından önem arz etmektedir. Eser, irvan ve Daıstan ın sosyal ve kültürel dokusunu batının ve dounun önemli kaynakları ııında irdelemi, bölgenin siyasi yapılanmasını ve bu yapılanmada rol alan devlet ve milletlerin çalımalarını geni bir ekilde incelemitir. Bu sürece taraf olan Kırım Türklerinin (Tatarlarının) faaliyetleri, özellikle Girayların rolü ve akıbeti eserin bazı bölümlerinde yer yer aydınlatılmıtır. Anahtar kelimeler: Bakıhanov, Gülüstan-ı rem, Kırım Tatarları, Giraylar Abstract Gülüstan-ı rem by Abbaskulu Aga Bakihanov is an important work for Azerbaijan history and it is considered as a resource book for researchers since it deals with social, political and cultural history of the era. The book provides information about social and political structure of Shirvan and Dagestan by using both the eastern and western resources. The book also gives information about how the political structure of the region came into being and the conflicts between nations and states which played significant role to determine the political structure of the region. Some parts of book enlighten the role of the Crimean Tatars especially the role of Giray and his end. Key Words: Bakihanov, Gülüstan-ı rem, Crimean Tatars, Girays Qafqaz Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öretim Görevlisi, Bakü / Azerbaycan. sqayibov@qafqaz.edu.az; seyran1971@yahoo.com

2 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 219 BAKIHANOV UN HAYATI 19. asrın Azerbaycan'ında dilci, air, tarihçi ve filozof kimlii ile öne çıkan ve devrin eitimcilik hareketi önderlerinden birisi olarak bilinen Abbaskulu Aa Bakıhanov Bakü'nün Emircan kasabasında, Bakü hanı II. Mirza Muhammed Han'ın ailesinde 1794 yılında doar. Abbaskulu Aa'nın dördüncü dedesi Dergâh Kulu (Dergahkulu) Bey, Bakü Hanlıının kurucusu olduundan aile Bakıhanov soyadını taımaktadır. Bakıhanov sekiz yaına kadar Bakü'de yaar, ilk eitimini, Fars ve Arap dillerini, slam hukuku ve tarihini özel hocalardan alır yılında babası ile amca çocukları arasında çıkan taht kavgası ailenin malubiyeti ile sonuçlanır ve aile Bakü'yü terk ederek Guba'ya, dayısı Fetali Han'ın bir zamanlar onlara hediye ettii Emsar köyüne taınır. Abbaskulu Aa tahsilini burada devam ettirir ve 1819'da Kafkasya'nın bakomutanı General A.P.Yermolov'un daveti üzerine Tiflis'e gelir. Dönemin Rus bakomutanlıında Dou dilleri mütercimi olarak yirmi altı yıl görev alan Bakıhanov yılları arasında ran, Türkiye ve Rusya arasında yapılan anlamalara katılır. Tiflis bakomutanlıındaki görevi ona döneminin ünlü düünür, air ve yazarları ile tanıma fırsatı tanır. A. S. Griboyedov, A.S. Pukin gibi Rus edebiyatının tanınmı simaları ile beraber Polonyalı air Tadeu Lado Zablotski, Fransız seyyah Graf Süzanne, Alman Profesör Kari Koh, Rus tarihçisi Berezin, Alman airi ve tercümecisi Fredrich Bodentedt bunlardan bazılarıdır yılında Bakü'de Azerbaycan Türkçesinde okul açmaa çaba gösteren Bakıhanov un, Rus idaresinden olumlu cevap alamayınca dönemin Kafkasya bakomutanı Baron Rozen'le arası açıldıı ve bu yüzden devlet hizmetinden ayrılıp kendisini tamamen ilmi çalımalara verdii bilinir yılında Rus yönetimince kendisine albay rütbesi verilir ve yeniden göreve çaırılır. Tiflis e taınan Bakıhanov devlete, önceki yıllarda vermi olduu hizmeti veremez. Hatta devlet hizmetinde bulunduundan dolayı oldukça rahatsızdır, zamanının çounu tekil ettii edebi meclislerde geçirmektedir. Bundan dolayı yeniden üst düzey yöneticilerle anlaamaz ve tahminen 1846 yılından görevinden istifa eder. Daha önce Varova, Petersburg gibi ilim merkezlerinde bulunan mütefekkir bu defa Dou ülkelerine seyahat etmei planlar. Tiflis, Tebriz, Tahran, stanbul, Kahire üzerinden Mekke yolculuuna çıkar. Hac farizasını yerine yetirdikten sonra bir yıl daha Arabistan'daki kütüphanelerde çalımak için izin talebinde bulunur. Fakat veba hastalıına yakalanır ve Mekke ile Medine arasındaki "Vadiyi Fatime" denilen yerde 1848 yılında vefat eder. Mezarı oradadır.

3 220 Seyran GAYIBOV ÇALIMALARI Bakıhanov un yazdıı eserlerinin alan çeitliliinden geni bir ufka sahip olduu anlaılır; özellikle tarih, dilcilik, astronomi, corafya, hukuk, ilahiyat gibi sahalarda baarı salamıtır. lim ve sanat çalımalarına iirle balayan mütefekkir memuriyet yıllarında dahi bu faaliyetine ara vermez ve ilk eseri olan "Riyaz'ül-Âikin"ı 1819'da tamamlar. Bakıhanov ikinci eserini on bir yıl sonra, 1830'da "Kanun-i Kudsi" (Fars Dilinin Muhtasar Grameri) eserini yayımlar. 1834'te Varova'da Farsça yazdıı "Mikat'ül-Envar (Nurlar Menbaı) eserinde milletlerin tarihinde ve olumasında eitimin ve kültürün rolünü anlatır yılında gittii Varova dan dönüp Guba ya yerleen Bakıhanov "Tehzibül-ahlak", "Kitabi Nasihat, "Kitabı Askeriye" adlı eserini yazar. Mekke yolculuu sırasında stanbul a uradıı bilinen Bakıhanov dönemin Osmanlı Sultanı I. Abdülmecit tarafından kabul edilir. O, sultana Arap dilinde yazdıı "Esrar'ül Melekût" eserini takdim eder. Sultanın emri ile bu eser 1848'de Hayati zade Seyit erif Efendi tarafından Türkçeye çevirir ve "Efkar'ül-Ceberut" adıyla yayımlar. GÜLÜSTAN-I REM: "Gülüstan-ı rem", Abbaskulu Aa Bakıhanov'un ister ilim çevrelerinde, isterse de toplum hafızasında daha çok yer edinmesine katkı salamı bir eserdir. Uzun çalımalar sonucu ortaya çıkan bu eserini Bakıhanov, Farsça yazmı, daha sonra Rusçaya çevirmitir. Fakat maddi destek bulamadıı için yayımlayamamıtır. Eserinin adını 12 Ekim 1813 yılında Azerbaycan topraklarının ran ve Rusya arasında paylatırılması için tertip edilen antlamanın imzalanmasına ev sahiplii yapan Gülüstan adlı köyün adından esinlenerek verdiini belirten yazar, bu konuda öyle der: "Bu eser bir tarih kitabı olarak tanındı, hiyettarih ( /2) sözü onun telif tarihi oldu. Onun adını "Gülüstan-ı rem" koydum. Mazmununa mutabık ad verdim". Eserin ileriki safhalarında yazar Gülüstan köyü hakkında aaıdaki bilgileri vermektedir: Gülüstan-ı rem i, Kaf daının yakınlıında, son derece taravetli, zengin, güzel çemeli ve meyveli aaçları olan bir yer kimi tasvir etmiler. htimal ki, burası Guba nın abran adlı sefalı ovasından ibarettir; bu söz halk arasında çok mehurdur. Bazıları diyorlar, Gülüstan-ı rem Karaba daki Gülüstan adlı yerdir. Hicri 1228 (1813) yılında Rusya ile ran devletleri arasında Gülüstan ahitnamesi

4 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 221 burada imzalanmıtır. Buranın üst tarafında, dalık bir yerde, imdi de Gülüstan-ı rem adlı bir yaylak mevcuttur. 1 Eser, mukaddime ve sonuç dıında be bölümden ibarettir: Mukaddime bölümü, irvan ve Daıstan vilayetlerinin hududu ve arazisi, adlandırılma sebepleri, ahalisinin menei, dilleri ve dinleri hakkındadır. Birinci bölüm, slam ın zuhurundan Arap ordularının gelmesine kadar irvan ve Daıstan ülkelerinde cereyan eden hadiseleri, ikinci bölüm Arap ordularının gelmesinden Moolların istilasına kadarki devri, üçüncü bölüm, Mool istilasından Safevi'lerin zuhuruna kadar olan dönemi ve irvanahlar sülalesinin saltanat devrini, dördüncü bölüm Safevi'lerin zuhurundan Nadir ah ın vefatına kadarki devri anlatır. Yazar, kitabın beinci bölümünde Nadir ah'ın vefatından Gülüstan adlı yerde Rusya ile ran devletleri arasında balanan mukavelelere kadarki dönem hakkında bilgiler vermekle yanısıra, sonuç bölümünde irvan ve onunla komu arazilerde yaamı ün ve fazilet sahibi kiilerin kısa biyografilerini verir. Bu yazının konusunu tekil eden bilgiler eserin dördüncü bölümünde yer alır ve tarihi dönem olarak 1578 yılından balayarak tahminen yirmi be yıl kadarki bir devri kapsar. Burada Osmanlı devletinin Kafkasya ve Azerbaycan a olan yürüyülerinde Kırım Türkleri ve Girayların itiraki, faaliyetleri, yaadıkları anlatılır. Kitapta geçen olaylar ve tarihi malumatları daha iyi aydınlatmak maksadıyla bu konuda yazılmı bazı önemli kaynaklardan da istifade etmei uygun gördük yılından, ah smail in ölümünden itibaren, Safevi Hanedanlıı nın özellikle merkezden uzak eyaletlerinde bazı huzursuzlukların ortaya çıktıını, bazı gruplarla merkezi hâkimiyet arasında anlamazlıkların meydana geldiini, bu anlamazlıkların çözümü için soruna taraf olan grupların birçounun merkezi yönetime düman olarak bilinen dı güçlere bavurarak destek aldıklarını, onların ülke dâhilindeki hâkimiyetlerini yeniden kurmak, dolayısıyla kendilerinin eyalet yönetiminde söz sahip olmaları için çaba gösterdiklerini ve bu balamda o ülkelerin merkezi yönetimlerine çeitli zamanlarda elçiler gönderdiklerini görüyoruz. Özellikle irvan ve Daıstan daki bazı hâkim unsurların merkezi hâkimiyetle yaadıkları sorunlara çözüm talebiyle sık sık Osmanlı mparatorluu ndan destek istediklerini öreniyoruz; 1533 yılında bata, Tekeli tayfası olmakla Osmanlı Devleti nden edilen yardım talebi üzerine Sultan Süleyman ın Safevi üzerine yürüyüü, Sultaniye, Badad ve Tebrizi alması, Bakıhanov, Gülistan-i rem, Bakü, 2001, s.17.

5 222 Seyran GAYIBOV yılında irvan hâkimi Elgas Mirza nın 2 ah Tahmasıp tan kaçıp Rumeli ne, Sultan Süleyman a sıınarak onu ah Tahmasip üzerine yürüyüe tevik etmesi, 1554 yılında Sultan Süleyman ın irvan hâkimleri neslinden olan Kasım Mirza nın 3 komutasındaki bir ordu ile Kırım ın Kefe (Feodosiya) yolundan geçerek dördüncü kez Azerbaycan a yürüyüü, 1578 yılında Ebubekr Mirza bni Burhan ın 4 Sultan Murad Han a bavurusu üzerine Lala Mustafa Paa nın den fazla orduyla Safevi ülkesine yürüyüü bunlardan bazılarıdır. Sultan III. Murat, 1578 yılında Lala Mustafa Paa nı irvan seferine tayin ederken dier taraftan Cici ibni-çingiz Han neslinden olan Kırım Hanı Muhammed Giray Han a Tatar ordusuyla Derbent üzerinden irvan a hareket etmesini emreder. Bunun üzerine Muhammed Giray Han kardei Adil Giray ı lik bir orduyla irvan a gönderir. 5 skender Bey Müni, Tarih-i Âlem Aray-i Abbasi eserinde (s.84) bu yürüyüe Kırım Hanı Muhammed Giray ın, kardeleri Saadet Giray ve Asker Giray ın itirak ettiklerini bildirir. 6 Feridun Bey Müneat (C. 2. s ), A. Navai ise ah smail Safevi (s ) adlı eserinde Muhammed Giray ın dier kardei Gazi Giray ın da bu sefere katıldıını kaydeder. Fakat bu kaynaklarda Gazi Giray dan yanlılıkla Muhammed Giray ın olu diye bahsedilir: amahı ve Bakü alındı. Kirdiman Nehri ni geçip Kızılaac a vardılar. Tatarlar büyük bir yamaya baladılar. Kırım Hanı çok sayıda ganimet elde ettikten sonra irvan da kalmayıp, ülkesine dönmek kararına geldi. Kendisi yurduna döndü, olu Gazi Giray ise irvan da kaldı. Sultan onun yaptıklarına kızdı, han ise mülkünden ve baından oldu. 7 Halil nalcık, Kırım Hanı Mehmet Giray ın (Muhammed Giray) bu sefere katıldıını dorular. 8 Bazı kaynaklarda bu yürüyüe Gazi Giray ın komutan olarak tayin edildii konusunda malumatların olduu söylenmektedir ki bunlar yanlıtır. Çünkü seferle balı 2 Kasım 1578 yılında Osmanlı sultanı tarafından Kumuk hâkimi Ulu amhal a gönderilen fermanla ona, Tatar Han ı Mehmet Giray a, kardei Adil Giray a ve olu Murat Giray a yardım ve sadakat göstermesi hakkında hüküm edilmitir. 9 2 Safevi devletinin kurucusu I. ah smail in olu olup I. ah Tahmasıp ın kardeidir. 3 Kasım Mirza, Kanuni Sultan Süleyman a sıınmı irvanahlar neslindendir. 4 ah smail Safevi nin kızı Perihan Hanım ın irvan Hükümdarı II. Halilullah (hâkimiyet yılları ) ile olan evliliinden doan Burhan Mirza nın olu. Babasının ölümünden sonra 20 yıl kadar Daıstan daki akrabalarının yanında yaamı, daha sonra Kırım a gitmi, Devlet Giray ın (hâkimiyet yılları ) kızıyla evlenmi, Osmanlı mparatorluu tarafından maaa balanmıtır. (Bak: Efendiyev Oktay, Azerbaycan Sefeviler Dövleti, Bakü, 1993, s.132, Ferzelibeyli ahin Fazıl, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyası, Bakü, 1994, s. 80). 5 Bakıhanov, age., ss Efendiyev Oktay, age., s Ferzelibeyli ahin Fazıl, age., s nalcık M. Halil, Gazi Giray II, slam Ansiklopedisi, C.13, Türkiye Diyanet leri Bakanlıı Ankara 1996, s Babakanlık Osmanlı Arivleri (BOA), Osmanlı Belgelerinde Azerbaycan Türk Hanlıkları, C. I., s.41.

6 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 223 Kırım ordusu Derbent e vardıı zaman Safevi ahı, Aras Han ı irvan ı almak üzere görevlendirir. irvan a doru hareket eden Araz Han yolda Kırım ordusunun Derbent ten amahı ya doru hareket ettii haberini alır, fakat Araz Han bu yürüyüten vazgeçmez ve Kırım ordusundan daha önce amahı yı ele geçirmek ister. Dier taraftan Osmanlı tarafından irvan hâkimliine tayin edilen ve Adil Giray ın yürüyüünden haberdar olan Osman Paa Özdemirolu amahı ehrinden çıkarak hem yardıma gelen Kırım ordusunu karılamak, hem de ehir müdafaası için hazırlıklara balar. Araz Han amahı yı kuattıı bir sırada Adil Girayı ın ordusu oraya varır. Yaanan çatımada Kırım ordusunun sayıca üstün olduunu gören Kızılbalar yava yava geri çekilmee balarlar. Rum (Osmanlı), Tatar, Lezgi ve irvanın Karabörk tayfasından meydana gelen Osmanlı ordusu onları muhasaraya alıp kılıçlamaya balar. Aras Han, emirleri ve çok sayıda askeri ile beraber öldürülür. 10 skender Müni nin Tarih-i Âlem Aray-i Abbasi eserinde (s.236) Araz Han Rumlu nun esir alınarak idam edildii söylenmektedir. 11 Olayı takiben Osman Paa, amahı ya, Adil Giray ve Ebubekr Mirza ise Aras Han ın ordusundan geri kalanları talan etmek maksadıyla Kur Nehri nin kıyılarına kadar hareket ederler. Kızılba askerlerinin nehir üzerindeki köprüyü daıtmalarına ramen Adil Giray ın ordusu karı kıyıya geçmei baarır. Nehrin dier bir yerinden de irvanlı ların kılavuzluuyla karı kıyıya geçen Adil Giray, Kızılba ordusunu malup edip aldıı esir ve servetle beraber geriye, irvan a doru hareket eder. Bu zaman Safevi Hanedanlıı nın veziri Mirza Selman Karabaın Karaköpek (veya Taht-ı Tavus denilen) yerinden hızla hareket ederek Koyun- Ulami den geçip amahı yı kuatır. Ama Adil Giray komutasındaki Tatar- Lezgi ordu birlemelerinin amahı ya doru hareket haberini alınca az miktar bir askeri birlii burada bırakarak onların karısına çıkar. 12 Oktay Efendiyev, eserinde Mirza Selman ın bu yürüyü hakkında acil karar almasını bazı kaynaklara dayanarak öyle açıklar: Kuatma sırasında Kızılbalar birkaç Kırımlını amahı kalesine girmek isterken yakalarlar. Onların üzerinden Adil Giray ın Osman Paa ya, yakın zamanda onun yardımına gelecei konusunda yazmı olduu bir mektup bulunur. Bunun üzerine Mirza Selman, Adil Giray ın ordusu ile Osman Paa komutasındaki ordunun birlemesini önlemei planlar ve Adil Giray ın üzerine gider. 13 Adil Giray, Kızılba ordusunun onlara doru hareket ettiini örenir, fakat Kızılba ordusunun cesaretine önem vermez ve Osman Paa ya yardım maksadıyla balattıı yürüyüe devam eder yılının Kasım ayının 28 de Aksu Irmaı 10 Bakıhanov, age., s Efendiyev Oktay, age., s Bakıhanov, age., s Efendiyev Oktay, age., s.142.

7 224 Seyran GAYIBOV kenarında, Molla Hasan yurdu denen yerde iki ordu karı karıya gelir. Adil Giray Tatar, 4 ve yahut 5 bin Lezgi ve Karabörk (Karapapak) askeriyle beraber cesetle savaa girer. 14 Bu sırada Mirza Selman ın amahı da kale kuatmasını devam ettirmek için bıraktıı Kızılba ordusu da kuatmayı bırakarak sava meydanına girer ve savaın kaderini deitirir. Gün boyu süren savata hem Adil Giray ın, hem de Kızılba ordusu üstün baarı gösterir. Akama doru Adil Giray, ordusunda bir zayıflık hisseder ve sava alanına girer, ama Baba Halife nin askerleriyle çatımada aldıı kılıç darbesiyle yere düürülür. Adil Giray, ad ve unvanını bildirerek ölümden kurtulur ve tutsak alınır. 15 Olayı duyan Tatar ordusu sava alanından kaçmaya balar. Ordunun büyük bir hissesi öldürülür, sa kalanlar ise dalara, ormanlara daılır. Aras Han ın ordusundan yamalanan mallar, esirler ve dokunulmamı yüklü deve ve katırlar yeniden Kızılbaların eline geçer. amahı kalesini savunan Osman Paa destek alamayınca Derbent e taraf çekilmek zorunda kalır. Onu takip eden Kızılba ordusundan bir grup asker, abran a kadar gider ve Osmanlı ordusundan silah sürsat vb gibi askeri teçhizatından bir hissesini yamalayıp geri döner. Osman Paa Daıstan halkının yardımıyla Derbent e gelir ve orada durur. Namık Kemal in Cezmi romanının da konu aldıı Adil Giray ilk bata padiahlık sarayında çok büyük bir saygıyla tutulur. Fakat daha sonra ona baka bir kaleye taınması söylenir, fakat o, buna razı olmaz ve yapılan baskıya karı çıkarak mukavemet gösterir ve öldürülür. 16 Efendiyev, eref Han Bitlisli nin erafname (s. 260) ve skender Bey Müni nin Tarih-i Âlem Aray-i Abbasi (ss ), Gazi Ahmed in Hulaset et- Tavarih adlı eserlerine dayanarak bu konuyu öyle açıklar: Kızılba ordusunun baarı haberi Karaba da bulunan ehzade Hamza Mirza (Safevi Hükümdarı ah Muhammed Hudabende nin olu) ve annesi Mehdi Ülya ya (Hayrannisa) ulatırıldı. Onlar da bu haberi mparatorluk merkezi Kazvin e bildirdiler ve aynı zamanda dier ülkelere de Fethnamele gönderdiler. Adil Giray Mehdi Ülya tarafından Kazvin e götürüldü. lk bata Safevi sarayında esir olan Adil Giray a her türlü dikkat ve iltifat gösterildi, esirlikten azat edilmi bir grup Tatar onun hizmetine verildi, onu muhafaza etmek için Kızılba askerleri memur kılındı. Bunları yapmakla Safevi yönetiminin amacı, onunla ibirlii yapmak, dolayısıyla Kırım Hanını Osmanlı Sultanı ile olan ittifaktan çekindirmek ve böylece irvan ı gelecek Kırım Tatarlarının akınından kurtarmak idi. ahın istei üzerine Adil Giray stanbul ve Bahçesaray a kendi adamları vasıtasıyla barı teklifli mektuplar gönderdi. Müellif, Adil Giray ın ölümü hadisesini ise öyle anlatır: Gurçiler (aha en sadık ordu birlikleri) devletin izniyle (anlaıldıı kadarıyla kendi menfaatleri 14 Bazı kaynaklar Adil Giray ın ordusundaki asker sayısını 2000 kadar olduunu yazar. Bak. Türk Ansiklopedisi, s Efendiev Oktay, age., s.143, Kızılbalar Adil Giray ı tanıdıklarından dolayı öldürmediklerini kaydeder. 16 Bakıhanov, age., s. 121.

8 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 225 için) irvan dan haraç toplamaya gittiler. Fakat fakir halktan hiçbir ey alamayınca Kazvin e dönüp onları aldattı diye düündükleri sarayın vergi memuru Tacik asıllı Mirah Gazi Isfahanı nın makamına çıkıp onu yaraladılar. ehzade Hamza Mirza, araya girerek olayı yatırttı. Bundan sonra gurçiler emirlerinin gösterii ile ah sarayına giderek Tatar Han ı Adil Giray Han a saldırdılar. Adil Giray'ın, hizmetindeki Tatarlar onu savunmaya çalıtılar, fakat Adil Giray ölümcül yara aldı ve yere dütü. Bu zaman gurçiler onun baını kesip emirlerine götürdüler. sgender Bey Müni Müneat adlı eserinde Adil Giray ın ölümünde kasıt olmadıını, tutsaın bir yerden baka bir yere nakli sırasında çıkan çatımada öldürüldüünü ve bunun Giray ın esir alınmasından hemen sonra olduunu yazar. eref Han Bitlisli erefname eserinde ( II. s. 261) Adil Giray ın ölümü hakkında bilgi verirken olayı, Adil Giray dan sonra öldürülen Mehdi Ülya nın hadisesine balayarak öyle der: Emirler, Mehdi Ülya nı Adil Giray la gönül ilikisi olduundan dolayı cezalandırdılar tarihinde basılan Oruç Bey tarihinde ise Kızılba emirlerinin Adil Giray ı öldürmelerinde asıl sebebin onun ah katında artan nüfusundan korktuklarından kaynaklandıını söylüyor. 17 Türk Ansiklopedisinde (s.136.) konuyla ilgili verilen bilgi öyledir: ran ahı Adil Giray ı kendi sarayına alarak kız kardeiyle evlendirmek istemise de ahın karısının Adil Giray a gönlünü kaptırmasının dourduu bir kıskançlık yüzünden sarayda çıkan bir ayaklanmada ah ve karısı ile birlikte öldürülmütür 18. Buradaki ah Muhammed Hudabende nin ölümü ile balı verilen bilgiler yanlıtır. Muhammed Hudabende 1587 yılına kadar yaamıtır. Kaynaklardan örendiimiz kadarıyla Adil Giray, hem Kırım, hem de Osmanlı mparatorluu için önemli bir ahsiyettir. Sinan Paa, III. Murat ın adından Safevi Hanı na barıın yeniden yapılması konusunda yazdıı bir mektupta (daha sonra mektubun III. Murat tan habersiz yazıldıı anlaılacak ve bu yüzden Sinan Paa nın görevine son verilecektir) ileri sürdüü artlardan birinin, Mahmudabad da tutsak olan Adil Giray ın sa salim olarak salıverilmesi olmutur. 19 ran Hanedanlıı tarafından Adil Giray a gösterilen saygı haberi Kırım a ulaınca annesi, Kırım Han ı tarafından verilen bir mektupla ran a doru hareket eder. amhal mülkünün (Daıstan da) bir köyünde olunun ölüm haberi ona ulatırılır. Bu sırada köyden bazıları kadının yanında bulunan hediye ve deerli eyalara tamah ederek ona çok eziyet edip yanındakileri yamalarlar. Bu hadise üzerine kadın o yeri ve orada yaayanları "Kâfir Kumuk" diye adlandırır. Bu ad 17 Efendiev Oktay, age., ss ; s Türk Anasklopedisi, Adil Giray mad., s Ferzelibeyli ahin Fazıl, age., s.147.

9 226 Seyran GAYIBOV halen yaamaktadır. Adil Giray ın annesi burada vefat eder ve köyün kenarında, bu gün de Tatarsin adı ile bilinen bir tepe üzerine gömülür. 20 Bu hadiseden kısa bir müddet sonra Adil Giray ın kardeleri Gazi Giray ve Sefi Giray bir taraftan Osmanlı Sultanının emrini yerine getirmek, dier taraftan kardelerinin intikamını almak maksadıyla Tatar ordusuyla beraber Derbent e gelirler. Bazı kaynaklar Hicri 987 (1579) yılında yapılan bu sefere Kırım Sultanı Muhammed Giray ın kendisi, kardeleri Gazi Giray, Sefi Giray ve Saadet Giray ın itirak ettiklerini bildirirler. Gazi Giray ve Saadet Giray, Adil Giray la beraber de sefere katılmılardır. Bu olaylar sırasında Adil Giray la sefere katılan kardei Asker Giray hakkında baka her hangi bir malumat bulunmamaktadır. 21 Gazi Giray ın bu sefer için Kırım dan yola çıktıı konusunda verilen bilgide bir hata olsa gerek. Çünkü Muhammed Giray ilk seferden sonra ülkesine dönerken Gazi Giray ı irvan da bırakmıtır. 22 Tatarların yürüyü haberini alan Safevi veziri Mirza Selman komutasındaki bir ordu Tebriz den irvan a doru hareket eder. Onlar henüz Karaba a varmamı Gazi Giray çok sayıda askerle irvan a yönelir. Samur Nehri kıyısında Safevi komutanı Muhammed kulu Han ın komutasındaki orduyla karı karıya gelen Kırım ordusu Muhammed Kulu Han dâhil çok sayıda Safevi askerini öldürür. Kızılba ordusunun geri kalanı ise irvan ı terk eder. Çok sayıda ganimet elde eden Tatar ordusu yamalanan yükleri taımak ve onların üzerine gelen Mirza Selman komutasındaki Kızılba ordusundan korunmak için geri çekilirler. Gazi Giray ve Sefi Giray Osman Paa ya yardım etmek maksadıyla Daıstan da kalırlar. irvan ı ele geçiren Mirza Selman ülkedeki kıtlık ve emirler arasında çıkan anlamazlıklar yüzünden irvan ı bırakarak Tebriz e dönmek zorunda kalır. irvan ın sahipsiz kaldıını gören Gazi Giray ile Sefi Giray ikinci defa büyük bir orduyla irvan a akın ederler. Onlar Kızılbaların yaadıkları sıkıntılardan haberdarlar ve bu durumdan istifade ederek irvanlıların kılavuzluunda Kur Nehri ni geçip ülkenin içlerine doru hareket ederler. Yamur ve çamurla uraan Kızılba ordusu olanlardan habersizdir. skender Bey Müni eserinde, bir hafta boyunca yaan yamurun meydana getirdii çamur ve göletlerin Kızılba ordusunun hareketine son derece engel olduunu söylüyor. 23 Böyle bir zamanda Tatar ordusu onların üzerlerine akın edip on binlerce askeri katlederek mallarını yamalar ve irvan a dönerler. Bu hadiseden sonra Osman Paa Derbent e, Tatarlar ise Daıstan a yerleirler. 20 Bakıhanov, age., s Efendiyev Oktay, age.,149, 22 Bak. Dip not no Efendiyev Oktay, age., s.159.

10 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 227 Savata gösterdikleri kahramanlıklardan dolayı Gazi Giray ve oulları 28 ubat 1581 tarihinde III Murat ın iltifatına nail olurlar ve Osmanlı padiahının fermanı gereince Gazi Giray ın salyanesi akçeye çıkartılır. Vezir Osman Paa ya gönderilen fermanda, takdirnamelerin adı geçen kiilere ulatırılması ve onların din ve devlet ilerinde daha çok hizmet etmelerine destek olunması emir olunur. 24 Kısa bir müddet sonra Gazi Giray, Tatar ve Osmanlı askerlerinden ibaret, büyük bir orduyla üçüncü defa irvan a akın eder. mam Kulu Han, Peyker Han Kacar, Çakerli, Karamanlı vb. emirlerin destei ile oluturduu Safevi ordusu ile amahı ve abran arasındaki bir arazide Gazi Giray ın karısına çıkar. Sava zamanı Gazi Giray ın kendisi bizatihi sava meydana girer, ama bir bölük Kaçar askerinin arasında kalarak esir alınır. Bunu gören Tatar ordusu Sefi Giray la beraber sava meydanından kaçar. Esir alınan Gazi Giray ahın karargâhına götürülür. Daha sonra Kazvin ile Gilan arasında bulunan ünlü Elmövt (Alamut) kalesine gönderilir. Bir müddet burada kaldıktan sonra salıverilen Gazi Giray Rumeli ne gider. 25 Hicri 997 (1589) yılında Osmanlı sultanının yardımı ile Kırım ve Det saltanatına sahip olur. Gazi Giray ın kahraman, bilgin, iir meraklısı, musikiinas bir emir olduu söylenmektedir yılına kadar belli aralıklarla süren Osmanlı Safevi çatımaları bu tarihte imzalanan stanbul Anlaması ile son bulur. On üç yıl kadar süren barı anlaması 1603 yılında yeniden bozulur. Tahminen üç yıl sonra, 1606 yılının kıında ah Abbas irvan a akın eder. ah Abbas güvenilir emirlerinden olan Muhammed Bey i nasihat dolu bir mektupla amahı ya, beylerbeyi Ahmet Paa nın huzuruna gönderir. Mektupta irvan ın Osmanlılar tarafından boaltılması istenmektedir. Rumlular emeddin Paa yla 26 yapılan görümeden sonra ince bir kurnazlıkla, ahın yürüyüüne engel olmak isterler ve Muhammed Bey e: irvan bize ait olmasa da, bizim için bu kı mevsiminde buradan gitmek imkânsız. Eer 3 4 ay zaman tanırsanız, biz kendimiz vilayeti boaltırız, derler. Ama amahı nın ah taraftarı bir grup insanı, Muhammed Bey i Rumlular amahı nı boaltıp, Daıstan ın yardımı ile Derbent kalesine sıınmak fikrindeler diye uyarırlar. Dier taraftan stanbul a gitmi emseddin Paa geri gelerek Rumluların ve irvan ahalisinin adına getirdii Osmanlı fermanında, Kefe ye (Feodosiyaya) binlerle Yeniçerinin getirildiini, Kırım valisi Gazi Giray Han ın da Tatar ordusu ile beraber ilkbaharın baında irvan a gönderileceini bildirir. 24 Babakanlık Osmanlı Arivleri (BOA), Mühime Defteri, nr.42, hk, 644. Osmanlı Belgelerinde Azerbaycan Türk Hanlıkları, C. II., ss nalcık M. Halil, agm., s nalcık M.Halil, agm s. 451, Gazi Giray ın 1585 yılına kadar burada kaldıını ve buradan kaçmayı baardıını yazar. 26 emseddin Paa irvan eyhlerinden olup Osmanlı devletinin sadık adamlarındandır.

11 228 Seyran GAYIBOV Bunun üzerine 4000 kadar Osmanlı askeri kale kapılarını kapatıp ehri, çok sayıda Safevi askerine karı savunmaya balarlar. Fakat üç ay kadar süren kuatma, yamur ve souk her iki tarafı ciddi ekilde etkiler. ah, kale duvarları altından gizili tüneller kazdırarak Gence den getirttii aır topları buraya yerletirir. Dier taraftan Gazi Giray Han ın yanına gönderilen Safevi elçileri, Talip Bey ve Hacı Bayram adlı ahıslar geri gelerek Gazi Giray dan dostluk, sadakat ve samimiyet dolu bir mektup getirirler. Bu haber, kalede yaayanlar arasında tevi dourur. 27 Halil nalcık, Gazi Giray ın irvan a gitmemesinin sebebini yahut bu konuda geç kalmasını, 1597 yılında inasına balattıı Gazi Kirman Kalesinin ilerinin takibine balar. Gazi Giray, kaleyi tamamlayıp Kırım a dönerken yolda vebaya yakalanır ve vefat eder. 28 Aır top darbeleriyle kale duvarlarına zarar veren ahın askerleri kalenin zarar gören bölümlerinde ehre girerek onu teslim alırlar. Osmanlı serdarı olan Ahmet Paa, ah tarafından baılanır, Osmanlı ordusunun malları ellerinden alınarak, istedikleri yere gitmelerine izin verilir. ehrin zenginlerinden alınan birçok mal ve devlet irvan ahalisinden uygun görülenlerine daıtılır. Bu çatımalar 1639 yılına kadar kısa aralıklarla devam eder, fakat bundan sonra Kırım Tatarları esasen Osmanlı ya dou cephesinde deil, batı cephesinde yardım gösterirler. Sonuç Tarihi membalar 16.asırda yaanan Osmanlı Savefi çatımalarında Kırım Tatarlarının Osmanlının Daıstan, Derbent ve Azerbaycan ın Sirvan vilayetinde gösterdii askeri baarısının gerçeklemesinde önemli bir rol üstlendiini kaydeder. Özellikle Kırımlılar Osmanlı ordusuna kuzey taraftan insan, askeri teçhizat vb. lojistik destein salamı, bu yolla Safevi orduları karısında Osmanlı askeri zaferinin artırılmasına ve Osmanlının aldıı yerlerde uzun müddet kalmasında önemli yardım etmi. Kırım askerleriyle beraber Kırım hanlarının çatımalara girerek, kılıç çekmeleri, sava meydanında gösterdikleri baarılar, Tatar askerleriyle yanı sıra Osmanlı askerlerini cesaretlendirmeleri onların Osmanlı Devletine olan sadakatin bir göstergesidir. Dier taraftan Kırım Hanlıı, özellikle Kefe (Feodosiya) mparatorluk merkezi olan stanbul ile Osmanlıya rabet gösteren Daıstan, Derbent ve Sirvanlı ehzadelere güvenli bir geçit noktası rolünü üstlenmitir. Elgas Mirza, Kasım Mirza, Ebubekr Mirza bn Burhan Daıstan Taman Kefe yolunu kullanarak 27 Bakıhanov, age., s nalcık M. Halil, agm., s. 452.

12 Abbaskulu Aa Bakıhanov un Gülüstan-ı rem Eserinde Kırım Tatarları ve Giraylar 229 Osmanlıya sıınmı, sonraki yıllarda da bu yolu kullanarak kendi topraklarına geri dönmülerdir. Kırım ın Çar Rusyası tarafından igali Osmanlı nın sonraki yıllarda dou illerinde vermi olduu mücadeleler acısından zorluk çekmesine neden olmutur. KAYNAKÇA Araslı Hamid, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, C II. Bakü, Bakıhanov Abbaskulu Aa, Gülüstan-ı rem, Bakü, Babakanlık Osmanlı Arivleri, Osmanlı Belgelerinde Azerbaycan Türk Hanlıkları, C.I,( ), yayın no:4, Ankara. BOA, Osmanlı Belgelerinde Azerbaycan Türk Hanlıkları, C.II. Ankara. Efendiyev Oktay, Azerbaycan Sefeviler Dövleti, Bakü, Efendiyev Oktay vd. Azerbaycan Tarihi, C. 3, Bakü Ferzelibeyli ahin Fazıl, Azerbaycan ve Osmanlı mperiyası, Bakü Kasımzade Feyzulla, XIX asr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakü, nalcık M. Halil, Gazi Giray II, slam Ansiklopedisi, C.13 Türkiye Diyanet leri Bakanlıı Ankara 1996 ss Türk Ansiklopedisi, Adil Giray Mad, MEB, Ankara1981. s.136.