STRATEJİK PERFORMANS YÖNETİMİ VE PERFORMANS KARNESİ

Transkript

1 STRATEJİK PERFORMANS YÖNETİMİ VE PERFORMANS KARNESİ Yrd. D oç. Dr. Ali CO ŞKUN Fatih Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi işletme Bölümü

2 L iteratür Yayınları: 430 STRATEJİK PERFORMANS YÖNETİMİ VE PERFORMANS KARNESİ Ali COŞKUN Birinci Basım: Eylül İstanbul G enel Y ayın Y önetm eni: Kenan Kocatürk Baskı: M art M atbaacılık Tel: (0 212) ISBN: S6-X Copyright 2006, Literatür: Yayıncılık Bu kitabın yayın hakları L iteratür Yayıncılık Dağıtım Pazarlam a San. ve Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Kitabın tam am ı veya bir bölümü hiçbir biçimde çoğaltılamaz. dağıtılam az, yeniden elde edilmek üzere saklanam az. LİTERATÜR: YAYINCILIK. DAĞITIM. PAZARLAMA, SANAYİ VE TİCARET LTD. ŞTİ. İSTİKLAL CADDESİ. MEŞELİK SOKAK. DÜNYA HAN NO: KAT:5 TR BEYOĞLU. İSTANBUL. TÜRKİYE T 0(212) F 0(212) E literatur@ literatur.com.tr w ww.literatur.com.tr

3 YAZAR HAKKINDA Ali Coşkun, 1973 yılında İstanbul da doğmuştur. İlk ve ortaöğrenimini Adana da, Lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi İşletme (İngilizce) Bölümünde, yüksek lisansını Fatih Üniversitesi SBE İşletme (İngilizce) Bölümünde ve doktora eğitimini İstanbul Üniversitesi SBE İşletme anabilim dalı Muhasebe bilim dalında tamamlamıştn yılında araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladığı Fatih Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümünde yılları arasında, Muhasebe-Finansman anabilim dalında öğretim görevlisi görevini yürütmüş, maliyet muhasebesi, yönetim muhasebesi, fınansal muhasebe ve muhasebe denetimi alanmda İngilizce ve Türkçe dersler vermiş ve 2006 yılında yardımcı doçent unvanını almıştır yıllan arasında Kırgızistan da ve 1998 de Gürcistan da akademik çalışmalarda bulunmuştur. Ya7.anm17.1n ulusal hakemli dergilerde muhasebe ve fınans alanlarında yayınlanmış makaleleri ve adresli bir kişisel internet sitesi bulunmaktadır.

4

5 Anneme, babama, eşime ve kızım a...

6

7 İÇİNDEKİLER K IS A L T M A L A R Ö N S Ö Z xiii xv 1. PERFORMANS ÖLÇÜMÜ VE YÖNETİMİ Performans Ölçümü Ve Yönetimi Kavramları Finansal Performans Ölçüm Yöntemleri Finansal Tabloların Oran Yöntemi ile Analizi Artık Gelir Ekonomik Katma Değer Finansal Ölçütlerin Yaygın Olarak Kullanılmasının Nedenleri Ve Bu Ölçütlere Yapılan Eleştiriler Üretim Esaslı Performans Ölçümü Kalite Esaslı Performans Ölçümü Pazarlama Esaslı Performans Ölçümü Stratejik Yönetim Esaslı Performans Ölçümü İnternet Esaslı Performans Ölçümü Yönetim Muhasebesinde Performans Ölçüm Yöntemleri Bütçelem e Standart Maliyetleme Ve Sapm a Analizi Sorumluluk Merkezleri Oluşturarak Birim Performanslarının Ölçülmesi Faaliyet Tabanlı Yönetim Performans Karnesi Büyük Sanayi İşletmelerinde Performans Ölçüm Ve Yönetim Uygulamaları Performans Ölçümü Yapılmasının Nedenleri Performans Ölçümü İle İlgili Genel Görüşler 40

8 X İÇİNDEKİLER Büyük Sanayi işletmelerindeki Performans Ölçümü Ve Yönetimi Uygulamaları ile ilgili Görüşler işletmelerde Performans Ölçümünün Düzenli Olarak Yapılıp Yapılmadığı ile ilgili Görüşler Performans Ölçümü ile İlgili Genel Görüşlerle Uygulamaların Karşılaştırılması Bölümün Notları PERFORMANS KARNESİ Performans Karnesi Kavramı Performans Karnesinin Ortaya Çıkışı Ve Gelişimi Performans Karnesinin Ortaya Çıkmasının Nedenleri Performans Karnesinin Gelişimi Performans Karnesinin Kullanım Yaygınlığı Performans Karnesi Kullanımının İşletmeye Sağladığı Faydalar Performans Karnesine Getirilen Eleştiriler Performans Karnesi Benzeri Performans Ölçüm Yöntemleri Kumanda Paneli Yöntemi Maddi Olmayan Varlıklar Cetveli Ve Skandia Kılavuzu Yöntemleri Performans Karnesi ile Toplam Kalite Yönetimi ilişkisi Türkçe Yazında Performans Karnesi Kavramı Büyük Sanayi İşletmelerinde Performans Karnesi Kullanımı Performans Karnesi Kullanım Oranları Performans Karnesi Kullanmayanların G elecekte Bu Yöntemi Kullanmakla ilgili Düşünceleri Performans Karnesinin Kullanım Süresi Performans Karnesi Kullanılan işletme Birimleri Performans Karnesi Uygulamasında Bilgisayar Kullanımı Performans Karnesi Uygulamasına Başlanma Nedeni Performans Karnesinde Kullanılan Boyutlar Performans Karnesinin Uygulanması İle ilgili Görüşler Performans Karnesinden Beklentiler Performans Karnesi Kullanan Ve Kullanmayı Düşünen işletmelerin Profilleri 102 II. Bölümün Notları 107

9 İÇİNDEKİLER Xİ 3. PERFORMANS KARNESİNİN BOYUTLARI Performans Karnesinin Dört Temel Boyutu Performans Karnesinde Kullanılan Diğer Boyutlar Büyük Sanayi işletmelerinde Kullanılan Performans Ölçütleri Finansal Performans Ölçütleri Müşterilerle ilgili Performans Ölçütleri Süreçlerle ilgili Performans Ölçütleri Gelişme Ve Öğrenme ile ilgili Performans Ölçütleri Dört Boyuttaki Performans Ölçütlerinin Önemlilik Ve Ölçüm Sıklığı Ortalamalarının Karşılaştırılması Performans Ölçütlerinin Önemliliği Ve Ölçüm Sıklığının Karşılaştırılmasının Sonuçları 138 III. Bölümün Notlan PERFORMANS KARNESİNİN UYGULANMASI Bir işletmede Performans Karnesine Gereksinim Duyulmasının Nedenleri Performans Karnesinin Uygulama Aşamaları Performans Karnesi Uygulamasında Bilgisayar Programı Kullanımı Ödüllendirme Sistemi ile Performans Karnesi Arasındaki Bağlantının Kurulması Performans Karnesinin Başarılı Olması için Dikkat Edilmesi Gerekenler 160 IV. Bölümün Notları PERFORMANS KARNESİNİN UYGULAMA ALANLARI Sanayi işletmeleri Ticaret İşletmeleri hizmet sektöründeki işletmeler Finans Sektöründeki işletmeler Sağlık Sektöründeki İşletmeler Turizm Sektöründeki işletmeler Eğitim Sektöründeki işletmeler 203

10 Xİİ İÇİNDEKİLER Bilgi Teknolojisi Hizmeti Sunan işletmeler ve işletmelerin Bilgi işlem Birimleri Diğer Hizmet Sektörlerindeki İşletmeler Kâr Am acı Olmayan işletmeler Kamu Kuruluşları Yerel Yönetimler 218 V. Bölümün Notları PERFORMANS KARNESİ KULLANAN VE KULLANMAYAN BÜYÜK SANAYİ İŞLETMELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI Performans Ölçüm Ve Yönetim Sistemlerinin Karşılaştırılması Performans Ölçütlerinin Önemlilik Düzeylerinin Ve Ölçüm Sıklıklarının Ortalamalarının Karşılaştırılması Performans Değerlendirmelerinin Karşılaştırılması 236 VI. Bölümün Notları 238 SONUÇ 239 EK: 500 BÜYÜK SANAYİ İŞLETMESİNDEKİ KURUMSAL PERFORMANS ÖLÇÜM VE YÖNETİM YÖNTEMLERİ ARAŞTIRMASI İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER 243 KAYNAKLAR DİZİN

11 KISALTMALAR A A A A PK BSC CM G EFQM EKD ERP FTM H BR İMA I1A İMM İSO ISO KalDer M BN Q A M OVC SPSS SS T K Y V Z A Amerikan Muhasebe Birliği (American Accounting Association) Araştırma Planlama Koordinasyon Performans Karnesi (Balanced Scorecard) Maliyet Yönetimi Grubu (Cost Management Group) Avrupa Kalite Yönetimi Vakfı (European Foundation of Quality Management) Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added) Kurumsal Kaynak Planlaması (Enterprise Resource Planning) Faaliyet Tabanlı Maliyetleme (Activity Based Costing) Harvard Business Review Yönetim Muhasebecileri Enstitüsü (Institute of Management Accountants) İç Denetçiler Enstitüsü (Institute of Internal Accountants) İş Mükemmelliği Modeli (Business Excellence Model) İstanbul Sanayi Odası Uluslararası Standardizasyon Kurumu (International Organization for Standardization) Kalite Derneği Malcolm Baldrige Ulusal Kalite Ödülü (Malcolm Baldrige National Quality Award) Maddi Olmayan Varlıklar Cetveli (Intangible Assets Monitor) Sosyal Bilimler için İstatistik Paketi (Statistical Package for Social Sciences) Standart Sapma Toplam Kalite Yönetimi Veri Zarflama Analizi (Data Enveloping Analysis)

12

13 ÖNSÖZ Yönetimin kontrol işlevinin en önemli faaliyeti, performans ölçümü ve yönetimidir. îyi bir yönetici, işletmesinin kurumsal performansını düzenli olarak ölçmeli ve düzeltici faaliyetler üzerinde çalışmalıdır. Performans yönetimine yaklaşımlar, yıllar içinde değişim göstermiş ve iş dünyası 1990 lı yılların başlarında performans kavramına bütüncül bir yaklaşım getirerek, performans yönetiminde önemli bir dönüm noktası olan performans karnesi ile tanışmıştır. Dünya çapında kabul görmüş bir yönetim muhasebesi aracı olan performans karnesi, fmansal performans ölçütlerinin yanında finansal olmayan performans ölçütlerinin de kullanılmasını önererek kurumsal performansın çok boyutlu olarak ölçülmesini ve işletmelerin stratejilerine odaklanmasını sağlamıştır. Bu çalışmada, kurumsal performans ölçümü ve yönetiminde kullanılabilecek yöntemler ve özellikle bir yönetim muhasebesi aracı olarak performans karnesi yöntemi incelenmiştir. Sanayi, ticaret ve hizmet işletmelerindeki performans karnesi uygulamalarına Türkiye den ve dünyanm değişik bölgelerinden örnekler verilmiştir. Bu çalışmanın işletme yazmına katkısı, kapsamlı bir literatür çalışmasını ve Türkiye deki büyük sanayi işletmelerindeki performans ölçüm ve yönetim sistemleri ile ilgili ayrıntılı bir araştırmayı içermesidir. Bu işletmelerdeki yöneticilerin performans kavramına bakışları ve performans yönetimi uygulamaları ortaya konmaktadır. Ayrıca, performans yönetimi uygulamalarında karşılaşılan eksik yanlar belirlenmiştir. Bir çok ülkede yaygın olarak kullanılan performans karnesinin, Türkiye deki sanayi işletmelerinde ne ölçüde kullanıldığı, ilk defa bu çalışma kapsamında incelenmiş ve performans karnesi kullanan işletmelerle performans karnesi kullanmayan işletmeler arasındaki farklılıklar belirlenmiştir. XV

14 XVİ ÖNSÖZ Bu çalışma esas olarak, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Muhasebe Bilim Dalındaki Doktora tezime dayanmaktadır. Tezimin her aşamasında desteğini esirgemeyen, yönlendirici eleştirileri ve katkıları ile çalışmanın bu noktaya gelmesinde önemli yardımları olan tez danışmanım Prof. Dr. Cengiz Erdamar a teşekkür ederim. Varlık sebebim kıymetli anneme ve babama ve yoğun çalışmalarım sırasında her türlü hoşgörüyü gösteren eşime de şükranlarımı sunarım. Ayrıca, bu çalışmayı hazırlarken eserlerinden yararlandığım bütün akademisyenlere, araştırmanın ampirik (deneysel) kısmını oluşturan anket formunu cevaplandırıp gönderen firma yetkililerine ve çalışmamın yayınlanma sürecindeki katkılarından dolayı Kenan Kocatürk e ve Literatür Yayınevi çalışanlarına teşekkür ederim. Yrd.Doç.Dr. Ali COŞKUN İstanbul, 2006

15 Performans Ölçümü ve Y önetimi 1.1. PERFORMANS ÖLÇÜMÜ VE YÖNETİMİ KAVRAMLARI İşletme yönetiminin dört temel işlevi vardır: Planlama, organizasyon, yönetim ve kontrol. Performans ölçümü ve yönetimi, yönetimin kontrol işlevinin en önemli faaliyetidir. Bir organizasyonun amaçlarına ulaşıp ulaşmadığının izlenmesi olan kontrol işlevi, performans hedeflerini belirlemeyi, performansı ölçmeyi, hedefler ile ulaşılan performansı karşılaştırarak aradaki farkları hesaplamayı ve bu farkların ortadan kaldırılması için harekete geçmeyi içermektedir.1 ŞEKİL 1.1: Kontrol Döngüsü Kaynak: David Rachman, v.d., Business Today, McGraw-Hill, N ew Y o rk, 1996, s. 170.

16 Stratejik Performans Yönetimi ve Performans Karnesi Kontrol işlevinde önce stratejik hedefler belirlenir, sonra bu hedeflere uygun standartlar oluşturulur ve hedefler ile gerçekleşen performans karşılaştırılır. Fiili performans ile hedeflerin karşılaştırılması sonucunda, eğer performans yeterli görülürse, bir sonraki dönemde de aynı performansın devamı için çalışılır. Eğer performans yeterli görülmez ise, sorunun kaynağı araştırılır ve sorun çözülerek performansın artırılmasına çalışılır. (Şekil 1.1) İster tam olarak, mükemmel ve sistematik bir şekilde olsun, isterse de geçici bir süre veya belirli bir amaç için olsun, her organizasyon performans ölçümü yapmaktadır.2 Performans ölçümü, sadece yöneticileri ilgilendiren bir konu veya işletmenin bir iç işi değildir. İşletme sahipleri, muhtemel yatırımcılar, kredi verenler, satıcılar ve müşteriler gibi birçok grup, verecekleri farklı kararlarla ilgili olarak işletmenin performansı ile ilgilenmektedir. Her organizasyonun performans ölçümü yapmak için kendine özgü bazı nedenleri vardır. Bununla birlikte, genel olarak işletmeler aşağıdaki nedenlerden dolayı performans ölçümü yapmaktadır:' İşletmenin genel olarak başarılı olup olmadığını belirlemek. İşletmenin müşterilerinin isteklerini karşılayıp karşılayamadığını belirlemek, yani onların arzu ettikleri malların ve hizmetlerin sunulup sunulmadığını öğrenmek. İşletmenin yaptığı faaliyetler hakkında bilgi sahibi olmasına yardımcı olmak, yani bildiklerinin doğruluğunu onaylayabilmek ve neleri bilmediğini ortaya çıkarmak. İsraf yapılan veya dar boğaz olan yerler gibi sorunlu alanları ortaya çıkarmak ve gelişme olabilecek alanları belirlemek. Kararların, duygusal, sezgisel, inanışlara veya varsayımlara dayalı olarak değil de, gerçek verilere dayanarak alındığından emin olmak. İşletmenin işlem ve süreçlerinde bir gelişme planlanmışsa, bunun gerçekleşip gerçekleşmediğini anlamak. Performans ölçümü, yönetimin geliştirdiği stratejilerin uygulanmasına yardımcı olmakta ve stratejik kontrol sistemim desteklemektedir. Stratejik kontrol sistemi, işletmenin tamamım kapsayan uzun vadeli bir kontrol sisteminin tasarlanması ve kurulmasıdır. Stratejik kontrol sistemi, hem işletmenin kontrolü altındaki iç unsurların, hem de işletmenin kontrolü dışındaki dış unsurların işletme faaliyetlerinin üzerindeki etkilerini ölçmeye yöneliktir.4