Dinar (Afyon) yöresi Eosen (Lütesiyen) sedimanlar n n bentik foraminifer biyostratigrafisi

Transkript

1 Yerbilimleri, 28 (1), 1-13 Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araflt rma Merkezi Dergisi Journal of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Dinar (Afyon) yöresi Eosen (Lütesiyen) sedimanlar n n bentik foraminifer biyostratigrafisi Benthic foraminiferal biostratigraphy of the Eocene (Lutetian) sediments of the Dinar (Afyon) region Muhittin GÖRMÜfi 1, Niyazi AVfiAR 2, Feyza D NÇER 2, Kubilay UYSAL 1, Sibel KÖSE-YEfi LOT 3, Suveyla KANBUR 1, Zümra Ç 4 1 Süleyman Demirel Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, Çünür, ISPARTA 2 Çukurova Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, Balcal, ADANA 3 Isparta Kooperatifler Birli i, ISKOP, ISPARTA 4 Karayollar 8. Bölge Müdürlü ü, ELAZI Gelifl (received) : 04 Ekim (October) 2006 Kabul (accepted) : 08 fiubat (February) 2007 ÖZ nceleme alan, Dinar (Afyon) ilçesinin merkez ve çevresinde yer almaktad r. Dinar ve yak n çevresindeki stratigrafik istif; temelde Mesozoyik yafll birimlerle bafllay p, daha sonra Senozoyik yafll k r nt l ve karbonatl kayaçlarla devam etmektedir. Bu çal flma, kireçtafl, kumlu-killi kireçtafl litolojisine sahip olan Garipçe formasyonu içerisinde gerçeklefltirilmifltir. Garipçe formasyonuna ait çökeller içerisindeki iri bentik foraminiferlerin biyostratigrafisi ve ortamsal yorumlar n ortaya koymak için, Dinar ilçesi merkez ve çevresinde, üç stratigrafik kesit ölçülerek, orta-geç Lütesiyen i karakterize eden 13 cins ve 18 tür tayin edilmifltir. Bu türlerden Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Assilina exponens (Soweby), Nummulites beaumonti d Archiac ve Haime, N. millecaput Boubée ve N. praeaturicus Schaub orta Lütesiyen i belirtmektedir. Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Assilina exponens (Soweby), Nummulites aturicus Joly ve Leymerie, N. beaumonti d Archiac ve Haime ve Chapmanina gassinensis Silvestri ise geç Lütesiyen tabakalar ndan elde edilmifltir. Tayin edilen bu bentik foraminiferlere göre, orta Lütesiyen içinde SB 14 ve SB 15 biyozonlar, geç Lütesiyen içinde ise SB 16 biyozonu ay rtlanm flt r. Litolojik özellikleri ve bentik foraminifer içeriklerinin incelenmesi sonucu bölgedeki birimlerin resifal ortamda çökeldi ini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Bentik foraminiferler, biyostratigrafi, biyozon, Dinar, Lütesiyen. ABSTRACT The study area is located at the center of Dinar (Afyon) town and surrounding. The stratigraphic sequence of Dinar and surrounding area has Mesozoic units at the base and Cainozoic clastics and carbonate from bottom to top. This study was carried out in the Garipçe formation, which includes limestone, sandy and clayey limestone. Three measured stratigraphic sections were taken from the center of Dinar town and surrounding area for biostratigraphy and paleoenvironmental interpretations of the larger benthic M. Görmüfl E-posta: muhittin@mmf.sdu.edu.tr

2 2 Yerbilimleri foraminifera in the sediments of the Garipçe formation. 13 genera and 18 species characterizing the middle and late Lutetian were sistematically identified. The presence of Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Assilina exponens (Soweby), Nummulites beaumonti d Archiac and Haime, N. millecaput Boubée and N. praeaturicus Schaub indicate the middle Lutetian age. Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Assilina exponens (Soweby), Nummulites aturicus Joly and Leymerie, N. beaumonti d Archiac and Haime and Chapmanina gassinensis Silvestri were obtained from the late Lutetian sequence. Based on the identified benthic forams, the biozones SB 14 and SB 15 of middle Lutetian and SB 16 of late Lutetian were determined. From the results of the evaluation of the lithological characteristics and benthic foraminiferal content, it can be suggested that the area was deposited within the reefal environment. Key Words: Benthic foraminifera, biostratigraphy, biozone, Dinar, Lutetian. G R fi Bu çal flman n amac, Dinar (Afyon) yöresindeki Eosen (Lütesiyen) istifinin bentik foraminifer toplulu unu incelemek ve biyostratigrafik bulgular sunmakt r. Araflt rma, Afyon iline ba l Dinar ilçesi merkez ve civar nda yeralan Garipçe formasyonunda gerçeklefltirilmifl olup, inceleme alan Dinar ilçesinin merkez ve kuzeyinde yer almaktad r (fiekil 1). nceleme alan ve yak n civar nda stratigrafik, sedimantolojik, tektonik ve paleontolojik amaçl çal flmalar yap lm fl olup, Blumental (1947), Brunn vd. (1971), Dumont (1976), Gutnic vd. (1979), Waldron (1981), Koçyi it (1982), Woodcock ve Robertson (1985), Yalç nkaya vd. (1986), Bilgin vd. (1988), Y ld z ve Toker (1991), Görmüfl ve Karaman (1992), Karaman (1994), Ya murlu (1994), Görmüfl ve Özkul (1995), Görmüfl (1996) ve Görmüfl ve Köse-Yeflilot (1999) bunlardan baz lar d r. Bölgedeki Eosen (Lütesiyen) yafll çökellerin bentik foraminifer içeri inin, çökelme ortamlar n n ve yafllar n n ortaya konulmas Eosen dönemi jeolojik tarihçenin aç klanmas aç s ndan önemlidir. Bu amaç do - fiekil 1. nceleme alan n n yer bulduru haritas. Figure 1. Location map of the study area.

3 Görmüfl vd. 3 rultusunda üç adet stratigrafi kesiti ölçülmüfl ve yönlü kaya örnekleri, yumuflak litolojilerden y - kama örnekleri ile tane fosil içeren noktasal ve sistematik örnekler derlenmifltir. Örneklerdeki bentik foraminiferleri elde etmek amac yla laboratuvarda H 2 O 2 (hidrojen peroksit) kullan larak y kama yöntemi uygulanm fl, binoküler mikroskop alt nda ay kland ktan sonra tan mlanm flt r. Gerek birey, gerekse kayaç ince kesitleri araflt rma mikroskoplar nda görüntü analiz yöntemi ile incelenerek foraminiferlerin foto raflar çekilmifltir. Bentik foraminifer örnek ve ince kesitleri Süleyman Demirel Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli- i Bölümü nde saklanmaktad r. STRAT GRAF nceleme alan ve yak n civar ndaki istifler, alttan üste do ru; Mesozoyik melanj, Mesozoyik karbonatlar, Eosen karbonatlar (Garipçe formasyonu), Üst Paleosen-Eosen denizel k r nt l - lar, Üst Eosen-Oligosen konglomeralar, Pliyo- Kuvaterner volkanikleri, Pliyo-Kuvaterner karasal çökelleri ve güncel sedimanlar olarak ayr lm flt r (fiekil 2 ve 3). Litostratigrafi Çal flma, Eosen (Lütesiyen) yafll Garipçe formasyonunun yüzlek verdi i Dinar ilçesi civar nda Eosen karbonatlar n n bentik foraminifer içeri i üzerinde gerçeklefltirildi inden, bu k s mda, Garipçe formasyonunun litostratigrafik özellikleri afla daki gibidir. Tan m ve yay l m: Birim ilk kez Yalç nkaya vd. (1986) taraf ndan en iyi yüzlek verdi i Dinar ve çevresinde tan mlanm flt r. Formasyon, incelefiekil 2. Dinar yöresinin jeoloji haritas (Gutnic vd. (1979) ve Koçyi it (1984) den basitlefltirilerek al nm flt r). Figure 2. Geological map of the Dinar region (simplified from Gutnic et al.(1979) and Koçyi it (1984)).

4 4 Yerbilimleri me alan içerisinde Dinar merkez ve kuzeyinde yüzeylemektedir (bkz. fiekil 2). Litoloji: Dinar-merkez ve çevresinde formasyon, tabanda kireçtafl litolojisinin hakim oldu u ve üste do ru yer yer kumlu killi kireçtafl fleklinde devam etmektedir. Tabandaki kireçtafllar içerisinde iri bentik foraminiferlerden alveolinidler ve ayr flm fl kumlu-killi kireçtafllar içerisinde ise bol miktarda nummulit türleri bulunmaktad r. Dokanak iliflkisi: Dinar-Suç kan dolaylar nda birim, altta bulunan Davraz kireçtafllar ile fayl bir dokana a sahiptir. Bu dokanak iliflkisi Suç kan kuzey do usundaki tepede aç kça görülmektedir. Daha üst kesimlerde Garipçe formasyonu içerisinde gözlenen Isparta filifli, altta Garipçe formasyonuna ait killi kireçtafllar ile yanal geçifller sunmaktad r. Üstte ise, kalkarenit-kalsirudit seviyeleri ile fayl dokana a sahiptir. Bu iliflki de yine Suç kan dolaylar nda belirgin olarak gözlenmektedir. Kal nl k: Dinar-Suç kan da yap lan ölçülü stratigrafi kesitlerinde formasyon kal nl Kaley k - nda yaklafl k m, Suç kan Tepe de ise 50 m dolaylar nda ve Dinar-Merkez de 20 m civar nda ölçülmüfltür. Fosil ve yafl: Dinar-Suç kan, Kaley k ve Dinar-Merkez de birmin çeflitli seviyelerinden al - nan örneklerden afla daki bentik formlar tayin edilmifltir. Bunlar s ras yla; Textularia sp., Quinqueloculina sp., Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Alveolina sp., Orbitolites cf. complanatus Lamarck, Fabiania cassis (Oppenheim), Gyroidinella magna le Calvez, Sphaerogypsina globula (Reuss), Rotalia trochidiformis Lamarck, Chapmanina gassinensis Silvestri, Assilina exponens (Sowerby), Nummulites aturicus Joly ve Leymerie, N. beaumonti d Archiac ve Haime, N. millecaput Boubée ve N. praeaturicus Schaub ve Discocyclina sp. dir (Çizelge 1, Levha 1-2). Tayin edilen bu fosil toplulu una göre Garipçe formasyonunun yafl aral orta-geç Lütesiyen dir. Ölçülü Stratigrafik Kesitler fiekil 3. Dinar yöresinin genellefltirilmifl stratigrafik dikme kesiti (Köse Yeflilot, 2000 den basitlefltirilerek al nm flt r). Figure 3. Generalized columnar stratigraphic section of Dinar region (simplified from Köse- Yeflilot, 2000). Dinar yöresinden Garipçe formasyonundan üç adet ölçülü stratigrafi kesiti al nm flt r. Bunlardan birincisi Dinar-Merkez kesiti olup, Afyon L24 d3 paftas nda yer almaktad r. Bafllang ç koordinatlar ; K, D ve bitifl

5 Görmüfl vd. 5 Çizelge 1. Bentik foraminiferlerin stratigrafik kesitlere göre da l m. Table 1. Distribution of benthic foraminifera in terms of stratigraphic sections. Stratigrafik Kesitler Bentik Foraminiferler Dinar-Merkez Dinar-Kaley k Dinar-Suç kan Tepe Textularia sp. * * Quinqueloculina sp. * Biloculina sp. * Alveolina gr. elliptica * * Alveolina cf. prorrecta * Alveolina sp. (fusiform flekilli) * * * Orbitolites cf. complanatus * Fabiania cassis * * Sphaerogypsina globula * * Gyroidinella magna * * Rotalia trochidiformis * * * Chapmanina gassinensis * Assilina exponens * * * Nummulites aturicus * * Nummulites beaumonti * * * Nummulites millecaput * * Nummulites praeaturicus * Discocyclina sp. * * * fiekil 4. Dinar-Merkez stratigrafi kesiti. Figure 4. Log of the Dinar-Merkez section. koordinatlar ise, K, D dur. Dinar-Merkez kesitinde Garipçe formasyonu 20 m olarak ölçülmüfltür. Bu kesitten toplanan örneklerden tayin edilen bentik foraminiferler fiekil 4 ve Çizelge 1 de görülmektedir. kinci ölçülü kesit Dinar-Kaley k ndan al nm fl olup, Afyon L24 d3 paftas nda bulunmaktad r. Bafllang ç koordinatlar ; K, D ve bitifl koordinatlar ise K, D dur. kinci ölçülü kesit yeri olan Dinar-Kaley k nda formasyon kal nl m dir. Bu kesitten toplanan örneklerden tayin edilen bentik foraminiferler fiekil 5 ve Çizelge 1 de sunulmufltur. Sonuncu ölçülü kesit ise, Suç kan Tepe den al nan kesittir ve Afyon L24 d3 paftas nda yer almaktad r. Bafllang ç koordinatlar ; K, D, bitifl koordinatlar K, D dur. Suç kan Tepe de kesitin kal nl 50 m olarak ölçülmüfltür. Bu kesitten toplanan örneklerden tayin edilen bentik foraminiferler de fiekil 6 ve Çizelge 1 de gösterilmifltir. fiekil 5. Dinar-Kaley k stratigrafi kesiti. Figure 5. Log of the Dinar-Kaley k section.

6 6 Yerbilimleri Biyostratigrafi Dinar bölgesinden derlenen örneklerde yap lan mikropaleontolojik çal flmalarda bentik foraminiferlerden 13 cins ve 18 tür tayin edilmifltir (Çizelge 1, fiekil 7). Bu fosil toplulu undan üç adet s bentik foraminifer biyozonu ay rtlanm flt r. Bu biyozonlar n ayr lmas nda Serra-Kiel vd. (1998a ve 1988b) nin Tetis Paleosen ve Eosen i için haz rlam fl oldu u s bentik foraminifer biyozonlar esas al nm flt r. Ayr ca, Berggren vd. (1995) taraf ndan haz rlanan Paleosen-Eosen zaman ölçe i ve s bentik foraminifer biyozonlar (SB) aras ndaki korelasyonla karfl laflt r lm flt r. SB: 14 Biyozonu (orta Lütesiyen 1): Bu biyozon; Alveolina munieri Hottinger, Nummulites beneharnensis de la Harpe, N. gratus Schaub, N. aspermontis Schaub, N. hilarionis Schaub, N. stephan Schaub, N. boussaci Rozlozsnik ve Assilina spira de Roissy nin varl ile s n rlanmaktad r (Serra-Kiel vd., 1998a). Bu biyozonun alt s n r Samso vd. (1994) ile Bentham ve Burbank (1996) a göre yaklafl k olarak P10-P11 s n r na uyum sa lamaktad r. SB 14 biyozunu, NP 15 in orta k sm na karfl l k gelmektedir (Kapellos ve Schaub, 1973). nceleme alan nda Dinar-Kaley k ve Suç kan Tepe kesitlerinde yap lan çal flmalarda Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Alveolina sp., Sphaerogypsina globula (Reuss), Rotalia trochidiformis Lamarck, Assilina exponens (Sowerby), Nummulites praeaturicus Schaub ve Discocyclina sp. gibi fosil toplulu u tayin edilmifltir (Çizelge 2, Levha 1-2). SB: 15 Biyozonu (orta Lütesiyen 2): Bu biyozon; Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Nummulites sordensis Herb ve Schaub, N. crassus Boubée, N. millecaput Boubée, N. tavertetensis Reguant ve Clavell, N. crusafonti Reguant ve Clavell ve Orbitoclypeus douvillei chudeoui (Schlumberger) in varl ile s n rlanmaktad r (Serra-Kiel vd., 1998a). Bu biyozonun alt s n r, NP 15 in en üst k sm ndan bafllamakta ve NP 16 n n içine kadar eriflmektedir (Kapellos ve Schaub, 1973). Dinar yöresinde yap lan çal flmada SB 15 biyozonuna karfl l k gelen Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Fabiania cassis (Oppenheim) Gyroidinella magna le Calvez, Assilina exponens (Sowerby), Nummulites beaumonti d Archiac ve Haime ve N. millecaput Boubée gibi foraminifer türleri bulunmufltur (bkz. Çizelge 2, Levha 1-2). fiekil 6. Dinar-Suç kan Tepe stratigrafi kesiti. Figure 6. Log of the Dinar-Suç kan Tepe section.

7 Görmüfl vd. 7 Çizelge 2. nceleme alan nda ay rtlanan S Bentik Foraminifer Biyozonlar (SB). Table 2. Shallow Benthic Foraminiferal Zones (SB) identified in the study area. Yafl Biyozon Fosil LÜTES YEN ORTA 1 ORTA 2 ÜST SB -16 SB -15 SB-14 Alveolina gr. elliptica Alveolina sp. (fusiform flekilli) Orbitolites cf. complanatus Fabianie cassis Sphaerogypsina globula Gyroidinella magna Rotalia trochidiformis Chapmanina gassinensis Assilina exponens Nummulites aturicus Nummulites beaumonti Biloculina sp. Alveolina gr. elliptica Alveolina cf. prorrecta Alveolina sp. (fusiform flekilli) Orbitolites cf. complanatus Fabiania cassis Sphaerogypsina globula Gyroidinella magna Rotalia trochidiformis Assilina exponens Nummulites beaumonti Nummulites millecaput Alveolina gr. elliptica Alveolina sp. (fusiform flekilli) Sphaerogypsina globula Rotalia trochidiformis Assilina exponens Nummulites praeaturicus Discocyclina sp. fiekil 7. nceleme alan ndaki iri bentik foraminiferlerin stratigrafik da l m. Figure 7. The stratigraphic distribution of larger benthic foraminifera in the study area. SB: 16 Biyozonu (geç Lütesiyen): Bu biyozon; Nummulites herbi Schaub, N. deshayesi d Archiac ve Haime, N. praepuschi Schaub, N. aturicus Joly ve Leymerie, N. carpenteri d Archiac ve Haime, N. puigsecensis Reguant ve Clavell, Assilina gigantea de la Harpe ve Discocyclina pulchra balatonica Less in varl ile s n rlanmaktad r (Serra-Kiel vd., 1998a). SB 16 biyozonu NP 16 n n içerisinde yeralmaktad r (Kapellos ve Schaub, 1973). Bölgede yap lan çal flmada SB 16 biyozonuna karfl l k gelen Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Alveolina sp., Orbitolites cf. complanatus Lamarck, Fabiania cassis (Oppenheim), Gyroidinella magna le Calvez, Sphaerogypsina globula (Reuss), Rotalia trochidiformis Lamarck, Chapmanina gassinensis Silvestri, Assilina exponens (Sowerby), Nummulites aturicus Joly ve Leymerie ve N. beaumonti d Archiac ve Haime gibi bentik foraminifer türleri tayin edilmifltir (bkz. Çizelge 2, Levha 1-2). ORTAMSAL YORUM Bölgesel olarak, havzadaki Eosen (Lütesiyen) yafll birimler çal flma alan nda da Dinar merkez

8 8 Yerbilimleri ve kuzeyinde yüzeylemektedir. Dinar-Merkez, Dinar-Kaley k ve Suç kan Tepe kesitlerinde genelde tabanda kireçtafl litolojisinin hakim oldu u ve üste do ru yer yer kumlu killi kireçtafl fleklinde devam etti i izlenmektedir. Tabandaki kireçtafllar içerisinde iri bentik foraminiferlerden alveolinidler ve ayr flm fl kumlu-killi kireçtafllar içerisinde ise bol miktarda nummulit türleri bulunmaktad r. Orta-geç Lütesiyen yafl aral için karakteristik olan bu bentik foraminiferlere göre, Garipçe formasyonunun taban k sm n n içerdi i alveolinidlerin bollu u genel olarak resifal ortamda Normal Tuzlulukta S n rl fielf i belirtmektedir. Bu fasiyese ait sedimanlar genellikle düflük ortamsal enerjiyi gösterir ve alveolinid kavk lar mikritik sedimanlar içerisinde hafif ak nt lar ile yo unlaflt r lm fl ve tafl nm fllard r (Hottinger, 1960; Romero vd., 2002; Cosovic vd., 2004). Di er taraftan; inceleme alan nda al nan kesitlerin üst k s mlar na do ru ç k ld nda, buralarda ayr flm fl kumlu-killi kireçtafllar ndaki nummulit grubu içerisinde bulunan fosiller ise, resifal ortamda Aç k Deniz ç fielf fasiyesinin varl na iflaret etmektedir. Bu fasiyeste yeralan s platformdaki sedimanlar da genellikle Assilina ve Nummulites gibi merceksi-yass laflm fl ve büyük boy foraminiferler ile küçük bentik foraminiferlerin zengin bir toplulu una rastlanmaktad r (Hottinger, 1960; Romero vd., 2002). SONUÇLAR Bu çal flmada, Dinar (Afyon) yöresinde yay l m gösteren Garipçe formasyonunda Alveolina cf. prorrecta Hottinger, Assilina exponens (Soweby), Nummulites beaumonti d Archiac ve Haime, N. millecaput Boubée ve N. praeaturicus Schaub gibi orta Lütesiyen i; Alveolina gr. elliptica (Sowerby), Assilina exponens (Soweby), Nummulites aturicus Joly ve Leymerie, N. beaumonti d Archiac ve Haime, Chapmanina gassinensis Silvestri gibi geç Lütesiyen i karakterize eden bentik foraminifer türleri belirlenmifltir. Tayin edilen bu bentik foraminiferlere dayanarak orta Lütesiyen içinde SB 14 ve SB 15 biyozonlar ve geç Lütesiyen içinde ise SB 16 biyozonu ay rtlanm flt r. nceleme alan nda yap lan çal flmalar sonucunda; resifal ortamda çökelen kayaçlardan alt seviyelerindeki karbonatl olanlar n Normal Tuzlukta S n rl fielf fasiyesinde, üst seviyelerindeki kumlu-killi, nummulitli kireçtafl litolojisinde olanlar n ise Aç k Deniz ç fielf fasiyesinde çökeldi i saptanm flt r. TEfiEKKÜR Yazarlar; Alveolinidae familyas n n cins ve türlerinin tan m ndaki de erli katk lar ndan dolay fiükrü ACAR (MTA) a teflekkür ederler. KAYNAKLAR Bentham, P., and Burbank, D. W., Chronology of Eocene foreland basen evolution along the western oblique margin of the south Central Pyrenees. In: P. F. Friend and C. J., Dabrio (eds.), Tertiary Basin of Spain, Cambridge University Press, Chapter E 11, Berggren, W. A., Kent, D. V., Swisher, C. C., and Aubry M. P., A revised Cenozoic geochronology and chronostratigraphy. In: W. A. Berggren, D. V. Kent, and C. J. Dabrio (eds.), Tertiary Basin of Spain, Cambridge University Press, Chapter E, 11, Bilgin, A., Köseo lu, M. ve Özkan, G., Isparta Gölcük yöresi kayaçlar n n mineralojisi, petrografisi ve jeokimyas. Tübitak Do a Dergisi, 15, Blumental, M., Geologie der Taurusketten in Hinterland von Seydiflehir und Beyflehir. Maden Tetkik Arama Yay n, Seri D, 2, 242 p. Brunn, J. H., Dumont, J. F., Graciansky, P. C., Gutnic, M., Juteau, T., Marcaoux, J., Monod, O., and Poisson, A., Outline of the geology of the Western Taurids. In: A. S. Campell (ed.), Geology and History of Turkey, Petroleum Exploration Society of Libya, Cosovic, V., Drobne, K., and Moro, A., Paleoenvironmental model for Eocene foraminiferal limestones of the Adriatic carbonate platform (Istrian Peninsula). Facies, 50, Dumont, J. F., Isparta k vr m ve Antalya naplar n n orijini, Toroslar n Üst Kretase tektojenezi ile oluflmufl yap sal düzeninin büyük bir dekroflman, transtorik ar zas yla ayr lmas varsay m. MTA Dergisi, 86, Görmüfl, M., Foraminiferler ile fosilleflme analizine bir örnek: Isparta dolaylar Kretase- Tersiyer istifleri. Geosound, 28,

9 Görmüfl vd. 9 Görmüfl, M., and Karaman, M. E., Facies changes and new stratigraphical-paleontological data in the Cretaceous-Tertiary boundary around the Söbüda (Çünür-Isparta). Geosound, 21, Görmüfl, M. ve Özkul, M., Gönen-Atabey (Isparta) ve A lasun (Burdur) aras ndaki bölgenin stratigrafisi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 1, Görmüfl, M. ve Yeflilot (Köse), S., Dinar-Isparta aras ndaki Eosen bentik foraminifer ve nummulitlerin biyofabrik incelemesi. 11. Mühendislik Haftas Bildiriler Kitab, Gutnic, M., Monod, O., Poisson, A., and Dumont, J. F., Geologie des Taurides occidentales (Turquie). Mémoires Société Géologie de France, 137, 112 p. Hottinger, L., Recherches sur les Alveolines du Paleocene et de I Eocene Mémoires Suisses de Paléontologie, 75/76, 243 p. Karaman, M. E., Isparta-Burdur aras n n jeolojisi ve tektonik özellikleri. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 37 (2), Kapellos, C., and Schaub, H., Zur Korrelation von biozonierungen mit grossforaminiferen und nannoplancton im Palaogen der Pyrenaen. Eclogae Geological Helvetia, 66, Koçyi it, A., Isparta Büklümü nde (Bat Toroslar) Toros karbonat platformunun evrimi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 24, Koçyi it, A., Tectono-stratigraphic characterisrics of Hoyran Lake region (Isparta Bend). In: O. Tekeli ve M. C. Göncüo lu (eds.), Proceedings of the International Symposium on Geology of the Taurus Belt, Köse-Yeflilot, S., Dinar Isparta aras ndaki Eosen bentik foraminiferlerinin sistematik ve biyofabrik incelemesi. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (yay mlanmam fl). Romero, J., Esmeralda, C., and Rosell, J., A model for the palaeoenvironmental distribution of larger foraminifera based on late Middle Eocene deposits on the margin of the South Pyrenean basin (NE Spain). Palaeoceography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 179, Samso, J. M., Serra-Kiel, J., Tosquella, J., and Trave, A., Crono stratigrafia de las plataformas lutecienses de la zona central de la cuence surpirenaica. In: A. Munoz, A. Gonzalez and A. Perez, (eds.), II. Congress Group Espanola Terciario, Comunicaciones, Jaca, Serra-Kiel, J., Hottinger, L., Caus, E., Drobne, K., Ferrandez, C., Jauhri, A. K., Less, G., Pavlovec, R., Pignatti, J., Samso, J. M., Schaub, H., Sirel, E., Strougo, A., Tambareau, Y., Tosqella, J., and Zakrevskaya, E., 1998a. Larger foraminiferal biostratigraphy of the Tethyan Paleocene and Eocene. Bulletin Geological Society of France, 169, Serra-Kiel, J., Hottinger, L., Caus, E., Drobne, K., Ferrandez, C., Jauhri, A. K., Less, G., Pavlovec, R., Pignatti, J., Samso, J. M., Schaub, H., Sirel, E., Strougo, A., Tambareau, Y., Tosqella, J., and Zakrevskaya, E., 1998b. Benthic foraminifera from Paleocene and Eocene. In: P. C. Graciansky, J. Hardenbol, T. Jacquin and P. R. Vail, (eds.), Mesozoic-Senozoic Sequence Stratigraphy of Western European Basins. Society of Economic Paleontology and Mineralogy Special Publication, Tulsa, 767 p. Waldron, J. W. H., Antalya karmafl kuzeydo- u uzan m n n Isparta bölgesindeki stratigrafisi ve sedimanter evrimi. MTA Bülteni, 97-98, Woodcock, N. H., and Robertson, A. H. F., Imbricate thrust belt tectonics and sedimentation as a guide to the emplacement of part of the Antalya complex. SW Turkey. In: E. zdar and E. Nakoman, (eds.)., VI. Colloquium on the Geology of Aegean Region, Ya murlu, F., Isparta kuzeyinde yeralan Oligosen yafll molas tipi k r nt l tortullar n tektone-sedimanter özellikleri. Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarl k Fakültesi 15. Y l Sempozyumu Bildiriler Kitab, C. II, Yalç nkaya, S., Ergin, A., Afflar, Ö. P. ve Taner, K., Bat Toroslar n jeolojisi. MTA Genel Müdürlü ü Raporu (yay mlanmam fl). Y ld z, A. ve Toker, V., Çünür köyü yöresindeki (Isparta kuzeyi) Üst Kretase-Eosen yafll birimlerin planktik foraminiferler ile biyostratigrafik incelemesi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 34 (2),

10 10 Yerbilimleri LEVHA 1 fiekil 1. Alveolina sp. Subeksenel kesit, makrosferik form, D L 1, X34, Dinar Merkez. fiekil 2. Alveolina sp. Subeksenel kesit, makrosferik form, DI-1, X75, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 3. Alveolina sp. Subeksenel kesit, makrosferik form, VII, X55, Dinar-Kaley k. fiekil 4. Alveolina sp. Subeksenel kesit, makrosferik form, D L 2, X19, Dinar Merkez. fiekil 5. Alveolina cf. prorrecta Hottinger, eksenel kesit, makrosferik form, VII, X12, Dinar-Kaley k. fiekil 6. Alveolina gr. elliptica Hottinger, subeksenel kesit, makrosferik form, D L 1, X3, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 7. Orbitolites complanatus Lamarck, eksenel kesit, makrosferik form, D L 2, X4, Dinar Merkez. fiekil 8. Orbitolites complanatus Lamarck, eksenel kesit, makrosferik form, D L 2, X24, Dinar Merkez. fiekil 9. Fabiania cassis (Oppenhein), düfley kesit, makrosferik form, DI-1, X23, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 10. Fabiania cassis (Oppenhein), düfley kesit, makrosferik form, DI-1, X51, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 11. Sphaerogypsina globula (Reuss), ekvatoryal kesit, DI-7, X36, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 12. Discocyclina sp. Eksenel kesit, DI-2, X29, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 13. Gyroidinella magna le Calvez, eksenel kesit, D L 4, X8, Dinar Merkez. fiekil 14. Gyroidinella magna le Calvez, eksenel kesit, D L 4, X4, Dinar Merkez. fiekil 15. Assilina exponens (Sowerby), d fl görünüm, I, X4, Dinar-Kaley k. fiekil 16. Assilina exponens (Sowerby), ekvatoryal kesit, mikrosferik form, I, X3, Dinar-Kaley k. fiekil 17. Assilina exponens (Sowerby), d fl görünüm, makrosferik form, DI-10, X6, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 18. Assilina exponens (Sowerby), ekvatoryal kesit, makrosferik form, I, X6, Dinar-Kaley k. fiekil 19. Assilina exponens (Sowerby), eksenel kesit, makrosferik form, I, X5, Dinar-Kaley k. PLATE 1 Figure 1. Alveolina sp. Subaxial section, macrosferic form, D L 1, X34, Dinar Merkez. Figure 2. Alveolina sp. Subaxial section, macrosferic form, DI-1, X75, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 3. Alveolina sp. Subaxial section, macrosferic form, VII, X55, Dinar-Kaley k. Figure 4. Alveolina sp. Subaxial section, macrosferic form, D L 2, X19, Dinar Merkez. Figure 5. Alveolina cf. prorrecta Hottinger, axial section, macrosferic form, VII, X12, Dinar-Kaley k. Figure 6. Alveolina gr. elliptica Hottinger, subaxial section, macrosferic form, D L 1, X3, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 7. Orbitolites complanatus Lamarck, axial section, macrosferic form, D L 2, X4, Dinar Merkez. Figure 8. Orbitolites complanatus Lamarck, axial section, macrosferic form, D L 2, X24, Dinar Merkez. Figure 9. Fabiania cassis (Oppenhein), vertical section, macrosferic form, DI-1, X23, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 10. Fabiania cassis (Oppenhein), vertical section, macrosferic form, DI-1, X51, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 11. Sphaerogypsina globula (Reuss), equatorial section, DI-7, X36, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 12. Discocyclina sp. Axial section, DI-2, X29, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 13. Gyroidinella magna le Calvez, axial section, D L 4, X8, Dinar Merkez. Figure 14. Gyroidinella magna le Calvez, axial section, D L 4, X4, Dinar Merkez. Figure 15. Assilina exponens (Sowerby), side view, I, X4, Dinar-Kaley k. Figure 16. Assilina exponens (Sowerby), equatorial section, microsferic form, I, X3, Dinar-Kaley k. Figure 17. Assilina exponens (Sowerby), side view, macrosferic form, DI-10, X6, Dinar-Suç kan Tepe Figure 18. Assilina exponens (Sowerby), equatorial section, macrosferic form, I, X6, Dinar-Kaley k. Figure 19. Assilina exponens (Sowerby), axial section, macrosferic form, I, X5, Dinar-Kaley k.

11 Görmüfl vd. 11 LEVHA 1 / PLATE 1

12 12 Yerbilimleri LEVHA 2 fiekil 1. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, ekvatoryal kesit, mikrosferik form, DI-9, X4, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 2. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, ekvatoryal kesit, mikrosferik form, DI-9, X4, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 3. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, ekvatoryal kesit, makrosferik form, DI-9, X5, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 4. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, d fl görünüm, mikrosferik form, DI-9, X5, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 5. Nummulites millecaput Boubee, d fl görünüm, makrosferik form, I, X6, Dinar-Kaley k. fiekil 6. Nummulites millecaput Boubee, ekvatoryal kesit, makrosferik form, DI-10, X7, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 7. Nummulites millecaput Boubee, eksenel kesit, makrosferik form, DI-8, X20, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 8. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, d fl görünüm, makrosferik form, DI-10, X8, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 9. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, ekvatoryal kesit, makrosferik form, DI-10, X12, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 10. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, ekvatoryal kesit, makrosferik form, DI-10, X12, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 11. Nummulites praeaturicus Schaub, ekvatoryal kesit, mikrosferik form, DI-4, X3, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 12. Nummulites praeaturicus Schaub, ekvatoryal kesit, mikrosferik form, DI-4, X2, Dinar-Suç kantepe. fiekil 13. Nummulites praeaturicus Schaub, eksenel kesit, mikrosferik form, DI-4, X3, Dinar-Suç kan Tepe. fiekil 14. Nummulites praeaturicus Schaub, ekvatoryal kesit, mikrosferik form, DI-4, X2, Dinar-Suç kan Tepe. PLATE 2 Figure 1. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, equatorial section, microsferic form, DI-9, X4, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 2. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, equatorial section, microsferic form, DI-9, X4, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 3. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, equatorial section, macrosferic form, DI-9, X5, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 4. Nummulites aturicus Joly & Leymerie, side view, microsferic form, DI-9, X5, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 5. Nummulites millecaput Boubee, side view, macrosferic form, I, X6, Dinar-Kaley k. Figure 6. Nummulites millecaput Boubee, equatorial section, macrosferic form, DI-10, X7, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 7. Nummulites millecaput Boubee, axial section, macrosferic form, DI-8, X20, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 8. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, side view, macrosferic form, DI-10, X8, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 9. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, equatorial section, macrosferic form, DI-10, X12, Dinar- Suç kan Tepe. Figure 10. Nummulites beaumonti d Archiac & Haime, equatorial section, macrosferic form, DI-10, X12, Dinar- Suç kan Tepe. Figure 11. Nummulites praeaturicus Schaub, equatorial section, microsferic form, DI-4, X3, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 12. Nummulites praeaturicus Schaub, equatorial section, microsferic form, DI-4, X2, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 13. Nummulites praeaturicus Schaub, axial section, microsferic form, DI-4, X3, Dinar-Suç kan Tepe. Figure 14. Nummulites praeaturicus Schaub, equatorial section, microsferic form, DI-4, X2, Dinar-Suç kan Tepe.

13 Görmüfl vd. 13 LEVHA 2 / PLATE 2

14

15 Yerbilimleri, 28 (1), Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araflt rma Merkezi Dergisi Journal of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Nard n Ma aras (Bilecik) dolgusunun paleoortamsal koflullar aç s ndan de erlendirilmesi Evaluation of Nard n cave (Bilecik) deposits in relation to paleoenvironmental conditions M. Evren SOYLU 1, Mehmet EKMEKÇ 1, Harun AYDIN 2 1 Hacettepe Üniversitesi, Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Araflt rma Merkezi (UKAM), Beytepe, ANKARA 2 Yüzüncü Y l Üniversitesi, Mühendislik Mimarl k Fakültesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, Zeve Kampüsü, 65080, VAN Gelifl (received) : 31 Ekim (October) 2006 Kabul (accepted) : 21 fiubat (February) 2007 ÖZ Orta Bat Anadolu Bölgesi nde yay l m gösteren kireçtafllar parçalanm fl, kal nt karst türüne özgü tipik örnekler sunmaktad r. Türkiye nin di er bölgelerinde gözlenen karst tiplerinden farkl geliflim gösteren bu bölgede, karst evriminde etkili süreçlerin anlafl lmas büyük önem tafl maktad r. Söz konusu farkl l klar n, karstlaflmaya etki eden süreçlerin en önemlilerinden olan iklim ve hidroloji aç s ndan irdelenmesine yönelik olarak Nard n Ma aras çökelleri incelenmifltir. Bu kapsamda, Üst Kretase ye ait Vezirhan formasyonu içinde geliflmifl olan Nard n Ma aras çökellerinin fiziksel ve kimyasal özellikleri, bölgenin geçirdi i iklimsel ve hidrolojik süreçlerin belirlenmesine iliflkin olarak de erlendirilmifltir. ncelenen ma aran n duvarlar nda korunmufl ma ara çökellerinin tan mlanabilir oldu u kesimlerin kesitleri çizilerek renk, doku, kal nl k, yafl ve demir içerikleri belirlenmifltir. Yap lan kimyasal analizler sonunda, kahverenkli seviyelerde demir, sar ms renklere sahip düzeylerde ise organik madde içeri inin yüksek oldu u anlafl lm flt r. Yap lan U/Th yafl belirlemelerinden ma aran n yaklafl k 150 bin y l önce çökellerle tamamen dolarak kapand anlafl lm flt r. Nard n Ma aras nda bulunan, tektonik hareketlerin etkili oldu u ve oldukça ya fll bir dönemin izlerini tafl yan y fl m malzemesiyle bafllayan ve günümüzden 150 bin y l öncesine kadar süren çökel birikmesinde stratigrafik, morfolojik ve kimyasal analizler, paleohidrolojik ve paleoiklimsel aç dan incelenmifl ve birbirini izleyen iki kez so uk ve bir kez l man iklimin hüküm sürdü ü dönemin yafland sonucuna var lm flt r. Anahtar Kelimeler: Bilecik, D D 6, karst, ma ara çökelleri, Nard n, paleoortam. ABSTRACT The limestone, cropping out in the Western-Central Anatolian Region represents a unique example of dissected and relict karst types. It is important evidence the processes that affected the evoluation of karstic rocks in this region which has distinctive characteristics compared with the other karst regions of Turkey. The Nard n cave deposits were examined in relation to processes which control karstification of the region. In this M.E. Soylu E-posta: esoylu@hacettepe.edu.tr

16 16 Yerbilimleri framework, chemical and physical properties of the deposits in Nard n cave, which formed in Bilecik limestone of Jurassic age, were evaluated in relation to determination of climatic and hydrologic processes of the region. Identifiable columnar sections of cave deposits preserved on the cave walls were drawn. Color, texture, age of the formation and iron contents of the deposits were investigated. According to chemical analyses performed, brown colored deposits have high iron content and yellowish colored deposits have high organic matter content. U/Th dating analyses indicate that the cave was completely closed by interior deposits about 150 ky before present. Cave morphology, stratigraphy of the cave interior deposits and chemical analyses suggest that after catastrophic rainy period, two cold climatic spells and one mild climatic spell prevailed successively in the region. Keywords: Bilecik, MIS 6, karst, cave deposits, Nard n, paleoenvironment. G R fi Parçalanm fl kal nt karst türünün en iyi örneklerinin gözlendi i Eskiflehir Bilecik bölgesinde yazarlar taraf ndan gerçeklefltirilen hidrojeoloji amaçl arazi çal flmalar s ras nda, haritalanan Nard n Ma aras n n bölgesel paleohidrolojik ve paleoortamsal koflullar aç s ndan de erlendirilebilecek niteliklere sahip bir do al arfliv oldu u belirlenmifltir. Bilecik iline ba l Yenipazar ilçesinin, Yukar Nard n Köyü s n rlar içinde yer alan söz konusu arfliv, Vezirhan formasyonunda (Saner, 1977) geliflmifl Nard n Ma aras n n ifllevini tamamlam fl/aç lm fl bir bölümünden oluflmaktad r. Ma ara çökellerinden oluflan do al arflivin bulundu u Nard n Ma aras, Ekmekçi vd. (2006) taraf ndan Harmanköy Beyyayla Karst Sistemi (HBKS) olarak tan mlanan kütlenin kuzey kesiminde yer almaktad r. HBKS, Bat Karadeniz Bölgesi nin yaklafl k olarak güneybat kesiminde Marmara, ç Anadolu ve Karadeniz bölgelerinin geçifl alan içinde bulunmaktad r. Orta Sakarya Vadisi nin Harmanköy Beyyayla köyleri aras ndaki kesimini oluflturan bölge, Bilecik il merkezinin 40 km do usunda ve Eskiflehir il merkezinin 50 km kuzeyinde yer al r (fiekil 1). Do u bat yönünde yaklafl k 30 km uzan m ve kuzey güney yönünde 2 3 km yay l mla yüzeylenmifl olan kütle yaklafl k 50 km 2 yüzey alan na sahiptir. Türkiye nin karst gelifliminin anlafl lmas n n yan s ra, jeolojik yak n geçmiflte egemen olan hidrolojik rejim ile ortamsal koflullar n ayd nlat lmas - na yönelik önemli bilgiler sa layan do al kay tlar, özellikle ma ara çökellerinde korunarak saklanabilmektedir. Ma ara çökellerinden yararlan larak geçmifl dönemlere iliflkin bilgilerin elde edildi i Roberts vd. (1998), Hellstorm ve McCulloch (2000), Verheyden vd. (2000), Fairchild vd. (2001), Musgrove vd. (2001), Baldini vd. (2002), Ekmekçi ve Coflkuner (2005) ve Bayar vd. (2005) gibi araflt rmac lar n çal flmalar, bu tip araflt rmalara örnek olarak verilebilir. Kimyasal, mineralojik, izotopik vb. aletsel tekniklere dayal say sal yöntemler, söz konusu kay tlar n de erlendirilmesinde güvenli sonuçlar vermektedir. Buna karfl n, özel laboratuvar olanaklar gerektiren bu tür teknikler yüksek maliyetlidir. Bu nedenle genellikle say sal yöntemlerle desteklenmifl tan msal / betimsel yöntemler uygulamada tercih edilmektedir. Nard n Ma aras nda tan mlanan do al kay tlar n de erlendirilmesinde de tan msal/say sal de- erlendirme yaklafl m izlenmifltir. Bu kapsamda ma ara haritalanm fl, ma ara içerisinde düzgün olarak izlenebilen akmatafl katmanlar litolojik ve stratigrafik olarak s n fland r lm fl, ayr ca belirli katmanlardan al nan örneklerde yafllar saptanm fl, özgül a rl klar ve demir içerikleri belirlenmifltir. BÖLGESEL JEOLOJ K YAPI Nard n Ma aras n n yer ald bölge, görece yal n bir jeolojiye sahiptir (fiekil 2). Bölgenin jeolojisi; Saner (1980), Alt ner vd. (1991) ve Göncüo lu vd. (1996) taraf ndan ayr nt l olarak çal - fl lm flt r. Bu çal flmada bölgesel jeoloji, yukar da an lan çal flmalar temel al narak, çal flman n amaç ve kapsam na uygun biçimde yal nlaflt r - larak incelenmifltir. Temelde Paleozoyik e ait granit ve metamorfiklerden oluflan geçirimsiz birimler yer almaktad r. Bu temelin üzerine uyumsuz olarak Mesozoyik i temsil eden örtü birimleri gelmektedir. Mesozoyik örtü birimler; Jura ya ait s denizel kireçtafllar, Kretase de bunu izleyen daha derin denizel kireçtafllar ve filifllerinden oluflur. Temelin üzerindeki birimler ku-

17 Soylu vd km fiekil 1. Çal flma alan yerbulduru haritas. Figure 1. Location map of the study area. zey kuzeydo uya do ru derinleflen Orta Sakarya Mikrok tas n n kuzeyindeki pasif k ta kenar - n temsil eder (Göncüo lu vd., 1996). Daha üstte bulunan Oligosen sonras na ait birimler karasal karakterli ve genellikle k r nt l çökellerden oluflmaktad r. Sar cakaya granitoyitleri ve Sö üt metamorfiklerden oluflan temel birim üzerine Alt Jura ya ait k r nt l lardan oluflan Bay rköy formasyonu gelmektedir. Granitik temelden türemifl Bay rköy formasyonu, geçirimsiz temel birimin topo rafik çukurluklar n kaplayan s denizel bir ortamda, Jura da ise s resif, resif gerisi ve s lagün ortam n temsil eden Bilecik kireçtafllar çökelmifltir. leri derecede karstlaflm fl olan Bilecik kireçtafllar n n üzerinde pelajik fosilli, ince orta tabakal, killi kireçtafllar ndan oluflan Vezirhan formasyonu bulunmaktad r. çerisinde Nard n Ma- aras n n geliflti i ve Üst Kretase bafl nda çökelmifl olan Vezirhan formasyonu, çal flma alan nda Bilecik kireçtafllar ile dereceli geçifllidir. Üst Kretase ortas nda çökelen ve derin denizel ortam temsil eden Yenipazar formasyonunun çökeliminin ard ndan Üst Kretase sonlar nda bölgede denizel ortam n yerini, K z lçay formasyonu gibi karasal birimler almaya bafllam flt r (Y lmaz vd., 1981). Üst Kretase sonlar nda çal flma alan n n güney kesimi karasal hale gelmifltir. Paleosen de regresyonun devam etmesine karfl n, Alt Eosen de yeni bir transgresyon olmuflsa da, deniz fazla ilerleyip derinleflmeksizin olas l kla Üst Eosen veya Oligosen de yeniden çekilmifl ve bölge kara haline gelmifltir (Saner, 1980). Neojen de yer yer yerel ölçekte gölsel ortamlar n oluflmas na karfl n, bölge genel olarak Oligosen den bu yana afl n m sürecinin etkisi alt ndad r. KARST TÜRÜ VE GEL fi M leri derecede geliflmifl karstik yap lar bünyesinde bulunduran Orta Bat Anadolu bölgesindeki kireçtafllar ; tektonizman n, deniz seviyesi de ifliminin ve bunlara ba l geliflen yüksek enerji gradyan n n etkisiyle günümüzde daha küçük parçalara bölünmüfltür. Evrimini sürdüren aktif Toros karst ndan farkl olarak, karst geliflim süreçlerinde son dönemlerini yaflayan çal flma alan ndaki karstlaflma, hidrolik aç dan etkinli ini yitirmifl ve parçalanm fl bir kal nt karst tipi sergilemektedir (Ekmekçi, 2003).

18 18 Yerbilimleri fiekil 2. Çal flma alan n n jeoloji haritas (Aksay ve Duru, 2002; Gedik ve Aksay, 2002; Soylu 2004 den de ifltirilmifltir). Figure 2. Geological map of the study area (modified from Aksay and Duru, 2002; Gedik and Aksay, 2002; Soylu, 2004). Çal flma alan ndaki karstik yap lar n güncel durumlar bölgedeki karstlaflma süreçleri ve bu süreçleri denetleyen etmenlerin ortaya konmas aç s ndan önemli bilgiler sunmaktad r. Bölgede, Harmanköy Beyyayla Karst Sistemi (HBKS) benzeri birbiri ile ba lant s olmayan de iflik boyutlara sahip çok say da kireçtafl kütlesi bulunmaktad r (fiekil 3). Bugünkü görüntüsü ile etkinli ini tamamlam fl karst türünü temsil etmesine karfl n, blok fleklindeki bu kütleler, boyutlar na oranla çok büyük hacimli karstik boflluklar içermektedirler. Bu durum, bölgede geçmiflteki jeolojik, hidrolojik ve iklimsel koflullar n ileri düzeyde karstlaflmaya olanak sa layacak flekilde geliflti inin göstergesi olarak de erlendirilmifltir. Oligosen de karasal duruma geçerek afl nma süreçleri bafllam fl, karstlaflma taban n n alçalmas ve tektonizma etkileri ile özellikle Pliyosen ve Kuvaterner dönemlerinde bölgedeki Jura ve Kretase kireçtafllar ileri düzeyde karstlaflm flt r. Bu dönemde özellikle Sakarya Nehri nin, bölge akaçlamas n tamamen de ifltirerek bugünkü yata na gömülmesiyle genifl alanlar kaplayan kireçtafl kütlesi akarsu yataklar ve faylarla kesilerek birbirinden kopuk bloklar parçalanm fl karst meydana getirmifllerdir. ncelenen kireçtafllar önceleri bir bütün halinde bulunan bölge kireçtafllar n n tektonizma ve karstlaflma sonucu bölümlenmifl parçalar ndan biri konumunda oldu u anlafl lmaktad r (Ekmekçi vd., 2006).

19 Soylu vd. 19 fiekil 3. Sakarya Nehri kuzeyinde birbirinden ayr k bloklar fleklinde bulunan karbonatl kayaçlar n yay l m (Aksay ve Duru, 2002; Gedik ve Aksay, 2002 den de ifltirilmifltir). Figure 3. Extend of the dissected carbonate rocks at the north of Sakarya River (modified from Aksay and Duru, 2002; Gedik and Aksay, 2002). Kuvaterner boyunca Sakarya Nehri nin yata na gömülmesi, bölgenin güncel görünümüne neden olan jeomorfolojik gelifliminde ana etken olmufltur. Gömülme, bölgedeki birçok eski havzan n parçalanmas n sa lam flt r. Gömülme ile beraber artan enerji gradyan ; bölgede karstlaflma süreçlerini h zland rm fl, karbonat platformunun, özellikle akarsu yataklar n n derinleflmesine ve faylar n neden oldu u zay f zonlara ba l olarak parçalanmas na neden olmufltur (Ekmekçi ve Nazik, 2004). NARDIN MA ARASI NIN MORFOLOJ S Bilecik iline ba l Yenipazar ilçesinin Yukar Nard n Köyü nün yaklafl k 3 km güneyinde bulunan Nard n Ma aras, yaklafl k olarak 920 m kotunda geliflmifltir. Ma aran n incelenen kesiminin boyu yaklafl k 7 m, eni 4 m ve yüksekli i m olarak ölçülmüfltür (fiekil 4). Yaklafl k do rultusu KKD GGB olan bir fay, ma aran n aç lm fl olan bölümünün üzerinden geçmektedir. Fay boyunca afl nma nedeniyle oluflan dar vadide mevsimsel bir su ak fl olmaktad r. Bu nedenle, ma aran n aç lan k sm n n taban güncel çökellerle örtülü durumdad r. Duvarlar nda as l halde bulunan k r nt l ve kristal çökellerin incelendi i bu çal flmada, öncelikle ma aran n ayr nt l bir haritas haz rlanm flt r (fiekil 5). Taban kesiti ve tabandan 1.5 m yükseklikteki kesiti yatay düzlemde, ma ara taban nda seçilen bir noktadan fl nsal olarak ma ara duvarlar na uzakl klar ölçülerek çizilen harita fiekil 5a da verilmifltir. Benzer flekilde, ma aran n düfley yöndeki morfolojisinin görülebilmesi amac yla, ma ara duvarlar n temsil edecek flekilde düfley yönde 9 adet kesit al nm flt r (fiekil 5b). Ana ma- ara blo unun bir odac olarak tan mlanabilecek olan bu kesim, yatayda yaklafl k GB-KD uzan ml olup, tavan yüksekli i GB ya do ru azalmaktad r (fiekil 5b, kesit 8 8 ).

20 20 Yerbilimleri (a) (b) fiekil 4. Nard n Ma aras n n (a) ölçeksiz haritas ve (b) kesit görünümü. Figure 4. (a) Map (not-to-scale) and (b) cross-section of the Nard n Cave. fiekil 5. (a) Nard n Ma aras n n enine ve (b) boyuna kesit görünümleri (Soylu, 2004). Figure 5. (a) Horizontal and (b) vertical cross-sections of the Nard n Cave (Soylu, 2004).

21 Soylu vd. 21 MA ARA Ç ÇÖKELLER N ST F ÖZELL KLER Paleohidroloji ve paleoortam n belirlenmesine iliflkin kay tlar, ma ara içinde çökel/dolgu malzemesi incelenerek elde edilmeye çal fl lm flt r. Vadinin geliflmesi sonucunda aç lan ma ara dolgusunun önemli bir k sm kaybolmufl ve ma- ara bozulmufltur. Bununla birlikte, ma ara duvarlar nda korunmufl düzenli akmatafl ve k r nt l katman ardalanmalar gözlenmektedir. Bu ardalanmalar n belirgin olarak izlenebildi i üç kesit üzerinde ayr nt l tan mlama, örnekleme ve analizler gerçeklefltirilmifltir. Bu amaçla seçilen üç kesitin konumlar ve foto raflar fiekil 6 da, kesitlerin ölçekli tan mlar ise fiekil 7 de verilmifltir. Ardalanmada, kristal yap l ve k r nt l malzemeler ay rtlanm flt r. Katmanlar, beyazdan kahverengiye kadar de iflen renk tonlar na sahiptir. Güncel ince taneli malzeme d fl nda, ma aran n incelenen kesiminin taban kil silt boyundan iri çak l blok boyuna kadar farkl tane boyutundaki malzemenin düzensiz bir y fl m ile kapl d r. Yaklafl k olarak m kal nl a sahip olan bu y fl m, ma ara çökelinin incelendi i her üç kesitte de gözlenmektedir. Ma aran n güneybat kesiminde ise, bu y fl m malzemesi belirgin biçimde izlenmektedir. Ma ara içi çökellerin belirgin oldu u A, B ve C kesitlerinde gözlenen istiflenme (bkz. fiekil 7 ve 11); öncelikle yap, doku ve renk tan mlamalar - na göre ay rtlanm flt r (Çizelge 1, 2 ve 3). Her üç fiekil 6. Ma ara taban kesiti, örnekleme yerleri ve tabaka görüntüleri. Figure 6. A section from the floor of the cave, sampling locations and views of bedding.

22 22 Yerbilimleri Daha üstte ince taneli çeflitli renklere sahip k - r nt l çökeller ile de iflik boyutlarda geliflmifl kalsit - aragonit kristalleri ardalanmalar bulunmaktad r. Bu ardalanmalar n toplam kesit kal nl - n n ortalama olarak % 30 unu kalsit kristallerinden oluflan katmanlar meydana getirmektedir. En üst k s mda boylar cm ye kadar ulaflan iri kalsit kristallerinden oluflan bir katman yer almaktad r. ri kristallerden oluflan üst katmanlarla birlikte kristal katmanlar toplam kesit kal nl klar n n ortalama % 61 ini oluflturmaktad r. ÇÖKEL ST F N N YAPI, DOKU VE M NERAL ÖZELL KLER fiekil 7. Nard n Ma aras ndan al nm fl kesitlerin flematik gösterimi. Figure 7. Schematic columnar reconstruction of three sections from the Nard n Cave. kesitte de gözlenen ortak özelliklere göre; en altta silt ve blok aras nda de iflen çeflitli tane boylar na sahip, boylanma veya derecelenme göstermeyen düzensiz bir y fl m bulunmaktad r. Bu y fl m malzemeleri, özellikle ma aran n GB duvar nda belirgin bir flekilde izlenebilmektedir. Ma ara içerisinden al nan kesitlerin her birinin alt k sm nda gözlenen ve kil boyutundan blok boyutuna kadar de iflen malzemelerin boylanma veya derecelenme göstermeden y fl m halinde bulunmalar, sellenmeye ba l ani bir malzeme getirimine iflaret etmektedir. Y fl m malzemesinin üzerinde yer alan katmanlar n renkleri beyazdan koyu kahverengiye kadar de iflmektedir. Önceleri kalsit çökelleri için tipik olan sar ile kahverengi aras nda de iflen renklenmenin nedeni demir oksit pigmentlerinin varl na dayand r l yordu. Gascoyne (1977; Hill ve Forti, 1997 den) damlatafllar üzerinde yapt çal flmada demir içeri i ile renklenme aras nda bir iliflki saptayamam flt r. Birçok damlataflta izle- Çizelge 1. A kesiti tabakalar n n özellikleri. Table 1. Detailed description of the layers drawn from A-cross-section. Kesit Kal nl k Yap ve doku Renk No. (cm) A cm uzunlu unda, 1 cm eninde kalsit kristalleri Beyaz A 2 50 ri kalsit kristalleri, 10 cm uzunlu unda ve 6 7 cm eninde, kristaller tabaka düzlemine dik Aç k sar A 3 10 K r nt l, kalsit arakatk l ince taneli malzemeden Aç k sar dan oluflan katmanlar k rm z ya A 4 6 Birkaç milimetre uzunlu unda kalsit kristalleri Beyaz A 5 13 Çok ince taneli ve oldukça pekiflmifl kalsitik çamur Sar ve aç k sar A 6 7 K r nt l malzeme, tabakan n alt k sm nda birkaç milimetre kal nl nda beyaz kristallerden oluflan Sar bir tabaka bulunur. A 7 10 K r nt l malzeme Beyaz ve sar A 8 5 nce taneli ve oldukça pekiflmifl t k z kalsit Aç k sar A mm uzunlu unda, fleker dokulu kalsit kristalleri Beyaz ve sar A 10 4 nemsi kristaller Beyaz ve sar A 11 7 Pekiflmifl akmatafl Beyaz

23 Soylu vd. 23 Çizelge 2. B kesiti tabakalar n n özellikleri. Table 2. Detailed description of the layers drawn from B-cross-section. Kesit Kal nl k Yap ve doku Renk No. (cm) B 1 2 Uzunlu u 1 cm den daha küçük kalsit kristalleri Sar B 2 30 Yaklafl k 3 cm uzunlu unda kalsit kristalleri Sar B 3 10 K r nt l, ince taneli malzeme üzerinde beyaz ile k rm z Aç k sar dan aras de iflen renklerde çok ince katmanlar bulunur koyu sar ya B 4 4 Birkaç milimetre uzunlu unda kalsit kristalleri Beyaz B 5 10 nce taneli, pekiflmifl malzeme, kalsit bask n Sar ve kahverengi B 6 6 Düflük dayan ml, oldukça afl nm fl k r nt l malzeme Sar ve kahverengi B 7 8 Pekiflmifl t k z akmatafl Beyaz B 8 4 fieker dokulu kalsit Beyaz ve aç k sar B 9 3 nemsi kristaller Sar Çizelge 3. C kesiti tabakalar n n özellikleri. Table 3. Detailed description of the layers drawn from C-cross-section. Kesit Kal nl k Yap ve doku Renk No. (cm) C 1 45 Yaklafl k 5 cm uzunlu unda, fl nsal büyüme eksenine Aç k sar sahip iri kalsit kristalleri C 2 5 nemsi kristaller Beyaz ve sar C 3 5 K r nt l malzeme Koyu sar C 4 12 nemsi kristaller Sar C 5 23 Çok ince taneli, katman n alt k sm nda 6 cm lik bir Kahverengi k s m oldukça afl nm fl C 6 5 nce taneli, k r nt l malzeme Beyaz ve sar C 7 10 nce taneli, k r nt l malzeme, alt k sm nda birkaç Koyu Kahverengi milimetre kal nl nda ince bir kristal tabakas bulunuyor nen renklenmenin nedeninin organik madde içeri i olmas na karfl n, demir pigmentlerinden kaynaklanan renklenme de olas bir durumdur (Hill ve Forti, 1997). Çizelge 4. Seçilen örneklerin demir içerikleri. Table 4. Iron content of selected samples. Örnek No. Fe içeri i (%) C C C Nard n Ma aras ndaki katmanlar n renklerinin genelde sar ve tonlar olmas na karfl n, baz katmanlar koyu kahverenklidir. Organik madde içeri i ile demir içeri inin bu renklenmeye katk oranlar n n belirlenmesi amac yla farkl tonlarda renklenmifl olan katmanlar temsil edecek flekilde örnekler al narak toplam demir içerikleri belirlenmifltir (Çizelge 4). Aç k sar renkli C 1 katman ndaki demir miktar koyu sar renkli C 4 katman ndaki demir miktar n n yaklafl k dört kat fazla ç kmas ; tabakalar aras ndaki renk farkl laflmas nda demir elementinin katk s n n ikincil oldu unu göstermekte olup, renk fark n n birincil olarak organik madde içeriklerine ba l oldu- u ortaya konmufltur. Renk koyulaflt kça malzemenin içerdi i organik malzeme (hümik, fülvik asit) miktar artmakta, bu farkl laflma ise bölge

24 24 Yerbilimleri iklimine ba l olarak de iflmektedir (Hill ve Forti, 1997). Buna karfl n, kahverenkli C 7 katman ndaki demir içeri i, C 1 katman ndaki demir içeri inin yaklafl k 30 kat fazla ç km flt r. Örneklenen katmanlarda karfl lafl lan kristallerin ço u tipik kalsit kristali flekli olan rombohedral yap ya sahiptir. Ancak baz kristaller (A 10, B 8, C 2 ve C 4) ise, tipik aragonit yap s n temsil eden i nemsi yap dad rlar. Morfolojik özelliklerinin belirgin olmas na karfl n, kristallerin tan mlanmalar amac yla örneklerin laboratuvarda özgül a rl klar belirlenmifltir. Kalsitin bir polimorfu olan aragonitin kalsitten ay rt edilmesinde, yöntem olarak, kristallerin özgül a rl klar ve sertlikleri dikkate al nm flt r. Aragonitin özgül a rl n n (2.95) kalsitin özgül a rl ndan (2.71) fazla olmas belirleyici bir özelliktir (University of Kentucky, 2006). C 1 ve C 2 katmanlar n n özgül a rl klar s ras yla 2.64 ve 2.74 olarak belirlenmifltir. Her iki örnek için belirlenen özgül a rl k de erlerinin kalsite yak n olmas, C 2 örne inin aragonitik bir biçime sahip olmas na karfl n kalsit oldu unu göstermektedir. Normal ma ara s cakl k ve bas nç koflullar alt nda, kalsit aragonit su sisteminde kalsit, aragonite göre daha durayl bir durumdad r. Karbonatl çökelimlerin kalsit yerine aragonit olarak çökelmelerine neden olan süreçler halen araflt rma konusu olsa da, bu süreçlerde magnezyum iyonunun kalsit çökelimi s ras nda ortamda bulunmas n n etkin bir faktör oldu u yayg n olarak kabul edilmektedir (Hill ve Forti, 1997). Di er bir faktör ise, aragonitin kalsite göre daha yüksek doygunlu a sahip çözeltilerden itibaren çökelebilmesi nedeniyle çözeltinin doygunluk durumuna ba l olarak de iflen çökelim h z d r. Çökelim h z ayn zamanda kristal büyüklü ünü de denetlemektedir. Yüksek PCO 2 e sahip sular n süzülerek, düflük PCO 2 e sahip ma ara bofllu u ile karfl laflmas yla s zan sulardan h zl CO 2 kaç fl olaca ndan, yüksek doygunluk koflullar na ulafl larak aragonit çökelimi gerçekleflmektedir. Bu etkilerin d fl nda buharlaflma, düflük ph ve stronsiyum iyonu bulunmas n n da aragonit oluflumuna neden olabildikleri belirtilmektedir (Hill ve Forti, 1997). Görece durays z olan aragonitin ilk oluflumundan sonra kalsite dönüflmesi s ras nda içsel kristal yap s de iflirken d fl görünümü aynen kalabilmektedir (Hill ve Forti, 1997). Bu durum, Nard n Ma aras ndan al nm fl olan C 2 örne inde görülmüfltür. nemsi bir flekle sahip olmas na karfl n, kalsit minerali olan bu katmanda aragonitin kalsite dönüfltü ü anlafl lmaktad r. Ma ara içinde karstlaflma ile afl n m ve çökelim dönemlerinin tarihlenmesi amac yla, C 1 ve C 2 katmanlar n oluflturan kalsit kristallerinin yafllar U/Th yöntemi kullan larak belirlenmifltir. Norveç Bergen Üniversitesi nde yapt r lan analizlerde örneklerin yafllar s ras yla ( ) bin y l ile ( ) bin y l olarak belirlenmifltir (Soylu, 2004) (fiekil 8). Normal seri ilkesine göre; istifin en alt nda yer alan birim en yafll, daha üstte yer alan birimlerin ise giderek gençleflmesi gerekirken, C kesitinin en üstünde bulunan C 1 katman n n, C 2 katman ndan daha yafll oldu u saptanm flt r. Söz konusu durumun iki nedenden kaynaklanabilece i düflünülmüfltür. Bu nedenlerden ilki çökelmenin (kristalleflmenin) tavandan tabana do ru geliflmesi, di eri ise ikincil kristalleflme sonucu ilksel durumun bozulmas d r. Morfolojik aç dan yap lan gözlemler, kristallerin büyüme yönlerinin çökelimin taban ndan itibaren geliflti- ini göstermifltir. Öte yandan iri (desimetre düzeyinde) kristallerden oluflan katmanda ikincil kristallerin aras ndaki mikroskobik aral klardan süzülen sulardan itibaren yeni kristallerin varl, elektron mikroskobuyla araflt r lm flt r. Bu kapsamda, C 2 tabakas kristalleri elektron mikroskobu alt nda incelenmifl ve element analizleri yap lm flt r. Analizler ve foto raf çekimleri, Hacettepe Üniversitesi Elektron mikroskobu laboratuvar nda bulunan Zeiss Evo 50 elektron mikroskobuyla 15kV gerilim alt nda BSD (Back scattered electron detector) kullan larak yap l- fiekil 8. C 1 ve C 2 katmanlar. Figure 8. C 1 and C 2 layers.

25 Soylu vd. 25 m flt r. Sonuçta özellikle C 2 katman n n üst kesimlerinde görülen kalsit kristallerinin saf olmad klar anlafl lm fl, alüminyum, silis ve demir elementlerinin yo un olarak görüldü ü belirli bölgelere rastlanm flt r (fiekil 9). C 2 katman n n üst k sm nda görülen daha koyu renkli kristallerin alt k s mdaki kristallere göre göreceli olarak daha düflük safl a sahip olmalar (fiekil 10) elektron mikroskobu mikroprob analizlerinden de do rulanm flt r. Katman n üst k sm nda yer alan kalsit kristallerinde görülen düflük safl n ilksel kristal oluflumundan sonra i nemsi kristaller aras boflluklardan s zan sular taraf ndan getirildi i düflünülmektedir. Bu getirim s ras nda çökelen ikincil kalsit kristallerinin de mevcut kristaller aras na çökelmesi, katman n tümü üzerinde yap lm fl olan U/Th yafl saptamas sonucunda katman n gerçek yafl ndan daha genç olarak belirlenmesine neden oldu u sonucuna var lm flt r. Ayr ca aragonit olarak çökelmifl olan ve sonradan kalsite dönüflen kristal yap lar nda, dönüflüm s ras nda demir ve alüminyum gibi farkl elementlerle beraber uranyum atomunun da kalsitin kristal yap s na girerek, ortamdaki uranyum miktar n artt rmalar varsay m, C 2 katman n n yafl n n daha genç olarak belirlenmesini aç klayabilmektedir (bkz. fiekil 9). MA ARANIN SON EVRES N N KURGULANMASI Ma aran n Kapanmas Nard n Ma aras nda A, B ve C olarak adland - r lan kesitlerin her birinin üst kesiminde kal nl yaklafl k 40 cm olan iri kalsit kristallerinden oluflan bir katman görülmektedir (fiekil 11). Boylar 10 cm ye kadar ulaflan bu kristallerin oluflum mekanizmas, ma araya s zarak gelen kalsiyum karbonatça doygun olan sular n yavafl çökelim kineti ine ba l olarak aç klanm flt r. Bu ba lamda ma ara damlatafllar nda kalsiyum karbonat n çökelmesine neden olan süreçler toprak zonundaki k smi CO 2 bas nc ile atmosferde bulunan k smi CO 2 bas nc aras ndaki fark taraf ndan denetlenmektedir. Bitkilerin fotosentez s ras nda kökleri arac l ile topra a CO 2 salmalar ve organik malzemenin çürümesi sonucu topraktaki CO 2 miktar artmaktad r. Ya flla gelen sular, toprak zonundan süzülmeleri s ras nda toprak atmosferi ile etkileflerek toprak havas ndaki CO 2 i fiziksel çözünme ile bünyelerine almakta ve daha sonra kimyasal tepkimelerle karbonik asit çözeltisine dönüflmektedir. Kireçtafllar ile etkileflimi sonucu kalsite doygun hale gelen çözelti, ma ara ortam na ulaflt nda ma ara atmosferindeki k smi CO 2 bas nc n n, çözeltininkine oranla daha düflük olmas sonucu çözelti CO 2 kaybederek kalsite afl r doygun hale gelmekte ve kalsit veya aragonit bileflimli damlatafllar n çökeltmektedir. Çökelme s ras nda oluflan kristallerin boyutlar çökelme kineti i taraf ndan denetlenmektedir. Çökelme s ras nda ma araya ulaflan su ile ma ara atmosferinin k smi CO 2 bas nçlar aras ndaki fark n düflük olmas, çökelmenin yavafl gerçekleflmesine neden olmakta ve kristal büyümesi için yeterli zaman sa lamaktad r. Bu ba lamda, Nard n Ma aras ndan al nan her üç kesitin de üst kesimlerinde desimetre düzeyinde iri kalsit kristallerine rastlanmas, bu kristallerin çökelmeleri s ras nda ma ara atmosferinde k smi CO 2 bas nc n n yüksek bir de erde oldu unu göstermektedir. Bu dönemin ma aran n atmosfer ile ba lant s n n büyük ölçüde kesildi i ve ma ara bofllu unun kapanmaya yak n dönemlerini temsil etti i anlafl lmaktad r. Nard n Ma aras n n duvarlar nda korunmufl olan ma ara çökel katmanlar ndan al nm fl kesitlerin her üçünden de izlenebilen benzer istiflenme özellikleri paleoortamsal ve paleohidrolojik koflullar aç s ndan afla da de erlendirilmifltir. Çökellerin Paleoortamsal ve Paleohidrolojik Koflullar Aç s ndan De erlendirilmesi Nard n Ma aras nda farkl özelliklere sahip katmanlar boyunca al nan kesitler, renk ve doku özellikleri aç s ndan birbirleriyle iliflkilendirilerek ma aran n bulundu u bölgede geçmifl dönemlerdeki ortamsal ve hidrolojik koflullar yorumlanm flt r. Ma ara çökellerinde renklenmenin bafll - ca nedenleri çökel bileflimine kat lan organik maddelerle, demir ve mangan gibi elementlerdir. Toprak zonunda meydana gelen organik etkinlik sonucu oluflan hümik ve fülvik asitler s zan sularla ma ara ortam na ulaflmakta, damlatafl oluflumuna kat lmakta ve bu damlatafllar n renklenmesine neden olmaktad r. Ma ara çökellerinde görülen sar ms renk tonlar ndaki artan koyuluk ile toprak zonundan tafl narak ma araya ulaflan sular n içerdi i hümik malzemelerin miktar büyük oranda iliflkilendirilebilmektedir (Van Beynen vd., 2001). Ayr ca ilksel aragonit oluflumu, damlama h z ndaki düflmeye ba l olarak, kurak iklim koflullar ile iliflkilendirilebilmektedir (Frisia vd., 2002).

26 26 Yerbilimleri Oksit A rl k Hata (%) (%) Na 2 O MgO Al 2 O SiO K 2 O CaO TiO MnO Fe 2 O Oksit A rl k Hata (%) (%) Na 2 O MgO Al 2 O SiO K 2 O CaO TiO MnO Fe 2 O fiekil 9. C 2 katman nda kalsit kristal yüzeyindeki saf olmayan alanlar n elektron mikroskobu görüntüleri ve mikroprob analiz sonuçlar. Figure 9. Electron microscope views of impurities of C-2 layer s crystal surface and results of microprobe analysis.

27 Soylu vd. 27 Ma ara tavan do rultusu Koyu renkli, kristal aras aç kl k daha genifl, s zan sulardan etkilenen k s m S zan sulardan daha az etkilenen k s m fiekil 10. C 2 katman n n makroskobik görüntüsü. Figure 10. Macroscopic view of C-2 layer. fiekil 11 de A, B ve C kesitleri üzerinde yap lan tan mlamalardan yararlan larak ma ara içi çökellerinin erozyonundan önceki durumu kurgulanm flt r. Buna göre; ma aran n taban nda ani sellenme ürünü silt blok tane boyutunda y - fl m malzemesi olarak adland r lan birim, olas - l kla tektonik hareketlerin etkili oldu u ve oldukça ya fll bir dönemi temsil etmektedir. Y fl m malzemesinin üzerine çökelmifl olan t k z, ince taneli, beyaz ve kalsitten oluflan akmatafl görece daha so uk bir dönemde çökelmifl olmal d r (Katman numaras KN:12). So uk olan bu döneme oranla daha s cak bir dönemin izleri, bu katman n üzerinde gözlenen (KN:11) kristallerin içerdi i sar renklerden anlafl lmaktad r. Beyaz kristallerin yan s ra, yer yer sar ms k s mlar n gözlendi i bu katman, ma ara üzerinde bulunan toprak örtüsündeki organik etkinli in ortam s - cakl na ba l olarak artmas sonucu meydana gelmifltir. Sar ms renge sahip olan bu katman n üzerindeki katman (KN:10) yine sar ms renkler içermesine ra men a rl kl olarak beyazd r ve buna ba l olarak daha so uk bir dönemi temsil etmektedir. fiekil 11. Nard n Ma aras nda belirlenen numaraland r lm fl katman yay l mlar n n ölçeksiz gösterimi. Figure 11. Illustration of the extension of the numerated layers in Nard n Cave (not-to-scale).

28 28 Yerbilimleri fiekil 11 de görüldü ü gibi, A 9 ve B 8 katman (KN:10) seviyesine kadar çökelmifl katmanlar n C kesitinde bir karfl l bulunmamaktad r. Bu durum, C kesitine göre daha düflük kotta yer alan B ve A kesitlerinde çökelmeye neden olan suyun ma aran n B kesitine daha yak n olan güneybat kesiminden geldi i fleklinde de erlendirilmifltir. Bu seviyenin üzerindeki katmanlar n birço u her üç kesitte de gözlenebilmektedir. Ancak C 5 ve C 7 gibi baz katmanlar n her üç kesitte de gözlenebilmesine karfl n, C kesitinde katman renkleri yüksek demir içeri i nedeniyle di er kesitlere göre daha koyu renklidir. Söz konusu demir iki farkl nedenden kaynaklanabilmektedir. Karbonat mineralinin çökelme kineti ine göre kaynaktan itibaren ak fl boyunca önce demir karbonat, sonraki aflamada da kalsit minerali çökelmektedir. Di er bir neden ise, bulan k olan suyun k r nt l malzemeyle birlikte kalsiyum karbonat çökeltmesinden sonra ak fl yolu boyunca bulan kl n n azalmas, böylece daha sonraki k s mlarda kirlenmemifl kalsiyum karbonat çökeltmesi olabilir. Her iki neden de, ma arada çökelmeye neden olan su kayna n n B kesitinden C kesitine kayd n göstermektedir. Ak m yönünün de iflmesinden sonra çökelimi gerçekleflen ilk katman (KN:9); C kesitinde kahverenkli ve daha iri taneli k r nt lara sahip olarak gözlenirken, B ve A kesitlerinde daha ince taneli ve aç k sar -beyaz renklidir. Bu katman n özellikleri, ak m n ma aran n güney kesiminden geldi i de erlendirmesini desteklemekte olup, katman n ya fll ve so uk bir dönemde çökeldi i anlafl lmaktad r. Bu katman n üzerinde yer alan katman (KN:8) boyunca sar renk tonlar egemendir. Ma ara içi göllenmenin bir ürünü oldu- u anlafl lan bu katman, ya fl n ve s cakl n görece yüksek oldu u bir dönemde çökelmifltir. Bu katman n üzerine gelen katman n (KN:7) genelinde ise, sar ve kahverengi renkler egemendir. K r nt l malzemeden oluflan bu katman, alt nda bulunan katmana göre daha s cak bir dönemde çökelmifltir. Daha üstte sadece A kesitinde karfl lafl lm fl bir katman (KN:6) bulunmakta olup, katman n devaml l B ve C kesitlerinde belirlenememifltir. Ma ara içinde k smi göllenme sonucunda çökelmifl olan bu katman kalsitik çamurdan oluflmaktad r. Genellikle aç k sar olmas na karfl n, koyu sar ara katmanlar izlenebilmekte ve görece s cak ve nemli bir dönemi temsil etmektedir. KN:6 numaral katman n üzerine yine benzer özelliklere sahip bir göllenme çökeli olan, ancak bu katmandan farkl olarak her üç kesitte de karfl l bulunan bir katman (KN:4) gelmektedir. Gölsel katmanlar n aras nda so uk bir dönemi temsil eden kalsit kristallerinden oluflan ve çökelim duraklamas niteli inde beyaz bir katman (KN:5) bulunmaktad r. KN:4 numaral gölsel çökelin üzerinde beyaz ve yer yer sar renklerin egemen oldu u kristallerden oluflan katmanlar (KN:3, 2, 1) bulunmaktad r. Ma ara bofllu unun çökellerle doldurulmas na yak n dönemlerde çökelen ve iri kalsit kristallerinden oluflan bu katmanlar n nispeten so- uk bir dönem boyunca çökeldikleri anlafl lmaktad r. Yap lan analizlere göre, ma aran n yaklafl k 150 bin y l önce çökellerle tamamen dolarak kapand sonucuna var lm flt r. Buna göre, daha sonra aç lmaya neden olan faylanma, fay boyunca drenaj ile dere yata geliflimi/afl nd rma ve ma ara içi çökellerin boflal m son 150 bin y l boyunca gerçekleflmifl olmal d r. Elde edilen sonuçlar, Shackleton ve Opdyke (1973) ün derin deniz sondaj ndan elde edilen δ 18 O de erlerini kullanarak belirledikleri ve Denizel zotop Dönemleri (D D) olarak adland r lan buzul ve buzullar aras dönemlerle iliflkilendirilmifltir (fiekil 12). SONUÇLAR Bu çal flmada, Nard n Ma aras n n 150 bin y l önce çökellerle tamamen dolarak kapand belirlenmifltir. 150 bin y ldan geriye do ru ma aran n maruz kald hidrolojik ve çevresel koflullar, ma ara duvarlar nda korunmufl olan katmanlar n fiziksel ve kimyasal özellikleri yard m yla belirlenmifltir. Geçmifl dönemlerdeki egemen iklim koflullar ile iliflkilendirilebilen katman renkleri belirlenerek renklenmenin olas nedenleri s nanm flt r. Bu kapsamda belirli renklere sahip katmanlarda demir içerikleri belirlenmifltir. Buna göre, kahverenkli katmanlar n demir içeri i nedeniyle bu rengi ald klar belirlenirken, sar renkli katmanlar n artan koyuluk derecesinin, iklime ba l bir parametre olan organik madde miktar yla iliflkili oldu u anlafl lm flt r. Katman renklerinin yan nda k r nt l katmanlardaki tane boylar da gözönüne al narak ma aran n atmosfere aç lmadan önceki katman yay l - m belirlenmifltir. Katmanlardaki Kalsiyum karbonat çökelimlerinin miktar ve h z büyük ölçü-

29 Soylu vd. 29 fiekil 12. Shackleton ve Opdyke (1973) taraf ndan derin deniz sondajlar ndan elde edilen δ 18 O de erlerine göre belirlenmifl buzul ve buzullararas dönemler ile Nard n Ma aras nda bulunan katmanlar n çökeldikleri dönemlerdeki iklim koflullar n n iliflkisi (Tek say lar buzul aras, çift say lar buzul dönemlerini göstermektedir. G.Ö.: Günümüz öncesi). Figure 12. Correlation of prevailing climatic conditions in periods of sediment deposition in Nard n Cave with temperature evolution of the last 350 kyr according to δ 18 O data of deep ocean drillings by Shackleton and Opdyke (1973). (Odd numbers indicate interglacial periods and even numbers indicate glacial periods. G.Ö.: Before present). de yüzeydeki ortamsal iklimsel koflullar, suyun fizikokimyasal özellikleri ile çökelme ortam ndaki (ma ara bofllu u) havan n k smi karbondioksit bas nc taraf ndan denetlenmektedir. Bu nedenle, katman kal nl klar esas al narak tan mlanan dönemlerin ne kadar sürdü ünün kestirilmesi olanakl de ildir. Bu tür bir de erlendirme s k örnekleme ve yafl saptamas gerektirmektedir. Bununla birlikte, sürelere iliflkin kesin de erlendirmeler yap lmaks z n birbirini izleyen farkl dönemler ay rtlanm fl ve derin deniz sondajlar ndan elde edilen δ 18 O de erleri ile iliflkilendirilmifltir. Buna göre, ma aradaki çökelme bin y l öncesinde bafllamakta ve 150 bin y l öncesinde ma aran n tamamen çökellerle dolmas sonucu sona ermektedir bin y ll k çökelme dönemi boyunca ma aran n bulundu u bölgedeki iklim koflullar n n iki kez buzul ve bir kez buzul aras döneme maruz kald belirlenmifltir.

30 30 Yerbilimleri Ma aran n tamamen çökellerle dolmas n n tarihi olan günümüzden önce 150 bin y ldan günümüze kadarki dönemde faylanma ve fay boyunca oluflan akaçlama nedeniyle aç lan dere yata- n n geliflimi sonucu ma aran n üzeri afl nm fl ve ma ara atmosfere aç larak içerisinde çökelmifl olan katmanlar büyük ölçüde boflalm flt r. Ma aran n atmosfere aç lmas n n bafll ca nedenleri, bölgedeki tektonik etkinlik ve Sakarya Nehri nin Kuvaterner boyunca yata na h zl gömülmesi nedeniyle oluflan yüksek enerji gradyan na ba l olarak yüzeysel erozyonu artt rmas - d r. Damlatafllar n n kimyasal ve fiziksel özelliklerine, ma ara içi stratigrafisine ve morfolojisine dayanarak, damlatafllar n çökeldikleri dönemdeki iklimsel ve hidrolojik koflullar n, aç klanabilece i görülmektedir. KATKI BEL RTME Bu çal flma, Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araflt rmalar Birimi nce desteklenen numaral Karst Sistemlerini Paleohidrolojik Kay t Arflivleri Olarak De erlendirme Olanaklar n n Araflt r lmas : Harmanköy (Bilecik) Beyyayla (Eskiflehir) Karst Sisteminin Paleohidrolojisinin ncelenmesi bafll kl proje kapsam nda gerçeklefltirilmifltir. Yazarlar, arazi çal flmalar s ras ndaki yard mlar ndan dolay Türkay Coflkuner e, makalenin son haline gelmesinde önemli katl lar olan Catherine Kuzucuo lu (CNRS Fransa) ile Gültekin Tarcan a (Dokuz Eylül Üniversitesi) ve Hacettepe Üniversitesi Jeoloji Mühendisli i Bölümü Elektron Mikroskobu Laboratuvar nda örneklerin incelenmesini sa layan Orkun Ersoy a ve Erkan Aydar a teflekkür ederler. KAYNAKLAR Aksay, A. ve Duru, M., / ölçekli Türkiye jeoloji haritalar, Adapazar H24 paftas. MTA Yay nlar, Pafta No: 37. Alt ner, D., Koçyi it, A., Farinacci, A., Nicosia, U., and Conti, M.A., Jurassic-Lower Cretaceous stratigraphy and paleogeographic evolution of the southern part of North- Western Anatolia (Turkey). Geologica Romana, 27, Baldini, J.U.L., McDermott, F., and Fairchild, I.J., Structure of the 8200-year cold event revealed by a speleothem trace element record. Science, 296, Bayar, S., Öztürk, N. ve Törk, K., Ma ara çökellerinde geçmifl ortam koflullar n n belirlenmesi. Ulusal Ma ara Günleri Sempozyumu Bildiriler Kitab,. Albayrak, (ed.), Konya, Ekmekçi, M., Review of Turkish karst with emphasis on tectonic and palaeogeograpic controls. Acta Carstologica, 32, Ekmekçi, M., and Nazik, L., Evolution of Gölpazar -Hüyük karst system (Bilecik-Turkey): Indications of tectonic and climatic controls. International Journal of Speleology, 33, Ekmekçi, M., ve Coflkuner, T., Tuluntafl Ma aras n n jeolojik yak n geçmiflinden bir kesit. Ulusal Ma ara Günleri Sempozyumu Bildiriler Kitab,. Albayrak (ed.), Konya, Ekmekçi, M., Ayd n, H., Soylu, M.E., Tezcan, L. ve Kurttafl, T., Karst sistemlerini paleohidrolojik kay t arflivleri olarak de erlendirme olanaklar n n araflt r lmas : Harmanköy Beyyayla (Bilecik) karst sisteminin paleohidrolojisinin incelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araflt rmalar Birimi Proje Raporu, No: (yay mlanmam fl). Fairchild, I. J., Baker, A., Borsato, A., Frisia, S., Hinton, R. W., McDermott, F., and Tooth, A. F., Annual to sub-annual resolution of multiple trace-element trends in speleothems. Journal of the Geological Society, 158, Frisia, S., Borsato, A., Fairchild, I. J., McDermott, F., and Selmo, M.E., Aragonite-calcite relationships in speleothems (Grotte de Clamouse, France): environment, fabrics and carbonate geochemistry. Journal of Sedimentary Research, 72, Gedik,. ve Aksay, A., / ölçekli Türkiye jeoloji haritalar. Adapazar H25 paftas. MTA Yay nlar, Pafta no: 38. Göncüo lu, M.C., Turhan, N., fientürk. fi., Uysal, fi. ve Özcan, A., Orta Sakarya da Nall han Sar cakaya aras ndaki yap sal birimlerin jeolojik özellikleri. MTA Rapor No: (yay mlanmam fl). Hellstrom, J.C., and McCulloch, M.T., Multiproxy constraints on the climatic significance of trace element records from a New

31 Soylu vd. 31 Zealand speleothem. Earth and Planetary Science Letters, 179, Hill, C., and Forti, P., Cave Minerals of the World. National Speleological Society, Alabama, USA. Musgrove, M., Banner, J., Mack, E.L., Combs, D.M., James, E.W., Cheng, H., and Edwards, R.L., Geochronology of late Pleistocene to Holocene speleothems from central Texas: implications for regional paleoclimate. GSA Bulletin, 113, Roberts, M.S., Smart, P.L., and Baker, A., Annual trace element variations in a Holocene Speleothem. Earth and Planetary Science Letters, 154, Saner, S., Gevye Osmaneli Gölpazar Tarakl alan n n jeolojisi; Eski çökelme ortamlar ve çökelmenin evrimi, Doktora tezi, stanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi Tatbiki Kürsüsü (yay mlanmam fl). Saner, S., Mudurnu Göynük havzas n n Jura ve sonras çökelim nitelikleriyle paleoco rafya yorumlamas. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 23, Shackleton, N.J., and Opdyke, N.D., Oxygen isotope and palaeomagnetic stratigraphy of equatorial Pacific core V28-238: oxygen isotope temperatures and ice volumes on a 105 and 106 year scale. Quaternary Research, 3, Soylu, M. E., Harmanköy (Eskiflehir) Beyyayla (Bilecik) karst sisteminde ma ara çökellerinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Jeoloji (Hidrojeoloji) Mühendisli i Ana Bilim Dal (yay mlanmam fl). University of Kentucky, KGS/rocksmn/carbonates.htm#calcite, 25 A ustos Van Beynen, P., Bourbonniere, R., Ford, D., and Schwarcz, H., Causes of color and fluorescence in speleothems. Chemical Geology, 175, Verheyden, A., Keppens, E., Fairchild, I.J., McDermott, F., and Weis, D., Mg, Sr, and Sr isotope geochemistry of a Belgian Holocene speleothem: implications for paleoclimate reconstructions. Chemical Geology, 169, Y lmaz, Y., Tüysüz, O., Gözübol, A.,M. ve Yi itbafl, E., Abant (Bolu) Dokurcun (Sakarya) aras nda Kuzey Anadolu Fay Zonu nun kuzey ve güneyinde kalan tektonik birliklerin jeolojik evrimi. stanbul Üniversitesi Yerbilimleri Dergisi, 2 (3 4),

32

33 Yerbilimleri, 28 (1), Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araflt rma Merkezi Dergisi Journal of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Eosen yafll Seydiler formasyonunun (Kastamonu, KB Türkiye) planktonik foraminifer, kalkerli nannoplankton biyostratigrafisi, ostrakod toplulu u ve eskiortam yorumu Planktonic foraminiferal, calcareous nannoplankton biostratigraphy, ostracod assemblage and paleoenvironmental interpretation of the Eocene Seydiler formation (Kastamonu, NW Turkey) Ayflegül YILDIZ 1, Nazan YEfi LYURT 2, Cemal TUNO LU 3 1 Aksaray Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, AKSARAY 2 Devlet Su flleri, 5. Bölge Müdürlü ü, Yeralt sular ve Jeoteknik Hizmetler fiubesi, Balgat, ANKARA 3 Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, Beytepe, ANKARA Gelifl (received) : 26 Nisan(April) 2006 Kabul (accepted) : 19 Mart (March) 2007 ÖZ Bu çal flmada; Kastamonu ili kuzeyinde, Seydiler ve A l ilçeleri ile mranlar köyü aras nda yüzeylenen Seydiler formasyonundan derlenen örneklerden Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral n temsil eden Truncorotaloides rohri, Globigerinatheka semiinvoluta ve Turborotalia cerroazulensis s.l. planktonik foraminifer zonlar ile Reticulofenestra umbilica ve Discoaster barbadiensis kalkerli nannoplankton zonlar tan mlanm flt r. Örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oranlar n n da l mlar ve ostrakod topluluklar birlikte de erlendirildi inde, inceleme alan nda Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda yöredeki denizin genel olarak önce transgresif, Priaboniyen sonunda ise regresif karakterde oldu u belirlenmifltir. Is ya karfl duyarl kalkerli nannoplankton türlerinin bolluk da l mlar (%) de erlendirildi inde, Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda yörede deniz yüzey suyunun genel olarak l man-s cak karakterde oldu u, baz seviyelerde zaman zaman l man-serin ve l man-s cak fazlar n birbirlerini izledikleri, dolay s yla bu dönemde yörede zaman zaman so uk su ak nt lar n n etkin oldu u belirlenmifltir. Anahtar Kelimeler: Bartoniyen-Priaboniyen, biyostratigrafi, kalkerli nannoplankton, Kastamonu, planktonik foraminifer, Seydiler formasyonu. ABSTRACT In this study,truncorotaloides rohri, Globigerinatheka semiinvoluta and Turborotalia cerroazulensis s.l. planktonic foraminiferal zones and Reticulofenestra umbilica and Discoaster barbadiensis calcareous nannoplankton zones, indicating Bartonian-Priabonian interval, were recognized in the samples from the Seydiler formation located between Seydiler and A l towns and mranlar village at the north of Kastamonu city. According to distribution of the planktonic/benthonic foraminiferal ratio (%) and ostra- A. Y ld z E-posta: ayildiz@nigde.edu.tr

34 34 Yerbilimleri cod assemblage in the samples of the formation, it was determined that the sea was generaly in transgressive character during the Bartonian-Priabonian interval, after that it was in regressive character during the Late Priabonian time in the studied area. Moreover, abundance percentage and diversity of temperature-sensitive calcareous nannoplankton groups indicate that the sea-surface water in the study area had a tropical-temperate character in the Bartonian-Priabonian time interval. In addition, it was determined that tropical-temperate and temperate-cool phases have been occasionally prevailed on the sea and this was only related with cool-water currents at the some intervals in the Priabonian time. Key Words: Bartonian-Priabonian, biostratigraphy, calcareous nannoplankton, Kastamonu, planktonic foraminifera, Seydiler formation. G R fi nceleme alan ; Kastamonu ili kuzeyinde, Seydiler ve A l ilçeleri ile mranlar köyü aras nda Kastamonu E31-d1 ve d2 paftalar içerisinde yeralmaktad r (fiekil 1). nceleme alan çevresinde, 1955 y l ndan bu yana, çok say da jeolojik çal flma gerçeklefltirilmifltir. Ancak, çal flmalar n bir k sm, bu kesimde genifl bir yay l ma sahip olan Daday-Devrekani Masifi metamorfitleri ile ilgilidir. Masifin kuzeyinde yeralan Liyas filifli ile bu birim içerisinde sokulum halinde izlenen Kastamonu Granitoyid Kufla na ait birimler genifl kapsaml çal flmalarda ele al nm flt r (Y lmaz, 1979 ve 1980; Boztu ve Y lmaz, 1995). Bu yörede gerçeklefltirilmifl paleontolojik ve stratigrafik çal flmalar da mevcuttur (Dizer, 1953; Tuno lu, 1991a ve 1991b, 1993,1994; Dizer, 1953; Özgen-Erdem, 2001; Bardet ve Tuno lu, 2002, Özgen-Erdem vd., 2005; Yeflilyurt, 2004; Yeflilyurt vd., 2005, Tuno lu ve Ertekin, 2005; Tuno lu ve Bardet, 2006). Bu çal flman n amac, önceki çal flmalarda yafl Orta-Geç Eosen olarak belirlenen Seydiler formasyonunun planktonik foraminifer ve nannoplankton içeri ini belirleyerek biyostratigrafisini ortaya koymak, s ya karfl duyarl olan nannoplankton topluluklar n n bolluk da l mlar na dayanarak Orta-Geç Eosen zaman aral boyunca yörede deniz yüzey suyu s s nda meydana gelen de iflimleri de erlendirmek ve örneklerdeki planktonik/bentonik foraminiferlerin yüzde olarak bolluk da l mlar ndan ve formasyonun içerdi i ostrakod toplulu undan yararlanarak yine ayn zaman aral nda yörede deniz seviyesinde meydana gelen de iflimleri de erlendirip Seydiler formasyonunun eskiortam yorumunu yapmakt r. MALZEME VE YÖNTEM Bu çal flman n malzemesini, Seydiler formasyonunda ölçülen 215 m kal nl ndaki GC1 (Kastamonu E31-d 2 paftas nda bafllang ç koordinatlar X=13.750; Y=58.875; Z=1060 m, bitifl koordinatlar X=12.275; Y=59.750; Z=1040 m) ölçülü stratigrafi kesitinden derlenen 59 örnek oluflturmaktad r. Örneklerdeki planktonik foraminifer tan mlamalar üstten ayd nlatmal biyojen mikroskop ile X144 büyütmede incelenerek yap lm flt r. Planktonik foraminiferlerin foto raflar daha sonra elektron mikroskop (SEM) kullan larak (TPAO da) çekilmifltir. Planktonik foraminifer bolluklar, 100 g y kama örne inde ayn türden 1-10 nadir, birkaç, bol, çok bol olarak belirlenmifltir. Ayr ca, her 100 g örne- in içerdi i planktonik ve bentonik foraminifer miktarlar yüzde olarak belirlenmifl ve formasyonun içerdi i ikinci ve üçüncü araflt rmac lar n daha önceki çal flmalar nda ayn ölçülü kesitte tan mlad klar ostrakod toplulu u ile birlikte de erlendirilerek, yöredeki Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral ndaki deniz seviyesi de iflimleri yorumlanm flt r. Kalkerli nannoplankton tan mlamalar için haz rlanan preperatlar Oel objektif yard m yla Ortholüx polarizan mikroskop alt nda X1600 büyütmede incelenmifltir. Örneklerdeki nannoplankton bolluklar Wei (1988) yöntemi kullan larak saptanm flt r. Bu yönteme göre; alanda bir tür nadir, alanda bir tür birkaç, 2-10 alanda bir tür bol, ve her alanda bir veya daha çok tür çok bol olarak kabul edilmifltir. Ayr ca, her örnekteki s ya karfl duyarl kalkeri nannoplankton türlerinin di erlerine göre yüzde bolluk da l mlar belirlenerek, yöredeki Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda deniz yüzey suyu s s nda meydana gelen de iflimler yorumlanm flt r.

35 Y ld z vd. 35 BÖLGESEL JEOLOJ Çal flma alan (bkz. fiekil 1), Ketin (1966) taraf ndan tan mlanan Pontid Orojenik Kufla n n orta-kuzey kesimi içerisinde yeralmaktad r. nceleme alan n n güneyinde Daday-Devrekani Masifi ile Ilgaz-Karg masifleri, kuzeyinde ise büyük bir alan kaplayan Liyas filifli ile bunun içerisinde sokulum yapan Doger yafll Kastamonu Granitoyid Kufla ve bunlar üzerleyen Jura kireçtafllar yeralmaktad r. nceleme alan nda yeralan en yafll birim Orta Kampaniyen-Geç Paleosen yafll tabanda kumlu kireçtafl -marn ardalanmas yla bafllay p, orta seviyelerinde polijenik konglomera-kumlu kireçtafl ve marnlarla devam eden ve üst seviyelerinde kumlu kireçtafllar yla biten Davutlar formasyonudur. Davutlar formasyonu üzerinde uyumlu olarak kumlu kireçtafllar yla bafllay p, kireçtafl -çörtlü kireçtafl -marn ardalanmas fleklinde devam eden ve tavanda kumtafllar ve hardground yüzeyi ile biten Geç Paleosen-Bartoniyen yafll Gürleyikdere formasfiekil 1. Çal flma alan yer bulduru ve jeoloji haritalar ile stratigrafik kesit yeri (Yeflilyurt vd., 2005 den de ifltirilerek). Figure 1. Location and geological maps of the study area, and locations of the measured stratigraphic section (modified from Yeflilyurt et al., 2005).

36 36 Yerbilimleri yonu yeral r. Gürleyikdere formasyonu üzerinde yanal ve düfley geçiflli olarak yer yer Bartoniyen yafll kumtafl ve marnlardan oluflan Gumalar ve kumtafl -marn ardalanmas fleklinde bafllay p, desimetrik kal nl kta ve oldukça belirgin tabakalanma gösteren marnlar n egemen oldu u bir istif fleklinde devam eden Bartoniyen-Priaboniyen yafll Seydiler formasyonu bulunur. Çal flma alan ndaki istifin en üstünde ise Kuvaterner yafll alüvyonlar yeralmaktad rlar (Tuno lu, 1991a; Yeflilyurt vd., 2005) (fiekil 2). SEYD LER FORMASYONU Seydiler formasyonunun tip kesit yeri, alt üst iliflkisiyle ve süreklili inin en iyi izlenebildi i kesim olan Seydiler ilçesi kuzeyindeki Seydiler-A l yolu ile Seydiler-Ödemifl ilçeleri aras nda kalan kesimi ilk kez Yeflilyurt vd. (2005) taraf ndan adland r lm flt r (bkz. fiekil 1). Birimin alt s n r Lütesiyen-Bartoniyen yafll Gürleyikdere formasyonu ile uyumlu olup, üst s n r ndan güncel alüvyonlarla uyumsuz olarak gözlenir (bkz. fiekil 2). Birimin kal nl GC1 tip kesitinde en fazla 215 m ye ulaflmaktad r. Seydiler formasyonu, tip kesitinde kumtafl -marn ardalanmas fleklinde bafllay p, makro fosilsiz, desimetrik kal nl kta ve oldukça belirgin tabakalanma gösteren marnlar n egemen oldu u bir istif fleklinde devam etmektedir. Düflük bir tabaka e imine sahip (15-20 ) olan marnlar n taze yüzey rengi genellikle koyu gri olup, yer yer aç k sar renkler de görülmektedir. SEYD LER FORMASYONU PLANKTON K FORAM N FER B YOSTRAT GRAF S Seydiler formasyonunda yap lan planktonik foraminifer biyostratigrafisi çal flmas yla ilgili tan mlamalarda Bolli (1957, 1966) nin Trinidad, Toumarkine ve Bolli (1975) nin talya, Stainforth vd. (1975), Toumarkine ve Luterbacher (1985) ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) deki çal flmalar temel al nm flt r. Bu çal flma için Seydiler formasyonuna ait GC1 stratigrafi kesitinden toplam 59 örnek derlenmifl olup, derlenen örneklerden 7 planktonik foraminifer cinsine ait 13 tür tan mlanm flt r (Levha 1). Tan mlanan planktonik foraminifer türleriyle Truncorotaloides rohri, Globigerinatheka semiinvoluta ve Turborotalia cerroazulensis s.l. planktonik foraminifer zonlar belirlenmifltir (fiekil 3 ve 4). Truncorotaloides rohri Zonu Tan m: Orbulinoides beckmanni Saito ile Truncorotaloides rohri Brönnimann ve Bermudez in son görünümleri aras ndaki süreç boyunca oluflmufl kayaçlar toplulu udur. Yazar: Bolli, Kategori: Aflmal menzil zonu. Stratigrafik Düzey: Bartoniyen (Orta Eosen). Fosil Toplulu u: Globigerina eocaena Guembel (bkz. Levha 1, fiekil 1), Globigerina hagni Gohrbandht (bkz. Levha 1, fiekil 2, 3), Globigerina higginsi Bolli (Levha 1, fiekil 4), Turborotalia cerroazulensis pomeroli (Toumarkine ve Bolli) (bkz. Levha 1, fiekil 11), Turborotalia praecentralis Blow, Truncorotaloides rohri Brönnimann ve Bermudez (bkz. Levha 1, fiekil 12, 13). Bu zona ait fosil toplulu u Seydiler formasyonuna ait GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde formasyonun alt seviyelerinden al nan SR-1 ve SR-2 no lu örneklerde tan mlanm flt r (bkz. fiekil 3). Karfl laflt rma ve yorum: Bolli (1957, 1966) nin Trinidad; Toumarkine ve Bolli (1975) nin talya; Stainforth vd. (1975); Toumarkine ve Luterbacher (1985) ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) deki çal flmalar nda ve bu incelemede Bartoniyen in varl fosil toplulu unun benzerli i nedeniyle Truncorotaloides rohri Zonu ile tan mlanm flt r (bkz. fiekil 3). nceleme alan nda ayn stratigrafik seviyede nannoplankton zonlar ndan Reticulofenestra umbilica Zonu tan mlanm flt r (fiekil 5). Globigerinatheka semiinvoluta Zonu Tan m: Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer) in yaflam süreci boyunca oluflmufl kayaçlar toplulu udur. Yazar: Bolli (1957). Kategori: Menzil zonu. Stratigrafik Düzey: Bartoniyen in üstü-alt Priaboniyen (Orta-Üst Eosen). Fosil Toplulu u: Globigerina eocaena Guembel, Globigerina higginsi Bolli, Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer) (bkz. Levha 1, fiekil 5-7), Hantkenina sp., Morozovella crassata (Glaessner), Morozovella spinulosa coronata Blow, Turborotalia centralis (Cushman ve Bermudez), Turborotalia cerroazulensis (Cole) (bkz. Levha 1, fiekil 8-10), Turborotalia cerroazulensis po-

37 Y ld z vd. 37 fiekil 2. Çal flma alan n n genellefltirilmifl stratigrafik kesiti (Yeflilyurt vd., 2005 den de ifltirilerek). Figure 2. Generalized stratigraphic section of the study area (modified from Yeflilyurt et al., 2005).

38 38 Yerbilimleri fiekil 3. GC1 stratigrafi kesitinde tan mlanan planktonik foraminifer türlerinin, planktonik foraminifer zonlar n n, örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oranlar n n ve ostrakod türlerinin da l mlar. Figure 3. Distributions of the determined planktonic foraminiferal species, planktonic foraminiferal zones, planktonic/benthonic foraminifer ratio and ostracod species in the GC1 stratigraphic section.

39 Y ld z vd. 39 meroli (Toumarkine ve Bolli) (bkz. Levha 1, fiekil 11). Bu zona ait fosil toplulu u Seydiler formasyonuna ait GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde formasyonun alt seviyelerinden al nan SR- 3 SR-7 ve GC-1 GC-40 no lu örneklerde tan mlanm flt r (bkz. fiekil 3). Karfl laflt rma ve yorum: Bolli (1957, 1966) nin Trinidad; Toumarkine ve Bolli (1975) nin talya; Stainforth vd. (1975); Toumarkine ve Luterbacher (1985) ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) deki çal flmalar nda ve bu incelemede Bartoniyen in üst seviyeleri ve Priaboniyen in alt seviyeleri fosil toplulu unun benzerli i nedeniyle Globigerinatheka semiinvoluta Zonu ile belirlenmifltir (bkz. fiekil 3 ve 4). nceleme alan nda ayn stratigrafik seviyede nannoplankton zonlar ndan Reticulofenestra umbilica Zonu nun tavan ve Discoaster barbadiensis Zonu nun taban tan mlanm flt r (bkz. fiekil 5). Turborotalia cerroazulensis s.l. Zonu Tan m: Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer) ile Turborotalia cerroazulensis s.l. in son görünümleri aras ndaki süreç boyunca oluflmufl kayaçlar toplulu udur. Yazar: Bolli (1957). Kategori: Aflmal menzil zonu. Stratigrafik Düzey: Üst Priaboniyen (Üst Eosen). Fosil Toplulu u: Globigerina eocaena Guembel (bkz. Levha 1, fiekil 1), Morozovella crassata (Glaessner), Turborotalia centralis (Cusman ve Bermudez), Turborotalia cerroazulensis (Cole) (bkz. Levha 1, fiekil 8-10), Turborotalia cerroazulensis pomeroli (Toumarkine ve Bolli) (bkz. Levha 1, fiekil 11). Bu zona ait fosil toplulu u Seydiler formasyonuna ait GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde formasyonun alt, orta ve üst seviyelerinden al nan GC-41 GC-52 no lu örneklerde tan mlanm flt r (bkz. fiekil 3). Karfl laflt rma ve yorum: Bolli (1957, 1966) nin Trinidad, Toumarkine ve Bolli (1975) nin talya,stainforth vd. (1975), Toumarkine ve Luterbacher (1985) ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) deki çal flmalar nda ve bu incelemede Priaboniyen in üst seviyeleri fosil toplulu unun benzerli i nedeniyle Turborotalia cerroazulensis s.l. Zonu ile belirlenmifltir (bkz. fiekil 3 ve 4). nceleme alan nda ayn stratigrafik seviyede nannoplankton zonlar ndan Discoaster barbadiensis Zonu nun üst seviyeleri tan mlanm flt r (bkz. fiekil 5). SEYD LER FORMASYONU KALKERL NANNOPLANKTON B YOSTRAT GRAF S Seydiler formasyonunda yap lan kalkerli nannoplankton biyostratigrafisi çal flmas nda formasyondan derlenen örneklerden 19 nannoplankton cinsine ait 38 tür tan mlanm flt r (Levha 2). Tan mlanan nannoplankton türleriyle Roth vd. (1971) nin kuzey talya; Okada ve Bukry (1980) ile Ellis (1982) in kuzey Filipin Denizi; Mac Kenzie ve Wise (1983) n Madagaskar ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) deki çal flmalar temel al narak, Reticulofenestra umbilica ve Discoaster barbadiensis nannoplankton zonlar fiekil 4. Seydiler formasyonunda tan mlanan planktonik foraminifer zonlar n n di er çal flmalarla karfl laflt rmas. Figure 4. Comparison of the determined planktonic foraminiferal zones from the Seydiler formation with other studies.

40 40 Yerbilimleri fiekil 5. GC1 stratigrafi kesitinde kalkerli nannoplankton türlerinin, biyozonlar n ve s ya karfl duyarl kalkerli nannoplankton türlerinin bolluklar n n da l mlar. Figure 5. Distributions of the calcareous nannoplankton species, biozones and temperature-sensitive calcareous nannoplankton species in the GC1 stratigraphic section. belirlenmifltir (bkz. fiekil 5). Tan mlanan biyozonlar Martini (1971) ve Roth (1973) un merkezi Pasifik Okyanusu; Toker ve Erkan (1985) n Saros Körfezi; Toker (1987) in Korkuteli ve Varol (1998) un Kuzey Denizi çal flmalar yla karfl laflt r lm flt r (fiekil 6). Reticulofenestra umbilica Zonu Tan m: Reticulofenestra umbilica (Levin) in ilk görünümü ile Chiasmolithus grandis (Bramlette ve Riedel) in son görünümü aras ndaki süreç boyunca oluflmufl kayaçlar toplulu udur. Yazar: Roth vd. (1971). Kategori: Aflmal menzil zonu. Stratigrafik Düzey: Üst Lütesiyen-Bartoniyen (Orta Eosen). Fosil Toplulu u: Chiasmolithus grandis (Bramlette ve Riedel) (Levha 2, fiekil 5, 6), Chiasmolithus solitus (Bramlette ve Sullivan), Coccolithus eopelagicus (Bramlette ve Riedel), Discoaster barbadiensis Tan (levha 2, fiekil 9), Discoaster saipanensis Bramlette ve Riedel (levha 2, fiekil 10), Discoaster tanii nodifer Bramlette ve Riedel, Ericsonia formosa (Kamptner) (levha 2, fiekil 12, 13), Ericsonia robusta (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 14, 15), Pontosphaera plana (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 21),

41 Y ld z vd. 41 Sphenolithus radians Deflandre (levha 2, fiekil 28). Bu zona ait fosil toplulu u Seydiler formasyonuna ait GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde formasyonun alt seviyelerinden al nan SR-1 - SR- 4 no lu örneklerde tan mlanm flt r (bkz. fiekil 5). Karfl laflt rma ve yorum: Martini (1971) nin standart zonlamas nda;toker ve Erkan (1985) n Saros Körfezi ndeki çal flmalar nda üst Lütesiyen- Bartoniyen e karfl l k gelen seviyede Discoaster tanii nodifer, Discoaster saipanensis zonlar n ve Chiasmolithus oamaruensis Zonu nun taban n ; Toker (1987), Korkuteli yöresindeki çal flmas nda Bartoniyen in üst seviyesinde Discoaster saipanensis Zonu nu ve Chiasmolithus oamaruensis Zonu nun taban n tan mlam flt r. Yine Üst Lütesiyen-Bartoniyen de Roth vd. (1971) nin merkezi ve Kuzey talya daki çal flmalar nda Reticulofenestra umbilica Zonu nun alt zonu olarak Lanternithus minutus, Discoaster mirus, Discoaster saipanensis zonlar n ve Chiasmolithus oamaruensis Zonu nun taban n ; Roth (1973) merkezi Pasifik Okyanusu ndaki çal flmas nda, Chiasmolithus solithus ve Chiasmolithus grandis zonlar n tan mlam flt r. Okada ve Bukry (1980) çal flmalar nda Reticulofenestra umbilica Zonu nun alt zonu olarak, Discoaster bifax ve Discoaster saipanensis zonlar n ; Varol (1998) Kuzey Denizi ndeki çal flmas nda Chiasmolithus solithus Zonu nun alt zonu olarak Birkeiundia arenosa Alt Zonu nu ve Chiasmolithus grandis Zonu nun alt zonu olarak Daktylethra punctulata Alt Zonu nu yine ayn stratigrafik seviyede tan mlam fllard r. Mac Kenzie ve Wise (1983) Madagaskar da; Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) yöresindeki çal flmalar nda ve bu çal flmada Bartoniyen in varl fosil toplulu unun benzerli i nedeniyle Reticulofenestra umbilica Zonu ile tan mlanm flt r (bkz. fiekil 5 ve 6). Reticulofenestra umbilica (Levin) in ilk görünümü (43.70 ma.) yani Reticulofenestra umbilica Zonu nun taban asl nda Lütesiyen in üst seviyelerine karfl l k gelmektedir (Hardenbol vd., 1998). Seydiler formasyonunda yap lan bu çal flmada, formasyondan derlenen örneklerde planktonik foraminifer türlerinden Orbulinoides beckmanni Saito türüne rastlan lamam flt r. Orbulinoides beckmanni Saito, Martini (1971) nin standart zonlamas nda Discoaster saipanensis (NP 17) Zonu nun taban nda (Bartoniyen in taban seviyelerinde) ortaya ç kmakta (40.50 ma.) ve yine ayn zonun taban nda yok olmaktad r (40.10 ma.). Dolay s yla inceleme alan nda tan mlanan nannoplankton zonlar n, planktonik foraminifer fiekil 6. Seydiler formasyonunda tan mlanan kalkerli nannoplankton zonlar n n di er çal flmalarla karfl laflt rmas. Figure 6. Comparison of the determined calcareous nannoplankton biozones from the Seydiler formation with other studies.

42 42 Yerbilimleri zonlar yla karfl laflt rd m zda inceleme alan nda Reticulofenestra umbilica Zonu nun taban - n n (Lütesiyen in üst seviyeleri) bulunmad ortaya ç km flt r (fiekil 7). Discoaster barbadiensis Zonu Tan m: Chiasmolithus grandis (Bramlette ve Riedel) ile Discoaster saipanensis Bramlette ve Riedel ve/veya Discoaster barbadiensis Tan n son görünümleri aras ndaki süreç boyunca oluflmufl kayaçlar toplulu udur. Yazar: Roth (1973). Kategori: Aflmal menzil zonu. Stratigrafik Düzey: Priaboniyen (Üst Eosen). Fosil Toplulu u: Blackites spinosus (Deflandre ve Fert), Braarudosphaera bigelowii (Gran ve Braarud) (levha 2, fiekil 1), Braarudosphaera discula Bramlette ve Riedel (levha 2, fiekil 2), Calcidiscus kingii (Roth), Chiasmolithus bidens (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 3), Chiasmolithus consuetus (Bramlette ve Sullivan), Chiasmolithus expansus (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 4), Coccolithus eopelagicus (Bramlette ve Riedel), Cribrocentrum coenurum (Reinhardt) (levha 2, fiekil 7), Cyclicargolithus floridanus (Roth ve Hay) (levha 2, fiekil 8), Dictyococcites bisectus (Hay, Mohler ve Wade), Discoaster barbadiensis Tan (levha 2, fiekil 9), Discoaster deflandrei Bramlette ve Riedel, Discoaster saipanensis Bramlette ve Riedel (levha 2, fiekil 10), Discoaster tanii Bramlette ve Riedel (levha 2, fiekil 11), Discoaster tanii nodifer Bramlette ve Riedel, Ericsonia formosa (Kamptner) (levha 2, fiekil 12, 13), Ericsonia robusta (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 14, 15), Helicosphaera euphratis Haq, Helicosphaera intermedia Martini (levha 2, fiekil 16), Helicosphaera lophota Bramlette ve Sullivan (levha 2, fiekil 17), Markalius inversus (Deflandre) (levha 2, fiekil 18, 19), Micrantholithus sp., Neococcolithes dubius (Deflandre), Pontosphaera multipora (Kamptner) (levha 2, fiekil 20), Pontosphaera plana (Bramlette ve Sullivan) (levha 2, fiekil 21), Reticulofenestra dictyoda (Deflandre), Reticulofenestra gelida (Geitzenauer) (levha 2, fiekil 22), Reticulofenestra minuta (Gartner), Reticulofenestra umbilica (Levin) (levha 2, fiekil 23-25), Rhabdosphaera inflata Bramlette ve Sullivan (levha 2, fiekil 26), Rhabdosphaera scabrosa Deflandrei, Sphenolithus obtusus Bukry, Sphenolithus pseudoradians Bramlette ve Wilcoxon (levha 2, fiekil 27), Sphenolithus radians Deflandre (levha 2, fiekil 28), Zygrhablithus bijugatus (Deflandre) (levha 2, fiekil 29). Bu zona ait fosil toplulu u Seydiler formasyonuna ait GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde formasyonun alt, orta ve üst seviyelerinden al nan SR-5 SR7, GC-1 GC-52 no lu örneklerde tan mlanm flt r (bkz. fiekil 5). Karfl laflt rma ve yorum: Martini (1971) nin standart zonlamas nda Priaboniyen e karfl l k gelen seviyede Chiasmolithus oamaruensis, Ismolithus recurvus, Sphenolithus pseudoradians zonlar n ve Ericsonia subdisticha Zonu nun taban - n ; Toker ve Erkan (1985) n Saros Körfezi nde ve Toker (1987) in Korkuteli yöresindeki çal flmalar nda Priaboniyen de Chiasmolithus oamaruensis, Ismolithus recurvus ve Sphenolithus pseudoradians zonlar n tan mlam fllard r. Yine ayn stratigrafik seviyede Roth vd. (1971) nin merkezi ve Kuzey talya da, Okada ve Bukry (1980) nin çal flmalar nda Discoaster barbadiensis Zonu nun alt zonu olarak Chiasmolithus oamaruensis, Ismolithus recurvus, Sphenolithus pseudoradians zonlar n tan mlam fllard r. Varol (1998) Kuzey Denizi ndeki çal flmas nda, Priaboniyen de Discoaster barbadiensis Zonu nun alt zonu olarak Helicosphaera bramlettei ve Discoaster saipanensis zonlar n tan mlam fllard r. Roth (1973) un merkezi Pasifik Okyanusu nda; Mac Kenzie ve Wise (1983) n Madagaskar da fiekil 7. Seydiler formasyonunda tan mlanan planktonik foraminifer ve kalkerli nannoplankton zonlar n n karfl laflt rmas. Figure 7. Comparison of the determined planktonic foraminiferal and calcareous nannoplankton biozones from the Seydiler formation.

43 Y ld z vd. 43 ve Y ld z (1995) n Gürün (Sivas) yöresindeki çal flmalar nda ve bu çal flmada Priaboniyen in varl fosil toplulu unun benzerli i nedeniyle Discoaster barbadiensis Zonu ile tan mlanm flt r (bkz. fiekil 6). SEYD LER FORMASYONUNDA TANIMLANAN OSTRAKOD TOPLULU U Seydiler formasyonunda GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde Yeflilyurt vd. (2004) ve Yeflilyurt vd. (2005) taraf ndan yap lan önceki çal flmalarda formasyondan derlenen örneklerden Orta-Geç Eosen yafl n karakterize eden Cytherella compressa (Münster) (Levha 3, fiekil 1-3), Cytherella ihsaniyensis Sönmez ve Gökçen (bkz. Levha 3, fiekil 4), Cytherella cf. lata (Brady) (bkz. Levha 3, fiekil 5, 6), Cytherella triestina Kolmann, Cytherella sp., (Levha 3, fiekil 7, 8), Bairdia subdeltoidea (Münster) (Levha 3, fiekil 9), Bairdia sp., (bkz. Levha 3, fiekil 10, 11), Xestolebris sp., (bkz. Levha 3, fiekil 12), olmak üzere 3 ostracod cinsine ait 8 tür tan mlanm flt r (fiekil 3, 8). Formasyonun tümünü temsil eden tip kesit d fl ndaki di er 6 referans kesit ile birlikte tüm formasyondan, 9 ayr familyaya ait 11 cins ve bu cinslere ait toplam 24 ostrakod taksonu ay rtlanm flt r. Saptanan ostrakod faunas GC1 tip kesitinde de rastlan lanlara ilave olarak: Bairdoppilata gliberti Keij, Krithe bartonensis (Jones), K.obesa (Sönmez-Gökçen), K.strangulata Deltel, K.pernoides (Bornemann), K. sp., Trachyleberis aculeata aculeata (Bosquet), Echinocythereis dadayana (Mehes), Bradleya sp., Xestoleberis gantensis Monostori, Macrocypris sp., Pontocypris sp., Paracypris aeorodynamica Oertli ve Paracypris sp. taksonlar d r. fiekil 9 da ve Levha 3 de sadece bu çal flman n konusu olan GC1 tip kesitine ait ostrakod örnekleri kullan lm flt r. SEYD LER FORMASYONUNUN ESK ORTAM YORUMU Örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oran n n yüzde olarak da l m deniz seviyesindeki de iflimlerle iliflkilidir. Planktonik foraminifer oran n n art fl deniz seviyesinin yükseldi ini, bentonik foraminifer oran n n art fl ise oransal olarak deniz seviyesinin düfltü ünü göstermektedir. Bu çal flmada, örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oranlar n n da l mlar hesaplanarak Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda deniz seviyesinde meydana gelen de iflimler incelenmifltir. Ölçülen stratigrafi kesitinin analizi sonucunda; Bartoniyen e ve Priaboniyen in bafllang c na karfl l k gelen seviyede (SR-1-SR-7, GC-1-GC-4 nolu örneklerin al nd seviyeler); örneklerdeki planktonik foraminifer oran % iken, bentonik foraminifer oran % 0 10 aras ndad r. Formasyonun daha üst seviyelerinde yine Priaboniyen in bafllang c na karfl l k gelen seviyelerde (GC-5-GC-17 nolu örneklerin al nd seviyeler); zaman zaman örneklerdeki planktonik foraminifer oran % iken, bentonik foraminifer oran % 5-90 dir. Priaboniyen in ortalar na karfl l k gelen seviyede (GC-18-GC-39 nolu örneklerin al nd seviyeler); örneklerde planktonik foraminifer oran, % 80 iken, bentonik foraminifer oran % 20 dir. Priaboniyen in sonlar na karfl l k gelen seviyede (GC-39-GC-52 nolu örneklerin al nd seviyeler); örneklerde planktonik foraminifer oran, % 0-50 iken, bentonik foraminifer oran % dür. Bu durum, inceleme alan nda Bartoniyen- Priaboniyen zaman aral nda yöredeki denizin genel olarak önce derinleflti ini ve daha sonra Priaboniyen in sonunda s laflt n göstermektedir. Ayr ca, örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oran n n da l m deniz seviyesinin fiekil 8. GC1 stratigrafi kesitinde tan mlanan ostrakod türlerinin kronostratigrafik yay l m. Figure 8. Chronostratigraphic distributions of the determined ostracod species in the GC1 stratigraphic section. fiekil 9. GC1 stratigrafi kesitinde tan mlanan ostrakod cinslerinin ortamlara göre da l m. Figure 9. Environmental distributions of the determined ostracod genera in the GC1 stratigraphic section.

44 44 Yerbilimleri Bartoniyen de ve Priaboniyen bafl nda genel olarak derinleflti ini, bu derinleflmenin devaml bir flekilde olmad n zaman zaman derinleflme ve s laflmalar n birbirlerini izledi ini, Priaboniyen in ortalar nda denizin derinleflmesinin düzenli bir flekilde geliflti ini ve Priaboniyen sonunda ise denizin geri çekildi ini göstermektedir (bkz. fiekil 3). Seydiler formasyonuna ait tüm ostrakod toplulu u birlikte de erlendirildi inde, genel karakter olarak k smen epineritik ve batiyal koflullara da geçifl yapan infraneritik bir denizel ortam n varl ndan söz edilebilir (Yeflilyurt, 2004; Yeflilyurt vd., 2005). Kalkerli nannoplankton topluluklar n n bolluk da- l mlar suyun termal s s yla iliflkilidir. Bu da eskibiyoco rafyadaki eskiiklim ve eskiokyanusal özellikleri yorumlamakta kullan lmaktad r (Okada ve Hanjo, 1973). Tersiyer devrinde l man ve serin sularda Coccolithus pelagicus (Bramlette ve Riedel), Istmolithus recurvus Deflandre, Cylicargolithus floridanus (Roth ve Hay), Reticulofenestra umbilica (Levin), s cak sularda ise Dictyococcites bisectus (Hay, Mohler ve Wade), Ericsonia formosa (Kamptner), Discoaster, Helicosphaera, Sphenolithus ve Chiasmolithus topluluklar n n di er nannoplankton türlerine göre bolluk yüzdeleri artmaktad r (Mc Intyre vd., 1970; Bukry vd., 1971; Haq ve Lipps, 1971; Bukry, 1973; Haq vd., 1974; Shackleton ve Kennet, 1975; Bukry,1978; Haq vd., 1987; Siesser ve Haq, 1987; Miller vd., 1987; Wei ve Wise, 1989). Orta Eosen-Oligosen dönemi, önemli iklimsel ve okyanusal de iflimlerin olufltu u bir süreçtir. Bu süreçte dünya buzul dönemine girmifltir. nceleme alan nda Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda saptanan nannoplankton zonlar na ve içerdikleri formlara dayanarak, bu zaman aral nda yöredeki denizin yar tropikal özellikte oldu u belirlenmifltir. Is ya karfl duyarl olan nannoplankton türlerinin bolluk da l mlar deniz yüzey suyu s cakl nda zaman zaman de iflimlerin oldu unu göstermektedir. Seydiler formasyonundan al nan stratigrafik kesitte de l man-s - cak su formlar n n yüzde olarak bolluklar (% 10-80), l man-serin su formlar na göre (% 0-60) daha yüksektir. Bu durum, Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda yörede deniz yüzey suyunun genel olarak l man-s cak karakterde oldu unu göstermektedir. Seydiler formasyonunun çökelmesi s ras nda baz seviyelerde zaman zaman l man-serin su formlar n n yüzdeleri (% 22-60), l man-s cak su formlar na göre (% 18-33) artm flt r. Bu durum, bu dönemde yörede zaman zaman so uk su ak nt lar n n etkin oldu unu göstermektedir (bkz. fiekil 5). SONUÇLAR Kastamonu ili kuzeyinde Seydiler ve A l ilçeleri ile mranlar köyü aras nda yüzeylenen Seydiler formasyonunun planktonik foraminifer, kalkerli nannoplankton biyostratigrafisi, ostrakod toplulu u ve eskiortam özelliklerinin incelendi i bu çal flmada elde edilen bafll ca sonuçlar afla- da sunulmufltur. (1) Seydiler formasyonunda ölçülen stratigrafik kesitten derlenen toplam 52 örnekten, 7 planktonik foraminifer cinsine ait 13 tür tan mlanm flt r. Tan mlanan planktonik foraminifer türleriyle Bartoniyen-Priaboniyen (Orta-Geç Eosen) zaman aral n temsil eden Truncorotaloides rohri, Globigerinatheka semiinvoluta ve Turborotalia cerroazulensis s.l. planktonik foraminifer zonlar belirlenmifltir. (2) Ayn örneklerden 19 nannoplankton cinsine ait 38 tür tan mlanm fl ve Bartoniyen-Priaboniyen (Orta-Geç Eosen) zaman aral n temsil eden Reticulofenestra umbilica ve Discoaster barbadiensis nannoplankton zonlar belirlenmifltir. (3) Seydiler formasyonunda GC1 ölçülü stratigrafi kesitinde yap lan bu çal flmada formasyondan derlenen örneklerden Orta-Geç Eosen yafl - n ve litoral ortamdan-derin denize kadar olan denizel ortam karakterize eden 3 ostracod cinsine ait 8 tür tan mlanm flt r. Tüm formasyona ait ostrakod toplulu u birlikte de erlendirildi inde, bu dönemde k smen epineritik ve batiyal koflullar da temsil eden infraneritik denizel ortam n varl ndan söz edilebilir. (4) Örneklerdeki planktonik/bentonik foraminifer oranlar n n yüzde da l mlar de erlendirildi inde, inceleme alan nda Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda yöredeki denizin genel olarak önce derinleflen, Priaboniyen sonunda ise s laflan karakterde oldu u belirlenmifltir. Ayr ca, Seydiler formasyonunun çökelmesi s ras nda deniz seviyesinde meydana gelen derinleflmenin Priaboniyen bafl nda devaml olmad, za-

45 Y ld z vd. 45 man zaman derinleflme ve s laflmalar n tekrarland klar, Priaboniyen sonunda ise ortam n tamamen s laflt belirlenmifltir. (5) Örneklerdeki s ya karfl duyarl kalkerli nannoplankton türlerinin da l mlar de erlendirildi- inde, Bartoniyen-Priaboniyen zaman aral nda yörede deniz yüzey suyunun genel olarak l - man-s cak karakterde oldu u, formasyonun oluflumu s ras nda baz seviyelerde zaman zaman l man-serin ve l man-s cak fazlar n birbirlerini izledikleri, dolay s yla bu dönemde yörede zaman zaman so uk su ak nt lar n n etkin oldu u belirlenmifltir. KAYNAKLAR Bardet, N., and Tuno lu, C., First Mosasaurid (Squamata) from Late Cretaceous from Turkey. Journal of Vertebrate Paleontology, 22 (3), Bolli, H.M., Planktonic foraminifea from the Eocene Navet and San Fernando formations of Trinidad. B.W.I. Bulletin U.S. National Museum, 215, Bolli, H.M., Zonation of Cretaceous to Pliocene marine sediments based on planktonic foraminifera. Boletino Informativo Asociacion Venezolana de Geologia y Petroleo, 9, Boztu, D. ve Y lmaz, O., Daday-Devrekani masifi metamorfizmas ve Jeolojik evrimi, Kastamonu bölgesi, Bat Pontidler. Türkiye Jeoloji Bülteni, 38 (1), Bukry, D., Coccolith and silicoflagellate stratigraphy of Tasman Sea and Southeastern Pacific Ocean. DSDP Leg 21, In: R. E. Burns and J. E. Andrew (ed.), U.S.Government Printing Office, Washington. Bukry, D., Cenozoic silicoflagellate and coccolith stratigraphy, Southeastern Atlantic Ocean. DSDP Leg 40, In: H.M. Bolli and W.B.F. Ryan (ed.), U.S.Government Printing Office, Washington. Bukry, D., Douglas, R.G., King, S.A., and Krasheninnikov, V.A., Planktonic microfossil biostratigraphy of the northwestern Pacific Ocean. In: B.C.Heezen (ed.), U.S.Government Printing Office, Washington. Dizer, A., Kastamonu nummuliti inin paleontolojik etüdü. stanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuas, B, 18/3-4, Ellis, C.H., DSDP Leg.60. Marathon Oil Company, Littleton, Colorado. Haq, B.U., and Lipps, J.H., Calcareous nannoplankton silicoflagellate. DSDP Legs 69-75, In: H.M. J.I. Tracey and G.H. Sutton (ed.), U.S.Government Printing Office. Washington. Haq, B.U., Lohmann, G.P., and Wise, S.W., Calcareous nannoplankton biostratigraphy and its paleoclimatic implications, Cenozoic of the Falkland Plateau and Miocene of the Atlantic Ocean. DSDP Leg 36, In: P.F. Barker and L.W.D. Daiziel (eds.), U.S.Government Printing Office, Washington. Haq, B.U., Hardenbol, J., and Vail, P.R., Chronology of fluctuating sea levels since the Triassic. Science, 235, Hardenbol, J., Thierry, J., Farley, M.B., Jacquin, T., Graciansky, P.C., and Vail, P.R., Mesozoic and Cenozoic sequence stratigraphy of Europen Basins. Society of Sedimentary Geology Special Publication, 60. Ketin,., Tectonic units of Anatolia. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, 66, Mac Kenzie, D.T., and Wise, S.W.Jr., Paleocene and Eocene calcareous nannofossils from DSDP Legs 25 and 40, South and East of Africa.LXXI, U.S.Government Printing Office, Washington. Martini, E., Standard Tertiary and Quaternary calcareous nannoplankton zonation. Proceedings of the 2nd Planktonic Conference of Rome (2), Mc Intyre, A., Be, A.W.H., and Roche, M.B., Modern Pacific coccolithoporida: A Paleontological thermometer. N.Y. Academic Science Transactions, 32, Miller, K.G., Fairbanks, R.G., and Mountain, G.S., Tertiary oxygen isotope synthesis. Sea level history and continental margin eosion. Paleoceanography, 2, Okada, H., and Bukry, D., Supplementary modification and introduction of code numbers to the low-latitude coccolith biostratigraphic zonation. Marine Micropaleontology, 5, Okada, H., and Hanjo, S., The distribution of oceanic coccolithophorids in the Pacific. Deep Sea Research, 20, Özgen-Erdem, N., Nummofallotia kastamonica n. sp. (Foraminifera) a new species from

46 46 Yerbilimleri the Upper Maastrichtian of Devrekani (Kastamonu-Turkey). Revue de Paléobiologie, 20 (1), Özgen-Erdem, N., nan, N., Akyaz, M., and Tuno lu, C., Benthonic foraminiferal assemblages and microfacies analysis of Paleocene-Eocene carbonate rocs in the Kastamonu region, Northern Turkey. Journal of Asian Earth Sciences, 25, Roth, P.H., Calcareous Nannofossils, Leg 17, Deep Sea Drilling Project. Initial Reports of the DSDP, 17, Roth, P.H., Baumann, P., and Bertolina, V., Late Eocene-Oligocene calcareous nannoplankton from Central and Northern Italy, Proceedings of 2nd Planktonic Conference of Rome, Vol. 2, Shackleton, N.J., and Kennet, J.P., Paleotemperature history of Cenozoic and the initiation of Antarctic glaciation. Oxygen and Carbon isotope analyses DSDP, Sites and 281. In: J.P.Kennet and R.E.Houtz (eds.), U.S. Government Printing Office, Washington. Siesser, W.G., and Haq, B.U., Calcareous nannoplankton. In: T.W., Broadhead (ed.), Fossil prokaryotes and protests. Notes for a short course, University of Tenn, Department of Geological Sciences, 18, Stainforth, R.M, Lamb, J.L, Luterbacher, H., Beard, J.H., and Jeffords, R.M., Cenozoic planktonic foraminiferal zonation and characteristics of index forms. University of Kansas Paleontology Contribution Article, 62, Toker, V., Korkuteli yöresi (KB Antalya) Üst Eosen-Alt Oligosen kalkerli nannoplankton biyostratigrafisi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 30, Toker, V. ve Erkan, E., Gelibolu Yar madas Eosen formasyonlar nannoplankton biyostratigrafisi. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, 101/102. Toumarkine, M., èt Bolli, H.M., Foraminiferes planctoniques de I Eocéne moyen et supérieur de la coupe de Possagno. Shweiz. Paleontol. Abh, 97, Toumarkine, M., and Luterbacher, H Paleocene and Eocene planktonic foraminifera. In: H.M. Bolli, J.B. Saunders and K. Perch-Nielsen (eds.), Plankton Stratigraphy, Tuno lu, C., 1991a. Devrekani kuzey yöresinin (Kastamonu) jeolojik incelenmesi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü (yay mlanmam fl). Tuno lu, C., 1991b. Orta Pontidler de Devrekani Havzas n n (Kastamonu kuzeyi) litostratigrafi birimleri. Suat Erk Jeoloji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara, Tuno lu, C., Devrekani Havzas nda (Orta Pontidler) ncigez ve Davutlar formasyonlar kumtafllar n n çökelme koflullar n n incelenmesi. Yerbilimleri, 16, Tuno lu, C., Devrekani Havzas (Kastamou kuzeyi) üst Paleosen-orta Eosen yafll karbonat istifinde mikrofasiyes analizleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 37 (2), Tuno lu, C. ve Ertekin,.K., Kretase-Paleosen yafll Davutlar formasyonunun (Devrekani/Kastamonu) ostrakoda biyostratigrafisi ve kronostratigrafisi TÜB TAK-YDABAG Projesi:101Y013 (yay mlanmam fl). Tuno lu, C. ve Bardet, N., 2006, Mosasaurus hoffmanni Mantell, 1829: Türkiye de, Geç Kretase dönemine ait ilk deniz sürüngeninin keflfi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 49 (1), Varol, O., Paleogene. In: P.R.Brown (ed.), Calcareous Nannofossil Biostratigraphy, Department of Geolological Sciences University College London, Wei, W., A. new technique for preparing quantitative nannofossil slides. Journal of Paleontology, 62, Wei, W., and Wise, W.S.Jr., Paleogene calcareous nannofossil magnetobiochronology: Results from South Atlantic Ocean DSDP, Site 516. Marine Micropaleontology, 14, Yeflilyurt, N., Seydiler (Kastamonu) Kuzeyi Geç Lütesiyen-Bartoniyen yafll Seydiler formasyonunun ostrakod toplulu u. Yüksek Mühendislik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü (yay mlanmam fl). Yeflilyurt, N., Ertekin,.K. ve Tuno lu, C., Bat Pontidler de (Seydiler/Kastamonu) yeni bir litostratigrafik birim önerisi: Geç Lütesiyen- Bartoniyen yafll Seydiler formasyonu. Türkiye Jeoloji Bülteni, 48 (1), Y ld z, A., Gürün yöresi (Sivas güneyi) Kretase- Paleojen yafll birimlerin planktik foraminifera ve kalkerli nannoplankton biyostratigrafisi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü (yay mlanmam fl).

47 Y ld z vd. 47 Y lmaz, O., Daday-Devrekani Masifi kuzey kesimi litostratigrafi birimleri ve tektoni i. Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, (yay mlanmam fl). Y lmaz, O., Daday-Devrekani Masifi kuzeydo- u kesimi litostratigrafi birimleri ve tektoni- i. Yerbilimleri, 8,

48 48 Yerbilimleri LEVHA 1. Seydiler formasyonu planktonik foraminifer toplulu u SEM foto raflar. (1) Globigerina eocaenae Guembel, s rt taraf, örnek no GC-45; (2) Globigerina hagni Gohrbandht, s rt taraf, örnek no SR-5; (3) Globigerina hagni Gohrbandht, s rt taraf, örnek no SR-5; (4) Globigerina higginsi Bolli, s rt taraf, örnek no SR-5; (5) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), s rt taraf, örnek no GC-40; (6) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), kar n taraf, örnek no GC-40; (7) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), yan taraf, örnek no GC-40; (8) Turborotalia cerroazulensis (Cole), yan taraf, örnek no GC-18; (9) Turborotalia cerroazulensis (Cole), kar n taraf, örnek no GC-18; (10) Turborotalia cerroazulensis (Cole), s rt taraf, örnek no GC-18; (11) Turborotalia cerroazulensis pomeroli (Toumarkine ve Bolli), kar n taraf, örnek no GC-28; (12) Truncorotaloides rohri (Brönnimann ve Bermudez), s rt taraf, örnek no SR-1; (13) Truncorotaloides rohri (Brönnimann ve Bermudez), yan taraf, örnek no SR-1. PLATE 1. SEM photographs of planktonic foraminifer assemblages from the Seydiler formation. (1) Globigerina eocaenae Guembel, spiral side, sample no GC-45; (2) Globigerina hagni Gohrbandht, spiral side, sample no SR-5; (3) Globigerina hagni Gohrbandht, spiral side, sample no SR-5; (4) Globigerina higginsi Bolli, spiral side, sample no SR-5; (5) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), spiral side, sample no GC-40; (6) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), ombilical side, sample no GC- 40; (7) Globigerinatheka semiinvoluta (Keijzer), lateral side, sample no GC-40; (8) Turborotalia cerroazulensis (Cole), lateral side, sample no GC-18; (9) Turborotalia cerroazulensis (Cole), ombilical side, sample no GC-18; (10) Turborotalia cerroazulensis (Cole), spiral side, sample no GC-18; (11) Turborotalia cerroazulensis pomeroli (Toumarkine ve Bolli), ombilical side, sample no GC-28; (12) Truncorotaloides rohri (Brönnimann ve Bermudez), spiral side, sample no SR-1; (13) Truncorotaloides rohri (Brönnimann ve Bermudez), lateral side, sample no SR-1.

49 Y ld z vd. 49 LEVHA 1 / PLATE 1

50 50 Yerbilimleri LEVHA 2. Seydiler formasyonu nannoplankton toplulu u foto raflar. (1) Braarudosphaera bigelowii (Gran ve Braarud), örnek no GC-6; (2) Braarudosphaera discula Bramlette ve Riedel, örnek no GC-49; (3) Chiasmolithus bidens (Bramlette ve Sullivan), örnek no GC- 32; (4) Chiasmolithus expansus (Bramlette ve Sullivan), örnek no GC-46; (5) Chiasmolithus grandis (Bramlette ve Riedel), örnek no SR-2; (6) Chiasmolithus grandis (Bramlette ve Riedel), örnek no SR- 2; (7) Cribrocentrum coenurum (Reinhardt), örnek no GC-46; (8) Cyclicargolithus floridanus (Roth ve Hay), örnek no GC-52; (9) Discoaster barbadiensis Tan, örnek no GC-52; (10) Discoaster saipanensis Bramlette ve Riedel, örnek no GC-48; (11) Discoaster tanii Bramlette ve Riedel, örnek no GC-38; (12) Ericsonia formosa (Kamptner), örnek no GC-46; (13) Ericsonia formosa (Kamptner), örnek no GC-46; (14) Ericsonia robusta (Bramlette ve Sullivan), örnek no Gc-46; (15) Ericsonia robusta (Bramlette ve Sullivan), örnek no GC-46; (16) Helicosphaera intermedia Martini, örnek no GC-25; (17) Helicosphaera lophota Bramlette ve Sullivan, örnek no GC-43; (18) Markalius inversus (Deflandre), örnek no GC-46; (19) Markalius inversus (Deflandre), örnek no GC-46; (20) Pontosphaera multipora (Kamptner), örnek no GC-48; (21) Pontosphaera plana (Bramlette ve Sullivan), örnek no GC-52; (22) Reticulofenestra gelida (Geitzenauer), örnek no GC-48; (23) Reticulofenestra umbilica (Levin), örnek no GC-51; (24) Reticulofenestra umbilica (Levin), örnek no GC-51; (25) Reticulofenestra umbilica (Levin), örnek no GC-51; (26) Rhabdosphaera inflata Bramlette ve Sullivan, örnek no GC-52; (27) Sphenolithus pseudoradians Bramlette ve Wilcoxon, örnek no GC-52; (28) Sphenolithus radians Deflandre, örnek no GC- 52; (29) Zygrhablithus bijugatus (Deflandre), örnek no GC-52. PLATE 2. Photographs of nannoplankton assemblages from the Seydiler formation. (1) Braarudosphaera bigelowii (Gran and Braarud), sample no GC-6; (2) Braarudosphaera discula Bramlette and Riedel, sample no GC-49; (3) Chiasmolithus bidens (Bramlette and Sullivan), sample no GC-32; (4) Chiasmolithus expansus (Bramlette and Sullivan), sample no GC-46; (5) Chiasmolithus grandis (Bramlette and Riedel), sample no SR-2; (6) Chiasmolithus grandis (Bramlette and Riedel), sample no SR-2; (7) Cribrocentrum coenurum (Reinhardt), sample no GC-46; (8) Cyclicargolithus floridanus (Roth and Hay), sample no GC-52; (9) Discoaster barbadiensis Tan, sample no GC-52; (10) Discoaster saipanensis Bramlette and Riedel,sample no GC-48; (11) Discoaster tanii Bramlette and Riedel, sample no GC-38; (12) Ericsonia formosa (Kamptner), sample no GC-46; (13) Ericsonia formosa (Kamptner), sample no Gc-46; (14) Ericsonia robusta (Bramlette and Sullivan), sample no GC- 46; (15) Ericsonia robusta (Bramlette ve Sullivan), sample no GC-46; (16) Helicosphaera intermedia Martini, sample no GC-25; (17) Helicosphaera lophota Bramlette and Sullivan, sample no GC-43; (18) Markalius inversus (Deflandre), sample no GC-46; (19) Markalius inversus (Deflandre), sample no GC- 46; (20) Pontosphaera multipora (Kamptner), sample no GC-48; (21) Pontosphaera plana (Bramlette and Sullivan), sample no GC-52; (22) Reticulofenestra gelida (Geitzenauer), sample no GC-48; (23) Reticulofenestra umbilica (Levin), sample no GC-51; (24) Reticulofenestra umbilica (Levin), sample no GC-51; (25) Reticulofenestra umbilica (Levin), sample no GC-51; (26) Rhabdosphaera inflata Bramlette and Sullivan, sample no GC-52; (27) Sphenolithus pseudoradians Bramlette and Wilcoxon, sample no GC-52; (28) Sphenolithus radians Deflandre, sample no GC-52; (29) Zygrhablithus bijugatus (Deflandre), sample no GC-52.

51 Y ld z vd. 51 LEVHA 2 / PLATE 2

52 52 Yerbilimleri LEVHA 3. Seydiler formasyonu ostrakod toplulu u foto raflar. (1) Cytherella compressa (Münster), sol kapak, iç görünüm, örnek no GC-50; (2) Cytherella compressa (Münster), sa kapak, iç görünüm, örnek no GC-49; (3) Cytherella compressa (Münster), kar n görünümü, örnek no GC-49; (4) Cytherella ihsaniyensis Sönmez ve Gökçen, sol kapak, d fl görünüm, örnek no GC-49; (5) Cytherella cf. lata Brady, kar n görünümü, örnek no GC-12; (6) Cytherella cf. lata Brady, sol kapak, d fl görünüm, örnek no GC-12; (7) Cytherella sp., sol kapak, d fl görünüm, örnek no GC-31; (8) Cytherella sp., sa kapak, d fl görünüm, örnek no GC-31; (9) Bairdia subdeltoidea Münster, sa kapak, d fl görünüm, örnek no GC-11; (10) Bairdia sp., sa kapak, d fl görünüm, örnek no GC-20; (11) Bairdia sp., s rt görünümü, örnek no GC-20; (12) Xestoleberis sp., sol kapak, d fl görünüm, örnek no GC-15. PLATE 3. Photographs of ostracod assemblages from the Seydiler formation. (1) Cytherella compressa (Münster), left valve, inter view, sample no GC-50; (2) Cytherella compressa (Münster), right valve, inter view, sample no GC-49; (3) Cytherella compressa (Münster), ventral view, sample no GC-49; (4) Cytherella ihsaniyensis Sönmez-Gökçen, left valve, external view, sample no GC-49; (5) Cytherella cf. lata Brady, ventral view, sample no GC-12; (6) Cytherella cf. lata Brady, left valve, external view, sample no GC-12; (7) Cytherella sp., right valve, external view, sample no GC- 31; (8) Cytherella sp., right valve, external view, sample no GC-31; (9) Bairdia subdeltoidea Münster, right valve, external view, sample no GC-11; (10) Bairdia sp., right valve, external view, sample no GC- 20; (11) Bairdia sp., dorsal view, sample no GC-20; (12) Xestoleberis sp., left valve, external view, sample no GC-15.

53 Y ld z vd. 53 LEVHA 3 / PLATE 3

54

55 Yerbilimleri, 28 (1), Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araflt rma Merkezi Dergisi Journal of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Kocasu Deltas (Bursa Karacabey) k y ve batakl k çökellerinin granülometrik, mineralojik ve jeokimyasal incelenmesi Granulometric, mineralogical and geochemical investigations of coastland and marsh sediments of the Kocasu Delta, Karacabey - Bursa Sabiha Dilek TURAN 1, brahim Sönmez SAYILI 2 1 Bay nd rl k ve skan Bakanl, Yap flleri Genel Müdürlü ü, Bakanl klar, ANKARA 2 Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisli i Bölümü, Tando an, ANKARA Gelifl (received) : 18 Ekim (October) 2006 Kabul (accepted) : 28 Mart (March) 2007 ÖZ Bu çal flma kapsam nda, güney Marmara Bölgesi nde Karacabey ilçesinin kuzeyindeki Kocasu Deltas n n k y çizgisi ve k y gerisi kumlar, k y ya yak n batakl k çökelleri ile bir dereden al nan dere kumuna ait örneklerin tane boyu, mineralojik ve jeokimyasal özellikleri incelenmifltir. Kocasu Deltas güncel k y ve k y gerisi çökellerinin rüzgar, akarsu ve plaj kumu özellikleri sergiledi i belirlenmifltir. Gerek ham, gerekse a r mineral fraksiyon örneklerde yap lan mineralojik çal flmalarda bafll ca; baz amfibol ve piroksen grubu mineraller, apatit, biyotit, olivin, epidot, granat grubu mineraller, titanit, rutil ve zirkon mineralleri saptanm flt r. X- fl nlar k r n m analizi çal flmalar ile amfibollerden; ferroçermakit, hastingsit, glokofan, tremolit ve ferropargasit ile granatlardan andradit ve almandin belirlenmifltir. Bu minerallerin yan s ra ojit, filogopit, epidot, klinoklor ve biyotit saptanm flt r. Ham ve a r mineral fraksiyonlar ndan derlenen 8 adet güncel k y ve k y gerisi örnek ile 6 adet batakl k çökeli ve dere kumu örne i üzerinde ana ve eser elementler için kimyasal analizler yap lm flt r. Beslenme havzas ndaki litolojik birimler göz önüne al narak analiz verilerinin yorumlanmas sonucu, Cr, Ni, Co ve V un havzada yer alan mafik ve ultramafik kayalardan türedi i düflünülmektedir. Cu, Pb ve Zn nun Kocasu Deltas n n güneyindeki çeflitli mineralizasyon ve/veya maden yataklar ndan, W ve As nin ise özellikle Bursa Uluda flelit yata ndan gelmifl olma olas l klar yüksektir. A r mineral fraksiyonlar nda Fe, Mg, Ca, Al, Mn, Ti, P ve Zr elementlerindeki art fllar, mineralojik çal flmalarla belirlenen a r minerallerle uyumlu olup bu minerallerden kaynaklanmaktad r. Anahtar Kelimeler: A r mineraller, Bursa, granülometri, k y çökelleri, Kocasu Deltas. ABSTRACT Within the framework of this study, granulometric, mineralogical and geochemical characteristics of sediment samples collected from shoreline and backshore parts and additionally from marsh sediments close to shore, and one stream sediment sample of the Kocasu Delta located north of the Karacabey town in the south of the Marmara Region are investigated. The granulometric studies carried out on both modern shore sediments and back shore sand dunes indicate the presence of wind blown, river and beach characteristics. Based on the mineralogical investigations carried out on both untreated and heavy mineral fraction samples, some amphibole and pyroxene group minerals, apatite, biotite, olivine, S. D. Turan E-posta: sdturan@hacettepe.edu.tr

56 56 Yerbilimleri epidote and garnet group minerals, sphene, rutile and zircon are determined. X-ray diffraction studies point out the presence of ferrotschermakite hastingsite, glaucophane, tremolite and ferropargasite minerals belonging to amphibole group and andradite and almandine belonging to garnet group minerals. In addition to these minerals, augite, phlogopite, epidote, clinochlore and biotite are determined. Eight samples representing modern shore and back shore sediments and six marsh and stream sediment samples are compiled from both untreated and heavy mineral fractions and are chemically analysed for major and trace elements. As a result of analytical data interpretations due to lithologies in the feeding basin; Cr, Ni, Co and V contents are supposed to be derived from mafic and ultramafic rocks. Cu, Pb and Zn have to be transported possibly from mineralizations and/or ore deposits located at the south of Kocasu Delta and, W and As from Bursa-Uluda scheelite mine. Fe, Mg, Ca, Al, Mn, Ti, P and Zr enrichments in heavy mineral fractions are in good accordance with and generated from heavy minerals. Key Words: Heavy minerals, Bursa, granulometry, coastal sediments, Kocasu Delta. G R fi Bu çal flmada; Marmara Denizi ne ulaflan Kocasu Çay n n oluflturdu u Kocasu Deltas k y ve gerisindeki kumlar ve eski ve yeni batakl k çökelleri ile baz derekumu örneklerinin tane boyu ve mineralojik özellikleri ile jeokimya analiz verileri incelenmifltir. Kocasu Deltas ; H 20-b2, b3 ile H 21-a1, a4 paftalar nda yer almakta olup, deltan n do usunda Gemlik Körfezi ve bat s nda Band rma Körfezi bulunmaktad r. Delta, bat dan do uya daralan bir geometri sunmakta olup, D- B yönlü 25 km lik k y uzunlu una ve K-G yönünde ise en fazla 3.5 km lik geniflli e sahip k - y (plaj) çökellerinden oluflmaktad r (fiekil 1). Marmara Denizi güneyinde, Paleozoyik ve Kuvaterner aras nda de iflen yafllara sahip magmatik, metamorfik ve sedimanter birimlerin içinden akarak Karacabey kuzeyinden denize dökülen Kocasu Çay n n denize ulaflt bölgede, karadan getirilen çökellerin birikmesi ile oluflmufl delta tipi kumul depolar yer almaktad r. Kocasu Deltas her iki yanda denize kadar uzanan temel kayalarla s n rl alanda büyümekte olup, bu geliflme hemen güneydeki diri bir fay ile denetlenmektedir. Kocasu Çay deltay iki k sma ay r r ve bat daki k s m do udaki k sm ndan daha büyüktür. Akarsu boflal m a z n n bat taraf nda Dalyan Lagünü, do u k sm nda ise Arapçiftli i Lagünü yer almaktad r (fiekil 2). Kocasu Deltas ndaki k y sal eski ve yeni kumullar ile bu deltaya ait Dalyan ve Arapçiftli i Lagünleri yak n civar ndan Turan (1999) taraf ndan al nan örneklerde sedimantolojik, mineralojik ve jeokimyasal çal flmalarla, çökellerin tane türleri, boylar belirlenmifl, minerallerin tafl nma mekanizmalar ve kaynak kayaçlar de erlendirilmifltir. MALZEME VE YÖNTEM Arazi Çal flmalar Arazi çal flmalar nda örnek al m na, Kocasu Deltas n n bat sahil kesiminin en uç noktas olan Malkara Koyu nun en bat s ndan bafllanm flt r (fiekil 2). lk 2 örnek 70 er metre aral klarla, onu izleyen 3 örnek 85 er metre aral klarla al n rken, 6. örnekten itibaren 16. örne e de in 175 er metre aral kl örnekler toplanm flt r. lk 16 örnek Malkara Koyu ndan al nm flt r. 16. örnek ile 17. örnek aras, sahilde yaklafl k 20 m lik küçük bir koy olmas nedeniyle k sa bir aral k geçilerek derlenmifltir. 17. örnek ile 18. örnek aras ise 30 m dir. 17. örnekten itibaren, 40. örnek dahil olmak üzere, Malkara Koyu ndan Kocasu Çay a z na kadar uzanan güncel plaj kumlar ndan 500 er metre aral klarla örnek al nm flt r. Kocasu Çay n n plajl do u k y lar ndaki örnekleme ise, 44. örnekten 59. örne e kadar yine 500 er metre aral klarla gerçeklefltirilmifltir. Toplam 55 lokasyondan A ve B rumuzlar yla 110 adet örnek al nm fl, toplam 90 adet örnek üzerinde sedimantolojik ve a r mineral çal flmalar yürütülmüfltür. Ayr ca Kocasu Deltas içindeki batakl k

57 Turan ve Say l 57 çökelleri ile bu deltay besleyen derelerden de 97 rumuzlu 47 örnek derlenmifltir. Her örnekleme lokasyonunda A rumuzlu örnekler k y çizgisinden (deniz suyu seviyesinden) al n rken, B rumuzu ile ancak yüksek kaba dalga veya f rt nal dönemlerde suyun ulaflabildi i ve ola an durumlarda rüzgar etkisinde kalm fl ve 7 ile 10 m kadar k y gerisine düflen art k y -arka plaj alanlar ndan örnekler al nm flt r. B rumuzlu art k y örneklerinin al m nda yüzeysel etkilerden uzaklaflmak için, yüzey cm civar nda temizlenerek, derine do ru örnek toplanmas na özen gösterilmifltir (fiekil 3). Örnekler standart olarak kullan lan naylon torbalara deniz sular süzülerek konulmufltur. Örnek a rl klar yaklafl k kg civar ndad r. Kocasu Çay n n eski ve yeni batakl k çökellerini temsilen bat kesimden 26 ve do u kesimden 17 örnek olmak üzere toplam 43 adet örnek al nm flt r (bkz. fiekil 2). Olanaklar ölçüsünde, örneklemenin deltan n geneline yay lmas na özen gösterilmifltir. Lagün çevresinde yo un batakl k alanlar n bulunmas örnek al m n zorlaflt rm flt r. Kocasu Deltas n besleyen derelerden de 9 örnek derlenmifltir. fiekil 1. Çal flma alan n n jeolojisi ve yer bulduru haritas (Emre vd., 1997a dan de ifltirilerek). Figure 1. The geology and location map of the study area (modified from Emre et al., 1997a).

58 58 Yerbilimleri fiekil 2. Kocasu Deltas n n Kuvaterner jeolojisi-jeomorfolojisi ve örnekleme yerleri. (1. deltay çevreleyen afl - n m alan, 2. taflk n ovas çökelleri, 3. yelpaze çökelleri, 4. kumlu delta çökelleri, 5. yeni batakl k çökelleri, 6. eski batakl k çökelleri, 7. lagün, 8. güncel kumul, 9. eski kumul, 10. dokanak, 11. fay, 12. alüvyon yelpazesi, 13. akarsu yata, 14. eski menderes yenifli, 15. kopuk menderes, 16.heyelan, 17. krevas, 18. burunseti deposu, 19. akarsu yata ve levesi, 20. kumsal s rtlar, 21. kumsal, 22. k y oku, 23. eski ve yeni delta s n r, 24. yerleflim yeri, y l nda k y çizgisinden ve y l nda deltadan derlenen örneklerin numaralar ) (Kazanc vd., 1999 den de ifltirilerek). Figure 2. The geological-geomorphological map of the Kocasu delta and sampling locations. (1. denudation area surrounding the delta, 2. flood plain sediments, 3. alluvial fan sediments, 4. sandy delta sediments, 5. new marsh sediments, 6. old marsh sediments, 7. lagoon, 8. actual coastal dune, 9. old coastal dune, 10. contact, 11. fault, 12. alluvial fan, 13. river channel, 14. old meander scar, 15. cut-off meander, 16. landslide, 17. crevasse, 18. point-bar deposit, 19. river and its levee, 20. beach ridges, 21. beach, 22. spit, 23. boundary of old and new delta, 24. settlement, 25. numbers of samples collected from shoreline in 1996, 26. numbers of samples collected from delta in 1997) (modified from Kazanc et al., 1999). Laboratuvar Çal flmalar Tane boyu ve a r mineral analizi Bu analizleri yapmak için al nan kg l k örnekler mekanik yar lama aleti ile yar lanm flt r. Her örne in 1/4 lük k sm analizler için kullan lm fl ve örnekler 50 C de kurutulmufltur. Malzemenin elenmesinde 10, 18, 35, 60, 120 ve 250 mesh lik 6 adet elek ve toplama kab kullan lm fl, böylece fraksiyon da l mlar n görebilmek amac yla 7 tane boyu fraksiyonu elde edilmifltir. Ortalama 0.5 kg a rl ndaki örnekler 25 dakika süreyle sallay c da elenmifltir. Her örnek için +35, +60 ve +120 mesh (s ras yla 1 mm, 0.5 mm ve 0.25 mm) boyutundaki fraksiyonlar harmanlanm flt r. Bu fraksiyonlar n seçilmesindeki neden, birkaç örnek üzerinde yap lan denemelerde minerallerin bu tane boylar nda serbestleflme gösterdi inin görülmesidir. Bu harman n toplam 20 graml k bir k sm üzerinde, a r s v olarak yo unlu u 2.94 g/cm 3 olan tetrabrometan kullan larak a r mineral ay r m gerçeklefltirilmifltir. Elek analizi yap lan her örnek için tane boyuna karfl l k a rl k (gram cinsinden) % kümülatif frekans çizelgeleri oluflturulmufl ve bunlar kullan - larak her örne e ait tane boyu da l m e rileri çi-

59 Turan ve Say l 59 zilmifltir. Bu e riler yard m yla ortalama tane boyu (Mz), boylanma (d), yamukluk (Sk) ve tepelenme (Kg) de erleri ayr ayr hesaplanm flt r. Manyetik ay r c arac l yla farkl gruplara ayr - lan örnekler üzerinde de mineralojik incelemeler yap lm flt r. Elde edilen bu verileri desteklenmek amac yla Ankara Üniversitesi Bilimsel Teknik Araflt rma ve Uygulama Merkezi Laboratuvarlar nda X- fl nlar k r n m analizleri gerçeklefltirilmifltir. Bu çal flma için Rigaku D-max 2200 marka, bak r hedefli λ= 1.54 A olan X- fl n tüplü k - r n m aleti kullan lm flt r. Aletin ad m aral 0.02, tarama h z 6 /dakika ve ad m zaman 0.2 saniyedir. X- fl nlar k r n m analizleri, hem a r mineral fraksiyonu hem de ham örnek üzerinde gerçeklefltirilmifltir (Turan, 1999). Jeokimya analizleri fiekil 3. Örnekleme yerleri: A (k y çizgisi) ve B (art k y -arka plaj). Figure 3. Sampling locations; A (shoreline) and B (backshore). Manyetik ay rma çal flmalar A r mineral örnekleri manyetik ay r c ile manyetik özelliklerine göre ayr lm flt r. Öncelikle el m knat s kullan larak örneklerdeki manyetit ve pirotin gibi ferromanyetik mineraller ayr lm flt r. A r mineraller, manyetik ay r c yard m yla 6 gruba ayr lm fl ve her grup mineralojik aç dan incelenmifltir. Mikroskop çal flmalar Kocasu Deltas k y kumlar üzerinde ilk mineralojik incelemeler; binoküler mikroskopta a r minerallerin ay r m fleklinde yap lm flt r. Binoküler mikroskopta taneler d fl görünüfllerine göre grupland r lm fl ve genel özellikleri belirlenmifltir. Ayr ca örnekler ultraviyole lamba kullan larak belirgin flüoresans özellikleri aç s ndan ay rtlanm flt r. Mikroskobik incelemeler, 180 adet a r mineral örne inin k r lma indisi olan araldit içerisine gömülmesi ile oluflturulmufl incekesitlerde yap lm flt r. X- fl n k r n m analizleri Kocasu Deltas n temsil eden toplam 14 örnek üzerinde jeokimyasal incelemeler yap lm flt r. Örneklerin seçiminde, bunlar n tüm alanlar kapsamas na özen gösterilmifltir. Do u sahilini temsil eden k y çizgisi ve k y gerisinden birer örnek (28A ve 28B), bat sahilinden de yine k y çizgisi ve k y gerisinden birer örnek (53A ve 53B) al nm flt r. Deltan n do u ve bat kesimlerinden batakl k çökellerini temsilen birer örnek (97-18 ve 97-32) al n rken, bir örnek de (97-46) deltay besleyen akarsulardan birinden dere kumu olarak seçilmifltir. Hem ham örnekler, hem de a r mineral fraksiyonlar nda yap lan çal flmalarla jeokimyasal veriler yorumlanmaya çal fl lm fl, jeokimyasal analizler ve mineralojik incelemelerin yorumlar na katk da bulunulmas ve baz anomali durumlar söz konusu ise bu durumun ortaya konulabilmesi amaçlanm flt r. Yar lama aleti ile temsili olarak yeterli miktarda al nan örnekler, Hacettepe Üniversitesi Jeoloji Mühendisli i Bölümü Laboratuvarlar ndaki ö ütme makinesinde 30 saniye süre ile ö ütülmüfltür. Analiz için haz r olan örnekler Kanada daki Acme Analiz Laboratuar nda (Acme Analytical Laboratories) ICP-MS yöntemiyle 40 ana ve eser element için analiz edilmifltir. Bu analizlerden önem tafl yan 25 elemente ait analiz sonuçlar, ACME Laboratuvar n n kulland standartlarla birlikte Çizelge 1 de sunulmufltur. Örnek numaraland r lmalar nda a r mineral fraksiyonlar n daha kolay anlamak için ham örnek numaralar n n önüne 1 rakam ilave edilmifltir (örne in ham örnek 28A, a r mineral örne i 128A gibi). Elde edilen sonuçlar; literatürdeki de erlerle ve 200 km 2 civar ndaki beslenme havzas nda bulunan kayaçlar ve akaçlama sisteminin özelliklerine bak larak yorumlanmaya çal fl lm flt r.