Piri Reis Haritasý neyi resmediyor?

Transkript

1 Piri Reis Haritasý neyi resmediyor? Birçok yerde 1513 yýlýnda yapýlmýþ olan Piri Reis haritasýnýn o dönemde henüz bilinmiyor olan Antartika kýyýlarýný kesin bir þekilde gösterdiði iddiasýyla karþýlaþabilirsiniz. Hem Hapgood hem de Hancock Antartika kýtasýnýn temsilinin inanýlmaz bir þekilde kesin olduðunu iddia ediyor. Ve Piri Reis haritasý açýk bir þekilde ýrmaklara, göllere ve daðlara iþaret ettiðine göre, bu haritanýn dayandýðý antik kartografik model 15 bin yýl önceye dayanýyor olabilirdi. Ya da bu harita Mýsýr üzerindeki bir uydu veya uzay gemisinden yapýlan gözlemlere dayanýlarak çizilmiþ olmalýydý. Acaba öyle mi? Bu yazý, Piri Reis haritasýnýn bütün ilginç yönlerine ýþýk tutuyor...

2 O naltýncý yüzyýldan önceki tarihli denizcilik haritalarý mutlak güvenilir deðildir. Çünkü bunlar boylamlarýn kesin bir þekilde hesaplanma yolunun keþfedilmesinden önce yapýlmýþtýr. Ve bu keþif 17. yüzyýlda yapýldý. Bu döneme kadar coðrafî haritalar sembolik temsil sistemlerine göre yapýlýyordu. Kudüs, örneðin dünyanýn merkezinde bulunuyordu. Birçok durumda bu haritalar doðrudan kanýta dayanarak çizilmiyor ama diðer haritalardan kopyalanýyor veya modifiye ediliyordu. Ve bunlar genellikle yakýn zamanlarda keþfedilen topraklar üzerindeki hakimiyet tartýþmasý temelinde Ýspanya ve Portekiz gibi uluslarýn ihtiyaçlarýna uyacak þekilde uyarlanýyordu. Buna ek olarak, 1507 yýlýna kadar ilk kez Kolomb ve sonra Vespucci tarafýndan ziyaret edilen bu yerlerin yeni bir kýta olmayýp Asya nýn bir parçasý olduðuna inanýlýyordu. Dahasý birçok harita bilinen Uzak Doðu nun parçalarýný yeni keþfedilen topraklarýn parçalarýyla birleþtirdiler ve sonra sýk sýk güneydeki efsanevî bilinmez topraklar ý eklediler. Bu eklemeler (Rönesans ta yeniden keþfedilen antik Yunan düþünürlerinin fikirlerine gönderme yapmak üzere yapýlýyordu. Ayný haritalarda sýk sýk Rahip John un Hükümdarlýðý, Brezilya Adasý, Cennet Bahçesi, Babil Kulesi veya Saint Brendan Adasý gibi diðer efsanevî yerleri görebiliriz. Ama daha da ilginci birçok yerde 1513 yýlýnda yapýlmýþ olan Piri Reis haritasýnýn o dönemde henüz bilinmiyor olan Antartika kýyýlarýný kesin bir þekilde gösterdiði iddiasýyla karþýlaþabilirsiniz. Ayný þey, örneðin 1531 de Orontius Finaeus ve 1739 da Philippe Buache tarafýndan çizilmiþ diðer ünlü haritalar için de geçerlidir. Antik Deniz Krallarýnýn Haritalarý: Buz Çaðýndaki Geliþmiþ Medeniyetin Kanýtý kitabýnýn yazarý Charles Hapgood a göre bu haritalar son buzul çaðýndan önceki antartika nýn kesin bir temsilini içeriyor. Ayný fikir Von Daniken tarafýndan Tanrýlarýn Arabalarý nda ve Flavio Barberio tarafýndan Buzun Altýnda Bir Medeniyet inde geliþtirildi. Ama bu teoriyi böylesine popüler hale getiren kitaplar arasýnda en ünlüsü Graham Hancock un arkeolojik kurmacasý Tanrýlarýn Ayakizleri dir. Gizem peþinde olan birçok kiþiye göre bu haritalar ya muhtemelen efsanevî Atlantis e kadar uzanan antik haritalara dayanýlarak yapýlmýþlardý ya da gökyüzünden alýnmýþ resimlerden yapýlmýþlardý. Çünkü 16. yüzyýldaki insanlýðýn sahip olduðu bilgi gerçekle bu kadar çarpýcý bir uyuþmanýn olmasýný açýklayamýyordu. Hem Hapgood hem de Hancock Antartika kýtasýnýn temsilinin inanýlmaz bir þekilde kesin olduðunu iddia ediyor. Ve Piri Reis haritasý açýk bir þekilde ýrmaklara, göllere ve daðlara iþaret ettiðine göre, bu haritanýn dayandýðý antik kartografik model 15 bin yýl

3 önceye dayanýyor olabilirdi. Ya da bu harita Mýsýr üzerindeki bir uydu veya uzay gemisinden yapýlan gözlemlere dayanýlarak çizilmiþ olmalýydý. Bugün Piri Reis in haritasý olarak bildiðimiz þey aslýnda bilinen bütün dünyayý temsil eden çok daha büyük orijinal bir haritanýn sadece küçük bir parçasý. Günümüze kalan bu parça Atlantik Okyanusu, Avrupa ve Afrika nýn batý kýyýlarý ve Amerika nýn doðu kýyýlarýný gösteriyor. Piri Reis 1513 tarihli bu haritanýn yirmi eski harita ve sekiz düzlemküre den derlendiðini söylüyor. Çok muhtemeldir ki, Piri Reis harita üzerindeki notlarda sýk sýk zikrettiði gibi özellikle Portekizliler olmak üzere Yeni Dünya nýn ilk kaþifleri tarafýndan yazýlmýþ yolculuk raporlarýný da incelemiþti. Bu notlarýn transkripsiyonu Hasan Fehmi tarafýndan yapýldý 1935 yýlýnda Türk Tarih Araþtýrmalarý Kurumu Baþkaný Yusuf Akçura tarafýndan Piri Reis Haritasý adlý kitabýnda yayýnlandý. Ve sonradan 1954 yýlýnda Afet Ýnan tarafýndan Ýngilizce olarak yayýnlanan The Oldest Map of America adlý kitapta yeniden yayýnlandý. Þunu söylemek gerekir ki, bu ve diðer haritalar açýk ve kusursuz bir þekilde okunabilir metin ve baþlýklarla dolu olsa da, bu haritalarý kendi mübalaðalý tezlerinin kanýtý olarak gösterenler bu haritalardan birkaç satýrdan baþka alýntý yapmamýþlardýr. Harita üzerinde Güney RESÝM 1 Martin Behaim'in küresinde (1492) ve grafik reprodüksiyonunda Japonya (Cipango) ile Piri Reis haritasýndaki Karayip bölgesi þaþýrtýcý bir benzerlik gösteriyor. Amerika bölgesine iliþkin olarak yeterince ayrýntýlý olarak çizilen tek yer Brezilya kýyýsýdýr. Ama burada da Amazon Nehri iki farklý yerde olmak üzere iki kez çizilmiþtir. Karayip Adalarý gibi diðer yerler, o zaman itibariyle keþfedilmiþ olmasýna raðmen, konum ve oryantasyon açýsýndan açýk hatalar içeren bir þekilde kabaca çizilmiþtir. Piri Reis, harita üzerine yazdýðý notlarýndan birinde Kristof Kolomb un çizimlerinden yararlandýðýný söylemektedir. Karayip bölgesinin tuhaf ve yanlýþ konfigürasyonu bu notu teyid eder görünmektedir. Amerika kýtasýnýn bu bölgesi gerçekten de gerçeðe uymayan bir þekilde çizilmiþtir: burada Küba ile kolaylýkla özdeþleþtirilmesi mümkün olmayan bir büyük bir diklemesine ada bulunmaktadýr. Ama Piri Reis haritasýnýn bu kýsmýnda gerçekte çizilmiþ olan Asya nýn doðu kýyýsýdýr. Ve muhtemelen Kolomb un kullandýðý 15. yüzyýl çizimlerinde böyle tahayyül edilmiþ ve çizilmiþti. Bu þekilde, Piri Reis haritasýnda kenarlarý kýrmýzýya boyanmýþ büyük ada, Martin Behaim in 1492 de yaptýðý düzlemkürede görüldüðü gibi, Japonya (Cipango) ile özdeþleþtirilebilir. [RESÝM 1] O dönemlerde dünya gerçekte olduðundan çok daha küçük olarak tahayyül ediliyordu ve Asya nýn Atlantik Okyanusu nun hemen karþýsýnda olduðu düþünülüyordu. Onlara göre Asya Azorlardan ve efsanevî Saint Brendan Adasý ndan çok uzakta deðildi. Saint Brendan Adasý Azizlerin hayatlarý hakkýndaki hikayeler dýþýnda gerçekte asla varolmadýðý halde Piri Reis haritasýnda yer almaktadýr. Böylece, bir tanesi muhtemelen Toscanelli tarafýndan çizilmiþ olan Kolomb haritalarý

4 hakkýnda deðerli bir bilgi içeriyor olmasýndan dolayýdýr ki Piri Reis haritasý son derece önemli bir belgedir. Piri Reis in zamanýnda Güney Amerika önce Amerigo Vespucci ve sonra Binot Paulmier de Gonneville tarafýndan keþfedilmiþ bulunuyordu. Vespucci 1499 ve 1502 yýllarý arasýnda yeni kýtaya iki seyahat yaptý ve güneyde 50. paralele kadar uzandý. Burasý Macellan Boðazý ndan ve Tierra del Fuego dan fazla uzak deðildi. Öte yandan de Gouneville 1503 ten 1505 kadar Brezilya nýn güneyindeki topraklarda kaldý ve dönüþünde adý Essomericq olan bir yerliyi yanýnda götürdü. Bu kýyýlarýn Asya deðil ama yeni bir kýta olduðunu ilk farkeden Vespucci den sonra bile, Amerika sadece, bugün Güney Amerika olarak bildiðimiz yeri belirtmekte kullanýldý. Karayip Denizi nin kuzeyindeki yeni keþfedilen yerlerin hala Asya nýn bir parçasý olduðuna ve Japonya nýn (Cipango) Küba nýn hemen batýsýnda olduðuna inanýlýyordu. Bunun böyle olduðunu 1500 lerin baþlarýnda yapýlmýþ düzlemkürelerde (örneðin, Giovanni Contarini ve Francesco Rosselli ninkilerde) görebiliriz. Böylece þu sonuca varabiliriz ki, hem eski çizimlerden hem de yeni üçüncü-el bilgilerden derlenmiþ olan Piri Reis haritasý Atlantik Okyanusu boyunca uzanan topraklarýn oldukça hatalý bir betimlemesini RESÝM 2 Hem eski çizimlerden hem de yeni üçüncüel bilgilerden derlenmiþ olan Piri Reis haritasý Atlantik Okyanusu boyunca uzanan topraklarýn oldukça hatalý bir betimlemesini vermektedir. vermektedir. Piri Reis haritasýndaki, muhtemelen büyük ölçüde hatasýz bir kaynaktan aktarýlmýþ tek kýsým bugünkü Brezilya kýyýsý. Ama Piri Reis haritasýyla günümüz haritasýný üstüste koyduðumuzda bu mütekabiliyetin yalnýzca görünüþte olduðunu kolaylýkla görebiliriz. [RESÝM 2] Ama gizem sevenlerin en hoþlandýklarý yer haritanýn alt kenarý ve burasýnýn Antartika yý gösterdiðini söylüyorlar. Bazýlarý, Antartika nýn yüzyýllar sonra keþfedilmiþ olmasýna raðmen, Queen Maud Bölgesi nin ve Antartika nýn diðer özelliklerinin harita üzerinde açýkça farkedilebilir olduðunu

5 iddia ediyorlar. Maalesef bu kiþiler, Hancock da dahil olmak üzere, yukarýdaki hipotezi herhangi bir kartografik karþýlaþtýrma yapmaksýzýn veya birinci elden kontrol etmeksizin savunuyorlar. Yaptýklarý tek þey Charles Hapgood un söylediklerinin doðru olduðunu kabul etmek. Örneðin Hancock Tanrýlarýn Ayakizleri adlý kitabýnýn ilk iki bölümünün notlarý içerisinde (ki bu iki bölüm tam da coðrafi çizimlerden sözediyor) kartografi tarihi hakkýnda hiçbir kitaptan söz etmiyor. Sadece Hapgood un çalýþmasýndan alýntýlar yapýyor. Buradan da açýkça anlýyoruz ki Hancock konuyu öðrenmek için hiçbir giriþimde bulunmamýþ. Dahasý, eðer Piri Reis in haritasý o kadar doðruysa ve eðer alt kenardaki kara parçasý gerçekten Antartika ysa, niye bu yazarlarýn hiçbirinin Brezilya dan Tierra Fuego ya kadar olan 1200 millik kayýp kýyýya ne olduðunu niye açýklamadýklarýný ve Antartika nýn 2500 mil güneyde olmak yerine niye Brezilya nýn yanýna kadar çýktýðýný sorabiliriz. Uzman bir haritacý olmaya gerek olmaksýzýn eðer haritanýn bu kýsmý dikkatlice incelenecek olursa, buranýn Güney Amerika kýtasýnýn uzantýsýndan baþka bir þey olmadýðýný farkedecektir. O zaman için elde olan imkanlarla yapýlmýþ yaklaþýk bir çizimdir bu. Muhtemelen parþömen parçasýnýn þekline uydurmak için çizim deforme edilmiþ ve saða doðru eðimlendirilmiþtir. Þunu da söylemek gerekir ki, kartografik haritalar ayný zamanda politik araçlar olarak kullanýlmýþtýr. Ýspanyol ve Portekiz nüfuz bölgelerini birbirinden ayýran hat olarak kabul edilen La Raya meridyeninin her iki tarafýndan birine bir kara parçasý yerleþtirmek mülkiyet hakký iddiasýnda bulunmanýn bir mazereti olabilirdi. Piri Reis harita üzerindeki notlarýnda sýk sýk Portekizliler den söz ediyor ve Portekizliler elbetteki Brezilya nýn güneyindeki kýyýlarýn keskin bir þekilde saða Afrika ya doðru kývrýlmasýný tercih ederlerdi. Bu þekilde 1494 yýlýndaki Tordesillas Anlaþmasýna göre kýyý Portekizliler e ait olacaktý. (RESÝM 3] RESÝM 3 Harita üzerindeki kýrmýzý çizgi Ýspanyol ve Portekiz nüfuz bölgelerini birbirinden ayýran hat olarak kabul edilen "La Raya" meridyenini gösteriyor. Þunu da unutmamamýz gerekir ki, boylamý hesaplamanýn pratik yöntemleri ancak bir yüzyýl sonra bulundu. Dolayýsýyla önceki haritalar büyük bir yaklaþýklýk derecesine sahiptir ve çizimin amacýna göre farklý çizim stilleri kullanýlmýþtýr. Piri Reis haritasýnýn alt kýsmýndaki yerleri tanýlayabilmek için Güney Amerika haritasýný saatin tersi yönünde 90 derece çevirebiliriz. Þunu aklýmýzda tutmamýz gerekir ki, o dönemde kesin ölçüm aletleri bulunmuyordu. Böylece kartograflar yeni keþfedilmiþ kýyýlarýn haritalarýný burunlar, adalar, ýrmak aðýzlarý, körfezler vesaireden sözeden önceki seyir defterlerine dayanarak çiziyorlardý. Dolayýsýyla çizimler bilgi parçalarý ve doðru olarak hesaplanmamýþ coðrafi veriler içeriyordu ve bunlarýn birbirleri arasýnda doðru bir iliþki bulunmuyordu. Ne var ki, her ne kadar deforme edilmiþ olsa da San Matias Körfezi, Valdes Yarýmadasý ve en uçta Tierra del Fuego gibi yerlerin farkýna varabiliriz. Hatta küçük körfeziyle Magellan Boðazý ný bile tanýlayabiliriz. Eðer haritanýn sað alt köþesine dikkatlice bakacak olursak, Antartika olduðu varsayýlan bu yere küçük bir yýlan resmi çizilmiþ olduðunu görürüz. Bunun yanýbaþýna Piri Reis þu notu düþmüþtür: Bu diyarda yerleþim yoktur, heryer ýssýzdýr ve dendiðine göre büyük yýlanlar vardýr. Bundandýr ki Portekiz kafirleri bu kýyýlara çýkmazlarmýþ ve buralar çok sýcak olurmuþ. Besbelliki böylesi bir betimleme hiç de Antartika ya uymuyor.

6 [RESÝM 4] Piri Reis haritasýnýn altýna yakýn bir yerde bir takýmada bulunmaktadýr ve bunlardan büyükçe olanýn adý il de Sare dir. Bu adalarýn arasýna þu not düþülmüþtür: Bu adalar ýssýzdýr ama baharý uzun sürer. Bunlar Falkland/Malvinas adalarýnýn ilkel bir tasviri olabilir (büyük olanýn adý Soledad dýr). [RESÝM 5] Þurasý oldukça tuhaf görünebilir ki, bu küçük takýmada resmen 1592 de keþfedildi. Ama Pedro Reinel tarafýndan çizilmiþ 1522 tarihli Circolus Antarticus ta (Ýstanbul, Topkapý Sarayý) ayný mevkide bir grup ada görülebilir. Ayný þekilde Martin Waldseemuller in 1507 tarihli haritasýnda ellinci paralelin ötesinde bir grup ada görülmektedir. Dolayýsýyla resmen kayýt altýna alýnmamýþ olsa da 1500 ün ilk on yýlýnda Amerika nýn güneydoðu ucunda kýyý boyunca seyreden bazý denizciler bir takýmada görmüþler ve gördüklerini geri döndüklerinde bildirmiþlerdi tarihli Waldseemuller haritasý 50. paralele kadar giden Vespucci nin yaptýðý yolculuklarýn kayýtlarýna dayanýlarak yapýlmýþtýr. Bu belgede yeni keþfedilmiþ olan kýtaya ilk kez Amerika adýyla iþaret edilmiþ ve yazar bu ismi Amerigo Vespucci yi onurlandýrmak için vermiþtir. Bu harita da týpký Kolomb un çizimleri gibi Piri Reis in derleme çalýþmasýnýn temelini oluþturmuþ olabilir. RESÝM 4 RESÝM 5 - Piri Reis haritasýnýn altýna yakýn bir yerde bir takýmada bulunmaktadýr ve bunlardan büyükçe olanýn adý "il de Sare"dir. Bu adalarýn arasýna þu not düþülmüþtür: "Bu adalar ýssýzdýr ama baharý uzun sürer."

7 Vespucci nin son yolculuðundan sonra Asya ya doðru yeni bir rota bulma amacýyla gitgide daha fazla ekspedisyonlar düzenlendi ama 1520 ye kadar herhangi bir sonuç elde edilemedi. Bu þekilde, 1513 den önce bile, 54. paralelde bulunan boðaza kadar geri kalan kýsa kýyý þeridine diðer ekspedisyonlarýn düzenlenmiþ olmasýný varsaymak mümkündür. Boðaz daha sonra, 1520 de, buranýn sadece bir körfez deðil ama Atlantik ve Pasifik okyanuslarý arasýnda bir yol olduðunu farkeden Magellan ýn adýyla adlandýrýldý. Magellan daha sonra büyük zorluklar içerisinde boðazý geçmeyi baþarabildi ve sonunda Filipinler e vardý. RESÝM 6 - O dönemdeki pekçok deniz haritasý ve düzlemkürede Magellan boðazýnýn güneyindeki kara parçasý "Terra Australis Incognita" yani "Bilinmeyen Güney Topraklarý" olarak adlandýrýlmýþtýr. Camocio, LeTestu ve Mercator tarafýndan yapýlmýþ bu dünya dünya haritalarýnda bu mitik kýta resmedilmektedir. O zamanlar, boðazýn güneyindeki karanýn Terra Australis Incognita adlý büyük kýtanýn kuzey kýyýsýný temsil ettiði düþünüldü. Bu kýta, Batlamyusçu (Ptolemaic) geleneðe göre, kuzeyde ortaya çýkmýþ olan kara parçalarýnýn niceliðini dengelemek üzere güney yarýmkürede varolmuþ olmalýydý. Dahasý, o dönemdeki pekçok deniz haritasý ve düzlemkürede Magellan boðazýnýn güneyindeki kara parçasý Terra Australis Incognita yani Bilinmeyen Güney Topraklarý olarak adlandýrýlmýþtýr. [RESÝM 6] Tierra del Fuego nun - burasý, Magellan boðazý geçerken yerlilerin açýk havada yaktýðý ateþleri gördüðü için böyle adlandýrýlmýþtýr - güney ucu Cape Horn dur [Boynuz Burnu]. Burasý rüzgarlar ve fýrtýnalarýn kasýp kavurduðu bir yerdir ve ancak 1615 yýlýnda etrafý denizden dolaþýlabilmiþtir. Bu da öðrenme merakýyla deðil, sadece ekonomik nedenlerle gerçekleþtirilmiþtir. Gerçekte, iki Hollandalý, Shouten ve Jacob Lemaire, bütün bilinen rotalardan (yani, Magellan boðazýndan, Ümit Burnundan) uzak durarak Endonezya denizlerine varmak istemiþlerdir. Bunun sebebi Indies Þirketinin onlara bu rotalarý izleme izni vermemiþ olmasýdýr. Ne var ki, Cape Horn u geçmeyi baþarýp Cava ya vardýklarýnda, yeni bir rota keþfettiklerine RESÝM 7 Magellan Boðazý nýn güneyinde yer alan Tierra del Fuego yaygýn olarak "Terra Australis"in uzantýsý olan bir yarýmada olarak düþünülüyordu. inanmayan Hollandalý yetkililer tarafýndan tutuklanmýþlardýr. Tierra del Fuego yaygýn olarak Terra Australis in uzantýsý olan bir yarýmada olarak düþünülüyordu. [RESÝM 7] Bu sadece bir raslantý olabilirdi, ama her iki haritada da Magellan Boðazý nýn aðzýný oluþturan iki koyun ve daha güneydeki bir diðer büyük koyun varlýðý farkedilmezlik edilemez. Piri Reis haritasýnýn gizemi bundan ibaret olabilir mi? Acaba Piri Reis Tierra del Fuego ya Magellan dan önce

8 RESÝM 8 Lemaire'in, Tierra del Fuego'nun etrafýný gemiyle dolaþmasýndan sonra Jan Jansson tarafýndan çizilen harita.

9 RESÝM 9 Piri Reis haritasýyla, saat yönünün tersine 90 derece döndürülmüþ olarak Magellan Boðazý giriþini ve Tierra del Fuego'yu gösteren çaðdaþ bir haritanýn karþýlaþtýrmasý. varmýþ olan Portekizli gemicilerin yolculuk raporlarýný mý kullandý? Magellan 1519 da yola çýktý ve öyle görünüyor ki, yolculuðun vakanüvisti Antonio Pigafetta nýn bize anlattýðýna göre Martin de Bohemia (Martin Behaim) tarafýndan çizilmiþ bir haritada gördüðü, Portekiz Kralý nýn hazinesinde olan bir boðaz veya koy hakkýnda zaten bir bilgisi vardý. Ya da, tersine, haritanýn aþaðý uç kýsmýnýn 1519 yolculuðundan sonra haritaya sonradan eklendiði spekülasyonunu yapabilir miyiz? Gerçekte biliyoruz ki, yine Topkapý Müzesinde saklanan Pedro Reinel in haritasý muhtemelen Magellan Boðazý nýn keþfinden sonra yeniden elden geçirilmiþtir. Ama daha muhtemel bir hipotez þudur ki: Piri Reis, Güney Amerika kýtasýnýn uç kýsmýný çizerken 500 lerin ilk onyýllarýndaki daha yaygýn coðrafi teorilere dayanmýþ olabilir. O çaðýn birçok coðrafyacýsýna göre, Güney Amerika nýn güney kýsmý mitik Terra Australis Incognita ile baðlantýlý bulunuyordu. Lopo Homem in haritasý (1519) Piri Reis haritasý tam olsaydý nasýl görünebilecek olduðu hakkýnda bir fikir vermektedir. Ünlü Miller Atlasýnda bulunan bu haritada halen keþfedilmemiþ Güney Amerika nýn uç kýsmýnýn doðuya doðru kývrýlarak mitik güney kýtasýný oluþturduðunu ve Endonezya takýmadalarýna dokunup, Asya nýn ucuna kadar uzandýðýný görürüz. RESÝM 10 Ünlü Miller Atlasýnda bulunan bu haritada halen keþfedilmemiþ Güney Amerika'nýn uç kýsmýnýn doðuya doðru kývrýlarak mitik güney kýtasýný oluþturduðunu ve Endonezya takýmadalarýna dokunup, Asya'nýn ucuna kadar uzandýðýný görürüz.