9.SINIF DİL ve ANLATIM DERSİ DERS MÜFREDATI/PROGRAMI

Transkript

1 ÜNİTELER, AMAÇLAR, KAZANIMLAR Üniteler Kazanımlar Etkinlik Örnekleri Açıklamalar I.ÜNİTE : İLETİŞİM, DİL ve KÜLTÜR 1. İletişim İletişimin gerekliliğini ve özelliklerini kavrama 1. İletişimin önemini ve değerini sezer. 2. İletişimde bulunması gereken ögeleri belirler. 3. İletişimde gönderici, alıcı ve ileti ilişkisini açıklar. [!] Bu ünitenin ilk iki amacını gerçekleştirmek için; problem çözme yöntemi, soru-cevap tekniğiyle birlikte kullanılmalıdır. Önce, İletişim nedir?, Dille gerçekleşen iletişimin, diğer iletişimlerden farkı nedir? sorularıyla problem ortaya konur. Grupları oluşturan öğrenciler, kitaba alınan metin parçalarından, önerilen etkinliklerden, verilen açıklamalardan ve kazanımlarda belirtilen hususlardan hareketle problemi çözerler. Öğretmen, iletişim ve dil konusunda hazırladığı soruları gruplara yöneltir. Alınan cevaplardan doğru olanlar tahtaya yazılır. Öğrenci grupları, dilsiz gerçekleştirilen iletişimle dille gerçekleştirilen iletişim arasındaki farkları belirlerler; dille gerçekleştirilen iletişimin diğerlerinden üstün olmasının sebeplerini araştırırlar ve bir iletişim tablosu çizerek iletişim esnasında dilin hangi işlevlerde kullanıldığını belirlerler. Öğretmen, dil ve iletişim konusunda hazırladığı soruları öğrenci gruplarına yöneltir. Alınan cevaplar, birlikte değerlendirilerek dilin özelliklerinin ve işlevlerinin kavranması sağlanır. Ayrıca, dil ve iletişim konularında dövizler ve afişler hazırlanabilir. Öğretmen, öğrencilerden hiçbir şey yapmadan, yazmadan, konuşmadan, işaretleşmeden, birbirine bakmadan ikiüç dakika oldukları yerde durmalarını ister. Öğrencilere, bu hâlin sürdürülmesinin mümkün olup olamayacağı konusunda ne düşündüklerini sorar. [!] Her türlü iletişimde göndericinin, alıcının ve gönderilecek bir iletinin, olduğu; iletişimin bir bağlamda gerçekleştiği, gönderici ile alıcı arasında ilişkiyi sağlayan bir kanal olduğu, iletinin bir iletişim kanalından bir şifre aracılığıyla gönderilmesi sonucu gerçekleştiği vurgulanır.

2 4. Gönderici-alıcı ilişkisinde göstergelerin yerini ve önemini fark eder. Öğrencilerden bir resim ve bir şehir planı getirmeleri istenir. Bunlarla nasıl iletişim sağlandığı, resmin ifade ettikleri; şehir planının verdiği bilgiler dile getirilerek tartışılır. Öğrenciler doğal göstergeler, sosyal göstergeler ve dil göstergelerinin özelliklerini araştırırlar. [!] Göstergenin kendi dışında bir başka şeyi gösteren, düşündüren, onun yerini alabilen nesne, görünüş ve olgu olduğu belirtilir. Her göstergenin gösteren ve gösterilenden oluştuğu, bunların birbirinden ayrılmadığı ifade edilir. Gösterge bilimin gösterge sistemlerini inceleyen çalışma alanı olduğu, gösterge bilimin göstergeler üzerine kurulduğu belirtilir.

3 5. Göstergelerin ayırıcı özelliklerini belirler. 6. İletişimde bağlamın önemini fark eder. Öğrenciler, bir pazar yerinde, bir alışverişte ya da bir derste bağlamın nasıl gerçekleştiğini araştırırlar. Araştırma sonuçlarını yazılı olarak ifade eder ve arkadaşlarına okurlar. [!] Dil göstergelerinin diğer göstergelerden farklılığı sezdirilir. İnsanın anlatma kabiliyetinin en gelişmiş aracının dil olduğu söylenir. Dille gerçekleşen iletişimin resim, şekil, işaret ve vücut diliyle gerçekleştirilen iletişimden çok daha kullanışlı olduğu vurgulanır. Dilin ruh hâllerinin ve duygularının anlatılmasında da kullanılabileceği; dil göstergelerinin kendi anlam ve değerlerinden başka anlamları da ifade etmeye elverişli oldukları açıklanır. Dille gerçekleştirilen iletişimin gelecek zamanlara aktarılmak üzere saklanabildiği belirtilir. Her göstergenin bir gösteren bir de gösterilen yanı olduğu, göstergenin ses ve anlam birimlerinden oluştuğu açıklanır. Ses taklidi ile oluşan dil göstergeleri dışındakilerin varlık sebeplerinin açıklanamadığı hatırlatılır. Göstergelerin anlam bakımından kullanıldıkları yer ve zamana göre yeni değerler kazandığı belirtilir. [!] İletişime iştirak eden unsurların birlikte meydana getirdikleri ortama bağlam denildiği vurgulanır.

4 İnsan, iletişim ve dil ilişkisini 2. İnsan, belirleme İletişim ve Dil 1. Dil-insan ilişkisini belirler. [!] İnsanın dil yetisine sahip bir varlık olduğu, dil yetisi çevresinde iletişim etkinliğinin gerçekleşmeye başladığı, iletişimin anlaşmayı sağlamak için gerçekleştiği, işaretle anlatmadan sembollerle anlatmaya geçiş için zamana ihtiyaç olduğu; dille gerçekleştirilen iletişimin diğer araçlarla gerçekleştirilenden çok daha kullanışlı olduğu; günümüzde de insanların dil dışında araçlar yardımıyla da anlaşabileceği belirtilir. 2. Dil dışındaki iletişim araçlarının kullanımıyla ilgili çıkarımlarda bulunur. 3. Dilin oluşumunu açıklar. Öğrenciler, dilin oluşumu ve gelişimini araştırırlar. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarıyla paylaşırlar. 4. Dille gerçekleştirilen iletişimle diğer iletişimler arasındaki farklılıkları sezer.

5 5. İletişim tablosundan hareketle dilin işlevlerini açıklar. Öğrenciler gruplara ayrılır, gruplar dil ve iletişim arasındaki ilişkiyi tartışırlar. [!] İletişim tablosunda; gönderici, alıcı, ileti, bağlam, kanal, iletilen objenin/kavramın (gönderge) ve şifre durumundaki dilin yer aldığı belirtilir. İleti, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi amacıyla düzenlenerek oluşturulmuşsa dilin göndergesel işlev de; ileti, göndericinin iletinin konusu karşısındaki duygu ve heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturulmuşsa dilin heyecana bağlı işlev de; ileti, alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenmişse dilin alıcıyı harekete geçirme işlevi nde; ileti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmişse kanalı kontrol işlevi nde; ileti, dille ilgili bilgiler vermek üzere düzenlenmişse dil ötesi işlev de ve iletinin iletisi kendinde ise dilin şiirsel işlevi nde (Poetik) kullanıldığı vurgulanır. Edebî metinlerde, şiirsel işlevinin hakimiyetinde dilin diğer işlevlerinin de kullanıldığı belirtilir. Bazı metinlerde, birkaç işlevin birlikte kullanılabileceği sezdirilir. Dil şiirsel işlevi nde kullanıldığında iletinin iletmek istediği husus, iletinin kendisinde aranmalıdır. Bu durumda ileti kendi dışında herhangi bir şeyi, herhangi bir olguyu ifade etmez, yansıtmaz. Obje iletinin kendisidir. Ancak bu, iletinin insandan, hayattan ve yaşanılan dünyadan soyutlanması değildir. Burada sanata özgü gerçeklik vurgulanmalıdır.

6 3. Dil-Kültür İlişkisi Dil-kültür ilişkisini belirleme 1. Dil-kültür ilişkisini belirler, tartışır. Öğrenciler dil-kültür ilişkisini araştırırlar. [!] İkili gruplar oluşturan öğrenciler, ders kitaplarındaki metinler ve programda verilen açıklamalar başta olmak üzere, farklı kaynaklardan yararlanarak dilkültür arasındaki ilişki ağının özelliklerini belirlerler. Her grup, bu ilişki ağını oluşturan bir hususu bir kartona yazar ve bunları sınıfta sergiler. Ünitenin sonunda öğrenciler, kültür-dil ilişkisini oluşturan ögeleri maddeler hâlinde yazarlar. Öğrenciler sonra daha büyük gruplara ayrılır. Gruplar; ana dilin, neden o dili konuşan insanların kimliği olduğunu tartışır. Uzlaştıkları ortak görüşleri maddeler hâlinde sıralarlar. [!] Dilin toplum hâlinde yaşamadaki önemi belirtilir. İnsanın dille düşündüğü, dille hissettiği; dilin kültür alanının oluşmasını sağladığı, dilin ulusal kimliğin oluşmasındaki rolü ve önemi, kültür ve sanat etkinliklerinin dille gerçekleştirilen etkinlikler olduğu; kültür ürünlerinin, bilimsel buluşların, kişisel tecrübelerin kuşaktan kuşağa dille anlatıldığı önemle vurgulanır. Bu konu, 9. Sınıf Edebiyat Dersi Programı nın I. Ünitesi olan Dilin İnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi ile ilişkilendirilir.

7 2. Kullanımda ortaya çıkan dil türlerini belirler, farklılıklarını sezer. Öğrenciler Türkçenin özelliklerini araştırırlar. Öğrenciler; lehçe, ağız terimlerinin anlamlarını araştırırlar. Öğrenciler, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklılıkları araştırırlar. Araştırma sonuçlarına ait düşüncelerini ifade eden yazılar kaleme alır, yazdıklarını arkadaşlarına okurlar. II. ÜNİTE : DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ [!] Türkçenin özellikleri; lehçe, ağız terimlerinin anlamları; bir ülkedeki ağızlardan birinin çeşitli sebeplerden ortak kültür dili durumuna geldiği, ortak dilin o ülkede yazı dili hâlinde kullanıldığı, ortak dilin resmî dil olduğu ve ilmî dilin yazı dili üzerine kurulduğu; insanların sözlü iletişime başvurdukları dile konuşma dili dendiği; konuşma dilinde ses tonu, söyleyiş tarzı ile el, yüz ve vücut hareketlerinin de rolü olduğu açıklanır. [!] Yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklılıklar açıklanır. Tarih boyunca kendilerine özgü kültürü, edebiyatı ve medeniyeti olan milletlerin yazı dili olduğu; her ülkede farklı meslek gruplarının kendi aralarında nispeten farklı bir dil kullandıkları; argonun, dilin söz veya söz kümesi düzeyindeki birimlerine bir grubun verdiği yeni anlam ve değerlerle oluştuğu vurgulanır. 1. Dillerin Sınıflandırılması Dilleri yapı ve köken bakımından sınıflandırma Öğrenci grupları, köken bakımından dünya dillerini araştırır ve harita üzerinde gösterirler. Yapı bakımından dünya dillerini araştırırlar ve bunları da harita üzerinde işaret ederler. Bu haritada, Türkçenin konuşulduğu yerleri farklı bir renk veya işaretle belirtirler.

8 2. Türk Dilinin Tarihî Gelişimi ve Türkiye Türkçesi 1. Dil ailelerinin oluşumunu ve köken bakımından dünya dillerinin nasıl gruplandırıldığını açıklar. 2. Yapı bakımından dünya dillerinin nasıl gruplandırıldığını açıklar. 3. Türkçenin köken ve yapı bakımından dünya dilleri arasındaki yerini belirler. Türk dilinin tarihî gelişimini belirleme 1. Türk dilinin dönemlerini araştırır, her dönemin ayırıcı özelliklerini belirler. 2. Anadolu da Türkçenin gelişimini ve kazandığı yeni özellikleri açıklar. Öğrencilerden, gruplara ayrılarak köken bakımından dil aileleri ve özellikleri hakkında bilgi toplamaları istenir. Bulgular sınıfta ayrı ayrı sunulur. Dil ailelerine ait yerler, harita üzerinde gösterilir. [!] Diller arasında ses sistemi, yapı, söz dizimi bakımlarından benzerliklerin dil ailelerini oluşturduğu belirtilir. [!] Dillerin köken bakımından, Hint- Avrupa dilleri, Hami-Sami dilleri, Çin-Tibet dilleri, Ural-Altay dilleri, Bantu dilleri gibi gruplara ayrıldığı belirtilir. [!] Tek heceli diller ve özellikleri, eklemeli (bitişken) diller ve özellikleri, çekimli (bükümlü) diller ve özellikleri açıklanır. Öğrenci grupları, kitaptaki metinler başta olmak üzere, farklı kitap ve ansiklopedilerden Türkçenin gelişimini araştırırlar. Öğrenciler, Türk sözünün ilk defa hangi yüzyılda kullanıldığını araştırırlar. Öğrenciler, Anadolu da Türkçenin gelişmesine hizmet eden önemli eserler ve yazarları hakkında bilgi toplarlar. [!] Türk sözünün ilk defa hangi yüzyılda kullanıldığı, Türk dilinin tarihsel gelişimi vurgulanır.

9 III. ÜNİTE : SES BİLGİSİ-YAZIM (İMLÂ)KURALLARI-NOKTALAMA A. TELÂFFUZ (SÖYLEYİŞ) 1. Ses ve Seslerin Kullanımı Dilde ses ve telâffuzun önemini belirleme 1. Ses ve telâffuz ilişkisini fark eder. 2. Konuşmada ifadenin anlamına göre duraklamaları düzenlemenin önemini sezer.!] Seçilen metinlerden, verilen etkinlik örneklerinden, açıklamalardan ve kazanımlardan hareketle dilin güzel ve doğru konuşulmasının önemi ortaya konulmalı; bunun bir alışkanlık ve beceri olduğu kavratılmalıdır. Gruplara ayrılan öğrenciler, güzel konuşmanın önemini araştırırlar; güzel konuşmak için neler yapılması gerektiğini ifade edecek bir sunum hazırlarlar. Süreyi ve sunum zamanlarını gruplar belirler. Öğrenci grupları, konuşmalarda rastlanan ses kusurlarını, bunların konuşma üzerinde olumsuz etkilerini ve bu etkilerin giderilme yöntemlerini araştırır/tartışırlar. Grup sözcüleri çalışma sonuçlarını sınıfa sözlü olarak sunarlar. [!] Konuşma esnasında meydana gelen duraklamaların, soluk alıp vermeyle ilişkisi ve bunların da yazı dilinde noktalama işaretleriyle karşılandığı açıklanır. Türkçede genellikle vurgunun son hecede olduğu, orta hecenin vurgusuz olduğu, bazı eklerin vurguyu kendilerinden önceki heceye attığı söylenir. Vurgunun bazen anlam belirleyici özelliği olduğu belirtilir.

10 3. Güzel konuşmada ses tonu ve telâffuzun önemini fark eder. 4. Konuşma esnasında sesin nasıl kullanıldığını belirler. 5. Konuşmada seslerin özelliklerini bilmenin, onları doğru ve güzel telâffuz etmenin önemini fark eder. 6. Hiçbir alfabenin bütün sesleri göstermeye yetmediğini fark eder. Kitaptaki bazı metinler öğrencilere okutturulur. Metnin okunduğu bölgede söylenilmesinde güçlük çekilen ses ve kelimelerin telâffuzu üzerinde durulur. [!] Telâffuzda boğumlamanın önemi ve boğumlama kusurları belirtilir. Boğumlamanın, seslerden oluşan heceleri gerekli ses değerlerini vererek bazı sesleri ve heceleri atlamadan, değiştirmeden doğru, güzel ve iyi anlaşılabilecek biçimde söylemek olduğu vurgulanır. Telâffuzda ulamanın nasıl gerçekleştiği ve önemi belirtilir. [!] Şarkılarda olduğu gibi konuşmada da seslerin ton dereceleri olduğu; insan sesinin kalın, orta, tiz olmak üzere yükseklik bakımından üç tona ayrıldığı belirtilir. [!] Konuşma esnasında kelimeleri aynı tonda söylemeyip yaşanan duygu hâline ve alıcıda uyandırılmak istenen etkiye göre sese bir akış kazandırıldığı vurgulanır. Bir doğal söyleyişin; bir de onun bozulması sonucu meydana gelen yapmacık söyleyişin varlığı üzerinde durulur. Yapmacık konuşmanın dinleyiciyi rahatsız ettiği hissettirilir.

11 7. Bir dilin ses terbiyesi ve konuşma biçiminin nasıl öğrenilebileceğini kavrar. 8. Yazım kurallarıyla telâffuzun, bütünüyle örtüşmediğini sezer. 9. Türkçedeki ünlülerin söyleniş özelliklerini belirler. 10. Ünlülerle ilgili ses olaylarının, telâffuz kusuruna neden olup olmayacağını tartışır. 11. Türkçedeki ünsüzlerin söyleyiş özelliklerini belirler. 12. Yazı dilindeki bir işaretle, konuşma dilindeki farklı seslerin gösterilebildiğini kavrar. Öğrencilerden Türkçeyi güzel konuşan bir kişinin konuşmasını kaset ve CD den defalarca dinlemeleri ve bu konuşmayı diğer insanların konuşmalarıyla karşılaştırmaları istenir. Öğretmen, telâffuzu kusurlu öğrencilere tiyatro sanatçılarının konuşmalarını içeren ses bantları bulmalarını önerir. Öğrencilerin bunları dinleyip dinlemediklerini kontrol eder. Öğrencilerden yerel söylenişe göre yazılmış metinler bulup getirmeleri istenir. Bu metinlerdeki kelimelerin, yazı dilindeki şekliyle nasıl telâffuz edileceği konusunda çalışmalar yapılır. Öğrenciler g, ğ, k seslerinin söyleniş özelliklerini araştırırlar. Kim, kök, köz, kömür kelimelerindeki k ile kaya, karınca, kadın, kalp kelimelerindeki k in farklılığını açıklarlar. Gel, göz, gör, gaz, guguk, yağmur, değil kelimelerindeki g ve ğ nin söyleniş farklılığını sezerler. [!] Ünlülerin söylenişlerine göre farklı ses değerleri kazandıkları, bu ses değerlerinin alfabedeki işaretlerle gösterilmesinin mümkün olmadığı belirtilir. Ünlüleri, kalınlıkincelik, düzlük-yuvarlaklık bakımlarından gruplandırır.

12 13. Konuşurken ve yazarken aynı sesin veya çıkış yeri bakımından birbirine yakın seslerin tekrarının telâffuzu güçleştirdiğini sezer. 14. Cümle ve paragraflardaki kelimelerde söyleyişi bozan sesleri bulur, sebeplerini açıklar. 15. Dili doğru, güzel ve etkili kullanmanın önemini fark eder. Öğrenciler; kırktırdım, koşullaştırılmıştık, çürütücülerde olduğu gibi aynı sesin tekrarlandığı sözlerin kulağa hoş gelip gelmediğini tartışır. [!] İnsan hançeresinden aynı veya yakın kaynaklardan çıkan seslerin bir kelimede veya birbirine yakın kelimelerde kullanılmasının ifadenin ses bakımından kusurlu olmasına sebep olacağı belirtilir. İsim tamlamalarında ikiden fazla yapılan zincirlemenin bir anlatım kusuru olacağı; aynı ekle yapılan tamlamaların bir cümlede art arda kullanılmasının ifadeyi ses bakımından kusurlu kılacağı vurgulanır. [!] Bir cümlede veya birbirini takip eden cümlelerde aynı seslerin art arda tekrarının anlatımın bozulmasına sebep olacağı hatırlatılır. Konuşurken veya yazarken ses yumuşamasına uymamanın bir kusur olduğu; konuşurken sesleri tam ve doğru söylemenin hangi bakımlardan önemli olduğu vurgulanır. 16. Tonlamada nelere dikkat edildiğini belirler. Öğrenciler, dinledikleri tiyatro sanatçılarına ait metinlerde durakların ve vurguların nasıl ve nerede yapıldıklarını belirlerler. Benzer konuşmalar hazırlarlar, kendi konuşmalarını önce vurgusuz, duraklama yapmadan okurlar; sonra vurgu ve duraklamalara dikkat ederek okur veya söylerler.

13 B. TÜRKÇENİN SESLERİ VE ÖZELLİKLERİ C. YAZIM (İMLÂ) KURALLARI Türkçenin ses özelliklerini kavrama 1. Türkçedeki ünlü ve ünsüzlerin özelliklerini belirler. 2. Ünlü ve ünsüz uyumları ile ilgili kurallara uymanın önemini fark eder. 3. Yazarken ve konuşurken ünlü ve ünsüzlere ilişkin ses olaylarıyla ilgili kurallara uyar. Yazım kurallarını uygulama 1. Metin oluştururken, büyük harflerin kullanımıyla ilgili kurallara uyar. 2. Sayıların yazımıyla ilgili kurallara uyar. 3. Ek olan ki ile bağlaç olan ki nin yazımıyla ilgili kurallara uyar. [!] Bu ünitedeki etkinlik, açıklama ve kazanımlarda belirtilen hususlar; metinler üzerinde uygulamalı olarak verilmelidir. Uygulamada öğrenciler aktif duruma getirilmeli; öğretmen öğrencilere rehber olmalıdır. Öğrencilere, bir metin parçası üzerinde, büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler ve ekler buldurulur. Bunların uyumlara uyup uymama nedenleri tartışılır. Bir metin parçası üzerinde ünsüz uyumu, ünsüz yumuşaması, ünlü ve ünsüz düşmesi, ünlüünsüz türemesi ve ünlü daralması gibi ses olayları gösterilir; sebepleri açıklanır. Öğrencilerden herhangi bir günlük konuşmayı yazıya aktarmaları istenir. Yazıdaki ses olayları ile ilgili kurallar tartışılır. Öğretmen tarafından, herhangi bir metinden bir bölüm öğrencilere yazdırılır. Sonra metin tahtaya yazılır ve ses olayları açısından incelenir. [!] Ünlü ve ünsüzler sınıflandırılır, özellikleri belirtilerek, ünlü ve ünsüz uyumları açıklanır. [!] Türkçedeki ünlü türemesi, ünlü düşmesi, ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, ünsüz yumuşaması vb. ünlü ve ünsüzlerle ilgili ses olayları açıklanır. Bu kurallar metinlerden verilir. hareketle Öğretmen okuduğu bir metni öğrencilerden yazmalarını ister. Sonra, okunan bu metnin aslı tahtaya yazılır. Öğrencilerin yazdıklarıyla asıl metin yazım kuralları açısından karşılaştırılır; yapılan yazım yanlışlıklarının nedeni tartışılır.

14 D. NOKTALAMA İŞARETLERİ 4. Ek olan de ile bağlaç olan de nin yazımıyla ilgili kuralları uygular. 5. mi nin yazımıyla ilgili kurallara uyar. 6. Birleşik kelimelerin oluşumuyla ilgili kuralları açıklar, metin oluştururken birleşik kelimelerin yazımıyla ilgili kurallara uyar. Noktalama işaretleriyle ilgili kuralları uygulama 1. Metin oluştururken noktalama işaretlerini doğru kullanır. 2. Noktalama işaretlerini doğru kullanarak bir metin oluşturur. Öğretmen okuduğu bir metni öğrencilerden yazmalarını ister. Sonra, okunan bu metnin aslı tahtaya yazılır. Öğrencilerin yazdıklarıyla asıl metin noktalama işaretleri açısından karşılaştırılır; yapılan noktalama yanlışlıklarının nedeni tartışılır. [!] Nokta, virgül, noktalı virgül, iki nokta, üç nokta, soru işareti, ünlem işareti, kısa çizgi, uzun çizgi, tırnak işareti ve kesme işaretiyle ilgili kurallar hatırlatılır. 3. Noktalama işaretlerinin metne anlam ve dil yönünden katkılarını tartışır. IV. ÜNİTE : KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ A. KELİMEDE YAPI Kelimelerin yapısını çözümleme [!] Kelimelerin yapısı metin parçaları aracılığıyla kazanımlardan hareketle kavratılır. 1. İsim kökleriyle fiil köklerini ayırt eder. 2. Yapım eklerinin işlevlerini tartışır. 3. Yapım eklerini gruplandırır, özelliklerini açıklar. [!] Yapım eklerinin çeşitleri açıklanır. 4. Yapım eklerinin kelimelerdeki işlevini belirler.

15 5. Çekim eklerini ve bu eklerin özelliklerini açıklar. 6. Yapıları bakımından kelimeleri birbirinden ayırır. 7. Oluşturacağı metinlerde yapım ve çekim eklerini doğru kullanır. 8. Yapım ve çekim eklerinin kelimelere ve söz dizimine kattığı anlamları fark eder. Öğrencilerden; bir metin üzerinde kelimelerin yapılarını çözümlemeleri istenir. Öğrencilerin, kök kelimelerin anlamları ile ekli kelimelerin anlamları arasındaki ilişki üzerinde birbirlerinin düşüncelerini paylaşmaları sağlanır. [!] İsim çekim ekleri ve fiil çekim eklerinin neler olduğu açıklanır. [!] Basit, türemiş, birleşik kelimeler üzerinde durulur. Birleşik kelimelerin oluşumları açıklanır. B. KELİMEDE ANLAM 1. Kelimede Anlam ve Kavram Kelimede anlamı kavrama 1. Kelime ve anlam ilişkisini belirler. 2. Kelimede anlamın oluşumunu sezer. [!] Dilin anlamlı en küçük biriminin kelime olduğu söylenir. Her kelimenin anlamının anlam birimlerden oluşan bir bütün olduğu; bir kelimenin bir başka kelime yerine kullanılmasında anlam birimlerinin rolü ve değeri vurgulanır. [!] Anlamlamanın varlık, olay, duygu, düşünce ve hayalleri ses bileşimiyle simge hâline getirerek kavramlaştırma olduğu belirtilir. Kelimenin nesne, olay, duygu ve düşüncelerin simgeleri olduğu vurgulanır.

16 3. Anlamlandırmada ses ve anlam kaynaşmasını sezer. 4. Kavram ve kavramlaştırmanın oluşumunu açıklar. 5. Kavram ların kullanıldığı metinlerin ayırıcı özelliklerini belirler. 6. Kelimelerin anlam oluşturmada birbiriyle ilişkisini belirler. Öğrencilerden aynı ve yakın anlama gelen kelimeleri alt alta yazmaları istenir. Böylece bir dizi elde edilir. Bu dizideki kelimelerden herhangi biri, duruma ve bağlama göre konuşma anında cümle içerisine yerleştirilir. Örneğin, kadın için; eş, çocukların anası, hatun, hanımefendi, hanım... kelimelerinin dilimizde kullanıldığı hatırlatıldıktan sonra cümlede bunların hepsini birden kullanmanın mümkün olmadığı tartışılır. Duruma ve bağlama göre biri seçilir. Böylece eş anlamlılık çevresinde oluşan diziden seçilen bir kelime, cümlede kullanılan dizime aktarılır. Seçilen birkaç cümlede aynı uygulama yaptırılır. [!] Anlamlandırmada kavramın bir yönüyle ses imgesine, dolayısıyla ses imgesinin işareti olan gösterilene, diğer yönüyle adlandırılacak hususa (göndergeye) bağlı olduğu açıklanır. Kelimelerin, birbirinden ayrılması imkânsız olan gösteren ve gösterilenden oluştuğu, gösterilenin kelimenin kavram yönünün, gösterenin de ses imgesinin işareti olduğu vurgulanır. [!] Kavramlaştırmanın, en geniş anlamıyla var olandan hareketle gerçekleştirilen soyutlama olduğu vurgulanır. [!] Kavramın felsefî ve düşünce yazılarının hareket noktası olduğu belirtilir. Felsefenin kavram, sanatın imge, ilmin terim üzerine kurulduğu hatırlatılır. [!] Konuşan veya yazan insanın cümlede sözleri art arda getirirken her an farklı seçeneklerden birini cümlesine yerleştirdiği belirtilir. Bu seçeneklerin kendi aralarında bir dizi oluşturduğu dile getirilir. Böylece dilde kelimelerin iki eksen etrafında birleşebileceği söylenir. Bunlardan biri eş anlamlılık etrafında oluşan dizi; diğeri ise kelimelerin yan yana gelerek cümleyi oluşturmasını sağlayan dizidir.

17 2. Anlamları Bakımından Kelimelerin Gruplandırılması a. Anlam Çeşitleri (ilk anlam, yan anlam, mecaz, terim) 7. Metindeki somut anlamlı kelimeleri bulur, bu kelimelerin işlevlerini tartışır. 8. Metindeki soyut anlamlı kelimeleri bulur, bu kelimelerin işlevlerini tartışır. Kelimelerin çeşitli anlamlarda kullanımlarını belirleme 1. Kelimelerin sözlü ve yazılı iletişimde kazandığı çeşitli anlamları belirler. 2. Kelimelerin anlamlarından çok, kullanıldıkları yerde kazandıkları değerlerin önemli olduğunu sezer. 3. Kelimenin anlamının, kullanım alanlarına ve diğer kelimelerle ilişkilerine göre farklılık kazandığını belirler. 4. Kelimenin, cümle içindeki diğer kelimelere bağlı olarak zihinde yarattığı kavramları tartışır. 5. Metinde ilk anlamda kullanılmış kelimeleri bulur. 6. Metne yan anlam kazandıran söz ve söz gruplarını bulur. Öğrenciler; ilk anlam, yan anlam, çağrışım değeri, duygu değeri, söz ve söz gruplarıyla ne ifade edildiğini araştırır. Her birine örnekler verir. Öğrenciler, kelimelerdeki anlam değişmelerinin nedenini araştırırlar. [!] Kelimelerin; ilk anlam, yan anlam, mecaz anlam, terim anlamları üzerinde durulur. Kelimenin anlamının, kullanım alanlarına ve diğer kelimelerle ilişkilerine göre farklılık kazandığı; kelimelerin farklı anlamlarda kullanılmasında tarihsel, toplumsal gelişmelerin ve bireysel özelliklerin etkili olduğu belirtilir.

18 b. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler 7. Metinde mecaz anlamda kullanılmış kelimeleri bulur, mecazın oluşma nedenini tartışır. 8. Mecaz anlamda ve ilk anlamda kullanılmış kelimeleri birbirinden ayırır. 9. Terim olan kelimeleri bulur. 10. Terimlerin nasıl oluştuğunu kavrar. Anlam ilişkilerine göre kelimeleri ayırma ve yerinde kullanma 1. Metindeki eş anlamlı kelimeleri bulur. 2. Dilde eş anlamlı kelimelerin bulunma nedenini tartışır. 3. Eş anlamlı kelimelerle yakın anlamlı kelimeleri birbirinden ayırır. 4. Kültürler arası etkileşimle eş anlamlılık arasındaki ilişkiyi belirler. 5. Kelimedeki eş anlamlılıkla cümledeki eş anlamlılık arasında ilişki kurar. 6. Eş anlamlılığın ifadedeki işlevini belirler. 7. Kelimede çok anlamlılığın nasıl oluştuğunu belirler. 8. Metinlerde çok anlamlı kelimeleri bulur. Öğrenciler, terimlerin nasıl oluştuğunu araştırırlar. [!] Terimlerin anlamlarının cümlede kullanışlarına göre değişmediği vurgulanır. [!] Kelimede eş anlamlılığın, farklı anlam alanlarına sahip kelimelerin anlam alanlarının çakışmasına dayandığı belirtilir.

19 c. Kelimelerde Anlam Değişmeleri 9. Metindeki eş sesli kelimeleri belirler. 10. Eş sesli kelimelerin ifadeye ne kazandırdığını açıklar. 11. Metindeki zıt anlamlı kelimeleri bulur, işlevini belirler. 12. Kelimenin olumsuz anlamıyla zıt anlamlısını ayırır. 13. Aynı cümlede zıt anlamlı kelimelerin kullanılma nedenlerini tartışır. 14. Eş anlamlı, zıt anlamlı, eş sesli ve yakın anlamlı kelimelerin metne kazandırdıklarını tartışır. Kelimelerdeki anlam değişmelerinin nedenlerini bulma, işlevlerini belirleme 1. Kelimelerdeki anlam genişlemesi ile çok anlamlılığı ayırt eder. 2. Bir kelimenin zaman içinde anlam daralmasına ve anlam genişlemesine uğrayabileceğini fark eder. Öğrencilerden bir sayfalık metinde eş anlamlı, karşıt anlamlı, eş sesli ve yakın anlamlı kelimeleri bulmaları istenir. Bunların metindeki işlevleri tartışılır. Öğrencilerden, bir kelimenin çeşitli dönemlerdeki kullanımının bulunduğu metinler istenir. Kelimenin değişik kullanımlarının sebepleri üzerinde tartışılır. Öğrenciler gruplara ayrılır. Her gruptan beşer kelimenin değişik dönemlerde kazandığı anlamları bulmaları istenir. Sebepleri üzerinde tartışılır. [!] Sesteş kelimelerin ilk anlam farklılığı üzerine kurulduğu, bu kelimelerin birbirinin mecazı olmadığı vurgulanır. [!] Eş anlamlılık ve zıt anlamlılığın kelime boyutunda değil, anlam alanı boyutunda düşünülmesi gerektiği vurgulanır. 3. Bir kelimenin geçmişteki anlamından farklı anlamlarda kullanılabileceğini fark eder.

20 3. Kelime grupları 4. Kelimelerdeki anlam değişmelerinin nedenlerini tartışır. Kelime gruplarını ayırma ve cümledeki işlevlerini belirleme 1. Kelime gruplarının oluşma nedenlerini açıklar. 2. Kelime gruplarını sınıflandırır. 3. Kelime gruplarının ifadeye kattığı değerleri tartışır. 4. Metindeki deyimleri bulur, özelliklerini açıklar. 5. Dilde deyimlere ihtiyaç duyulma sebeplerini tartışır. 6. Deyimlerin cümlede kullanılma sebeplerini tartışır. [!] Deyimlerin; kalıplaşmış sözler olduğu, kelimelerinin yerlerinin değiştirilemediği ve hiçbir kelimesinin atılamadığı belirtilir. Kısa, özlü ve etkili anlatımlar olduğu, kelime grubu şeklinde olabileceği söylenir. Cümle şeklinde olan deyimlerin de bulunduğu hatırlatılır. Deyimlerin çoğunda kelimelerin gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazandığı, bazı deyimlerde kelimelerin gerçek anlamlarından çıkmadığı, cümlede öge olarak kullanılabildiği açıklanır. Deyimlerin genelde insanların kişilik özelliklerini veya özel durumlarını karşılayan sözler olduğu belirtilir.

21 7. Toplumsal kültürle deyim arasındaki ilişkiyi açıklar. 8. Deyimlerin dildeki işlevlerini tartışır. 9. İkilemelerin oluşumunu belirler. Öğrenciler, bir öyküden doğmuş veya sonradan bir öyküye yakıştırılmış deyim örnekleri bulurlar. Buldukları öykülü deyimleri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşırlar. [!] İkilemelerin; aynı kelimelerin, yakın anlamlı kelimelerin, zıt anlamlı kelimelerin, biri anlamlı biri anlamsız/anlamı unutulmuş kelimenin, iki anlamsız/anlamı unutulmuş kelimenin, yansıma kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubu olduğu belirtilir. Ayrıca ikilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamayacağı da vurgulanır. 10. İkilemelerin cümlede kullanılma nedenlerini tartışır. 11. Yansıma sözleri ayırır, kullanılma nedenlerini belirler. 12. İsim tamlamalarının oluşumunu açıklar. 13. Cümledeki isim tamlamalarını ayırır. 14. İsim tamlamalarını gruplandırır, işlevlerini belirler. 15. Sıfat tamlamalarının oluşumunu açıklar. [!] İkilemelerin; anlamı pekiştirip güçlendirmek, zenginleştirmek, çekici kılmak ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için kullanıldığı vurgulanır.

22 16. Sıfat tamlamasının özelliklerini araştırır, anlam ve yapı bakımlarından isim tamlamasından farklılıklarını tartışır. 17. Bağlaçlarla oluşturulan kelime gruplarının yapısını ve işlevini açıklar. 18. Edatlarla oluşturulan kelime gruplarının yapısını ve işlevini açıklar. 19. Ünlem gruplarının oluşumunu açıklar. 20. Ünlem gruplarına ne zaman baş vurulduğunu belirler. 21. Unvan gruplarının oluşumunu açıklar. 22. Kelime gruplarının cümlede yüklendiği işlevleri açıklar. 23. Kelime gruplarının anlatımdaki işlevlerini belirler. 24. Kelime gruplarını yerinde ve doğru kullanır. Öğrenciler, bağlaçlarla oluşturulan kelime gruplarını bulur, bu grupların özelliklerini ve işlevlerini tartışırlar. Öğrenciler, bir ünlem ile bir ismin oluşturduğu kelime gruplarını bulur; bunların ifadeye kattığı değerleri tartışırlar. [!] ve, ile, ne...ne, hem...hem, ya...ya, yahut, veya, ya da, ha...ha, gerek gibi bağlaçlarla oluşturulan kelime gruplarını örneklendirir. [!] gibi, kadar, diye... edatlarıyla oluşan kelime gruplarına örnekler verilir. [!] Bir kişi adıyla unvan veya akrabalık adlarının oluşturduğu gruplara unvan grubu dendiği ve meslek, akrabalık ve saygı bildiren unvan gruplarının bulunduğu söylenir.

23 [!] Bu ünitenin sonunda şunlar yapılmalıdır: Öğrenci grupları, metin ve metin parçalarında, kelimelerin kullanıldıkları yerde yeni anlam ve değerler kazandıklarını belirler. Sonra da kelimenin imkânlarını merkeze almak üzere, kazanabileceği anlam değerleri bir daire oluşturacak biçimde yazılır. Bunlar arasındaki ilişkiler üzerinde tartışma açılır. Öğrenci grupları, bir cümlede kelime ve kelime grubunun aynı anlama gelen diğer dil birliklerine neden tercih edildiğini belirler ve konu ile ilgili düşüncelerini ifade ederler. Metinlerde soyut ve somut anlamlı kelimelerin işlevleri belirlenir, bu kelimelerin yerine başka kelime veya kelime grupları getirilip getirilemeyeceği tartışılır. Öğrenci grupları, bir kısa metinde kelimelerin anlam değerleri yanında, birlikte kullanıldıkları diğer dil ögeleriyle ilişkilerinden dolayı, yeni değerler kazanıp kazanmadıklarını araştırırlar ve tespitlerini yazıyla ifade ederler. Öğrenci grupları, inceledikleri metinlerde deyim ve terimleri bulur; eş anlamlı ve zıt anlamlı kelimelerin listesini hazırlar, anlam genişlemesi ve anlam daralmasına örnek olabilecek kelimeler ararlar. Bütün bunlardan sonra anlam birimi olarak kelime konusunda bir yazı kaleme alırlar. Anlam birimi olarak kelimeyi kavratan afiş ve dövizler hazırlarlar. V. ÜNİTE : CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ A. Cümlenin Ögeleri Cümleyi ögelerine ayırma, ögelerin cümledeki işlevlerini belirleme 1. Cümlenin hangi ögelerden meydana geldiğini belirler. 2. Yüklemin özelliklerini belirler. 3. Cümlede hangi kelimelerin veya kelime gruplarının yüklem olabileceğini açıklar. 4. Yüklem kullanılmayan cümlelerde yüklemin kullanılmayış nedenlerini tartışır. 5. Cümlede özneyi ve öznenin özelliklerini belirler; hangi kelimelerin veya kelime gruplarının özne olabileceğini açıklar. [!] Öğrenci grupları, belirlenen kazanım ve verilen etkinliklerden de yararlanarak seçilmiş metin parçalarında cümlelerin ögelerini bulurlar, bunların kullanıldıkları yerdeki işlevlerini yazılı olarak ifade ederler. Öğretmen, öğrencilerden bu konuda ilk öğretimde kazandıklarını hatırlatmak üzere hazırladığı soruları cevaplandırmalarını ister. Böylece soru-cevap yöntemiyle geçmiş yıllarda kazanılan beceriler hatırlatılır.

24 6. Öznenin bulunup bulunmama nedenlerini belirler. 7. Edilgen çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde öznenin anlam boyutunu belirler; öznesiz cümleleri fark eder ve sebeplerini tartışır. 8. Cümledeki nesneleri ve türlerini belirler, bunların kullanılış amaçlarını tartışır. 9. Nesne olabilecek kelime ve kelime gruplarını belirler. 10. Nesnenin fiilin bildirdiği işi hangi yönden tamamladığını fark eder. 11. Yer tamlayıcıları (dolaylı tümleçleri) bulur, bunların işlevlerini tartışır. 12. Cümlede yer tamlayıcılarının yargıyı hangi yönden tamamladığını açıklar. 13. Cümledeki zarfları (zarf tümleçlerini) bulur, işlevlerini belirler. 14. Cümle dışı ögelerin - bağlaçların, edatların, ünlemlerin, ünlem gruplarının, hitapların ve ara cümlelerinişlevlerini tartışır. 15. Cümlede yüklemin bildirdiği iş çevresinde diğer ögelerin nasıl birleştiğini belirler. Öğrencilerden; öznesi açıkça ifade edilmiş ve öznesi açıkça ifade edilmemiş cümleler bulmaları istenir. Bunların nedenleri tartışılır. Öğrencilere birkaç fiil verilir. Bu fiilleri çeşitli yönlerden tamamlamaları istenir.

25 B. Cümlenin Yapısı Cümlenin yapısını belirleme, yapıyla anlam arasında ilişki kurma 1. Cümlenin yapısını oluşturan kelime ve kelime grupları arasındaki ilişkiyi belirler. 2. Cümlelerin birbirlerine bağlanma yollarını belirler. 3. Cümleler arasındaki anlam ilişkilerinin boyutunu tartışır. 4. Metinde yer alan cümle toplulukları arasındaki ilişkilerin hangi yollarla sağlandığını tartışır. 5. Metindeki bağlı cümleleri bulur, bunların kullanılış amacını tartışır. 6. Metindeki sıralı cümleleri bulur, bu cümlelerin kullanılış amacını tartışır. [!] Cümlenin yapısıyla anlamı arasında bir ilişki olduğu problem olarak ortaya konur. Bu yapı ve anlam ilişkisinin soyutlanmış cümleden ziyade, metin içinde belirleneceği belirtilir. Öğrenci grupları bu problemleri kazanımlarda belirtilen hususlardan, etkinliklerde yapılması istenenlerden ve açıklamalarda dile getirilen uyarılardan da yararlanarak, başta kitaptaki metinler olmak üzere, seçilmiş metin parçalarından alınan cümle örneklerinden hareketle çözerler. Yapı-anlam ilişkisi konusunda tespitlerini maddeler hâlinde yazarlar. Öğrenciler, farklı anlatım türleriyle yazılmış farklı yazarların eserlerinden kendi içinde bütünlüğü olan kısa metinler seçer; metinleri okur ve dinlerler. Metindeki cümleleri yapı bakımından incelerler. [!] Bir cümle ile gerçekleşen anlatımların genellikle yalın olduğu hatırlatılır. Birbirine şekil ve anlamca bağlı cümlelerde gözlem, düşünce ve hayal ile ilgili unsurların iç içe girdiği belirtilir. Konuşan veya yazan kişinin aynı anda farklı sorulara cevap vermek istediği vurgulanır.

26 C. Cümlede Anlam 1. Cümlede Anlamın Oluşması 7. Cümleleri yüklemlerinin yerine ve çeşidine göre türlerine ayırır ve bunların kullanılış sebeplerini tartışır. 8. Bir cümleyi yapısına, yükleminin yerine ve yükleminin türüne göre inceler. Cümlede anlamın oluşmasını belirleme Öğrenciler iki gruba ayrılır. Bir gruptan devrik cümlelerin çok kullanıldığı bir metin; diğer gruptan kurallı cümlelerin çok kullanıldığı bir metin bulmaları istenir. Metinlerden hareketle bu cümleler üzerinde tartışılır. [!] Gruplara ayrılan öğrenciler, seçilmiş kısa metin parçalarındaki cümleleri, kendisini meydana getiren dil birliklerinden daha üst seviyede anlamlı birim hâline getiren hususları araştırırlar. Dil bilgisi kurallarıyla, cümleyi meydana getiren dil birlikleri arasındaki anlam ilişkilerinin birlikte anlama vücut verdiklerini gösterirler. Bunlardan biri olmadığı takdirde, anlamdan söz edilip edilemeyeceğini belirlerler. Cümlelerin anlam oluşturmadaki rolünü ve değerini araştırırlar.

27 1. Cümlede anlamın oluşmasını sağlayan unsurları belirler. 2. Cümlenin kelime ve kelime gruplarından yargı özelliği ile ayrılan bir anlam birimi olduğunu kavrar. 3. Cümlede özne ile yüklem ilişkisinin anlamın oluşmasındaki rolünü fark eder. 4. Cümlede anlamın oluşmasında ve ifadesinde yüklemin rolü ve değerini fark eder. Öğrenciler, farklı metinlere ait on cümle seçerler. Kelimeleri birleştiren dil bilgisi ögeleri arasındaki uyumu ve kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini araştırırlar. Öğrenciler, aynı cümlenin farklı bağlamlarda söylendiğinde anlam bakımından ne gibi değişiklikler göstereceğini tartışırlar. Öğrencilere bir yüklem verilir. Bu yüklem çerçevesinde çeşitli anlamlara gelebilecek cümleler kurmaları istenir. [!] Cümlenin bir anlam ifade etmek üzere anlamlı kelime ve kelime gruplarının bir kurala uygun biçimde düzenlenmesiyle oluştuğu; cümledeki dil birlikleri arasında anlam ilişkisi bulunduğu buna da bağdaştırma dendiği vurgulanır. Cümlede anlamın cümleyi meydana getiren kelime ve kelime gruplarının anlamının toplamı olmadığı belirtilir. İletişimde, gönderici durumundaki kişi ile alıcı durumundaki kişi ve kişiler arasındaki ilişkinin cümlede anlamın oluşmasında rolü olduğu açıklanır. Cümlenin bu özelliğinin bağlamla ilgisi üzerinde durulur. Belli bir bağlama yerleşmeyen cümlenin anlam bakımından soyut olduğu söylenir. Cümlede anlamın oluşması açıklanırken dil birliklerinin dil bilgisi ögeleriyle birleşmesi; anlam değerleri bakımından birbirini tamamlaması üzerinde durulması gerektiği vurgulanır. [!] Cümlede anlamın yükleme göre şekillendiği belirtilir, yüklemin cümledeki anlam değeri vurgulanır.

28 2. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler a. Haber 5. Cümleleri anlamlarına göre gruplandırır. Haber cümlelerini ayırma ve işlevlerini belirleme Cümleleri 1. Haber cümlelerini ayırır, kullanılış amacını ve yerini belirler. Cümleleri yüklemlerine göre ayırır. [!] Cümlelerin, yüklemlerinin haber Yüklemi haber kipinde olan cümlelerle kipinde ve dilek-istek kipinde dilek kipindeki cümlelerinin işlevlerini olmalarına göre araştırır. gruplandırılabileceği belirtilir. İsim cümlelerinin de haber kipindeki cümleler gibi bilgi vermek üzere düzenlendiği vurgulanır. [!]Gruplara ayrılan öğrenciler, seçilmiş metin ve metin parçalarını, kazanımlarda belirtilen hususları, etkinlik ve açıklamalarda dile getirilenlerden de yararlanarak incelerler. Haber ve dilek cümlelerinin nerede, niçin ve nasıl kullanıldığı belirlenir. Haber ve dilek-istek cümlelerinde dilin hangi işlevde kullanıldığı tespit edilir. Öğrenciler, haber cümlelerine hangi metinlerde daha çok yer verildiğini araştırırlar. [!] Bir eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu, gerçekleşeceğini bildiren cümlelerin bilgi vermek veya bir konuda bilgisinin olduğunu belirtmekle görevli oldukları açıklanır. Haber cümlelerinde verilen bilgilerin doğru ve yanlış olabilecekleri sezdirilir.

29 2. Haber cümlelerinde dilin daha çok göndergesel (ilk anlam) işlevde kullanıldığını fark eder. 3. Haber cümlelerinde dikkatin dışa yöneldiğini fark eder. Öğrenciler iletişim tablosundan hareketle, dilin göndergesel işlevinin; heyecana bağlı ve alıcıyı harekete geçirme işlevlerinden farklılığı belirlerler. [!] Haber cümlelerinin mekân ve zamana da bağlı olarak bu göndergeler hakkında bilgi, düşünce, kanaat ve tavır bildirdiği; göndergelerin durum ve görünüşlerini belirttiği; haber cümlelerinde kavram, eşya, olay, kişi ve görünüş gibi hususların cümlenin göndergesi olduğu belirtilir. Haber cümlelerinde kelime ve kelime grupları yalnızca göndergesel işlevde kullanıldığında cümlenin anlamının nesnel olduğu; göndergesel işlevin heyecana bağlı işlevle zenginleştirilmesinin nesnel olanın kişisel değerlerle (öznel) anlatılmasını sağladığı açıklanır. [!] Haber cümlelerinin bilgi ve haber aktarmak üzere düzenlendiği; alıcı durumundaki kişinin verilen haber ve bilgi karşısındaki tavrına göre cümlede bazı düzenlemelere ihtiyaç olduğu belirtilir. Dinleyicinin haberin doğruluğuna kanaat getirmesi için haberi pekiştiren söz ve söz gruplarının kullanıldığı söylenir. Göndericinin verdiği haberin dile getirdiği bilginin doğruluğunu yemin ifade eden sözlerle bildirebileceği açıklanır. Haber cümlelerinin dinleyicinin bilmediği bir hususu öğrettiğini veya dinleyenin bildiğinden söyleyenin de haberdar olduğunu ortaya koyduğu vurgulanır.

30 4. Metindeki haber cümlelerini bulur, bunların kullanılma nedenlerini tartışır. Öğrenciler, gündelik hayatta haber cümlelerinin nerede, ne zaman ve nasıl kullanıldığını araştırırlar. 5. Haber cümlelerinde ne öğretildiğini, hangi konuda nasıl bilgi verildiğini tartışır. 6. Haber cümlelerinde zamanının nasıl bildirildiğini açıklar. Öğrenciler, haber cümlelerinin açık ve akıcı olması için nasıl düzenlenmesi, nelere dikkat edilmesi gerektiğini araştırırlar. Ek-eylem üzerinde durulur. b. Dilek- İstek, Soru Cümleleri Dilek-istek ve soru bildiren cümleleri ayırma, bu tür cümlelerin işlevlerini belirleme 1. Dilek-istek cümlelerini ayırır, bunların kullanıldığı yeri ve kullanılış amacını belirler. 2. Dilek-istek cümlelerini gruplandırır. 3. Dilek-istek cümlelerinin işlevlerini tartışır. Öğrenciler, dilek-istek cümlelerinde dilin hangi işlevlerle kullanıldığını araştırırlar. Öğrenciler, farklı metinlerden seçilmiş konuyu kavratacak sayıda dilek-istek cümlesinde dil birliklerinin dil bilgisi ve anlam değerleri bakımından nasıl birleştiğini araştırırlar. Öğrenciler, bari, keşke, n olaydı sözlerinin dilek cümlelerindeki görevlerini tartışırlar. [!] İstenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakkında bir niyet ve duyguyu ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri dendiği hatırlatılır. Dilek-istek cümlelerinin doğru ve yanlış olmalarına imkân bulunmayan cümleler olduğu söylenir. İstek bildiren grupta dilek, soru, emir ve çağırma cümlelerinin yer aldığı; dilek bildiren cümlelerin gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir husus için gösterilen arzuya duyulan özlemi ifade ettiği vurgulanır. [!] Dilek, soru, emir, gereklilik cümleleri olduğu vurgulanır.

31 4. Soru cümlelerinin oluşumunu belirler, kullanılış amacını açıklar. Soru cümlelerinin bağlama göre nasıl farklı anlamlar kazandığını araştırır. Soru eki ve edatlarıyla düzenlenen soru cümlelerinde hangi ek ve edatların hangi işlevlerle kullanıldığını araştırır/tartışır. Soru zarflarıyla düzenlenen soru cümlelerinde hangi zarfların hangi işlevlerle kullanıldığını araştırır/tartışır. Soru zamirleriyle düzenlenen soru cümlelerinde hangi zamirlerin kullanıldığını araştırır/tartışır. [!] Cümlede ögelerin ve onları tamamlayan kelimelerin sonuna mı soru edatı getirilerek soru cümleleri kurulduğu; ses tonuyla soru cümlesi düzenlenebildiği; soru cümlelerinin iletişim tablosundaki göndericinin, yani konuşan kişinin bilmediği bir şeyi öğrenmek ve bildiği bir şeyin doğruluğunu teyit ve itiraf ettirmek üzere düzenlenen cümle çeşidi olduğu vurgulanır. 5. Soru kelimeleriyle düzenlenen cümlelerin farklılığını kavrar. Soru sıfatlarıyla düzenlenen soru cümlelerinde hangi sıfatların hangi işlevlerde kullanıldığını araştırır/tartışır. Ne, kim, nasıl, hangi, hani, kaç... kelimelerinin soru cümlelerindeki işlevlerini tartışır.

32 6. Soru cümlelerini gruplandırır, bu cümlelerin işlevlerini tartışır. Öğrenciler okudukları metinlerden seçecekleri soru cümlelerinin işlevlerini araştırır; oluşumlarını açıklarlar. Okudukları metinlerden belirledikleri soru cümlelerini liste hâline getirir, bunların nerede ve niçin kullanıldıklarını açıklarlar. [!] Mutlaka cevap bekleyen soru cümlelerine gerçek soru cümleleri dendiği; gerçek soru cümlelerinde eylemin gerçekleşip gerçekleşmediğinin, anlaşılmayan bir hususun bulunup bulunmadığının sorulduğu sezdirilir. Özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf olan varlık ve kavramları öğrenmek için düzenlenen soru cümleleriyle anlaşılmayan bir hususu tekrarlatmak için düzenlenen cümlelere de gerçek soru cümleleri demek gerektiği belirtilir. Sözde soru cümlelerinde cevap beklenmediği; dikkat çekmek, dinleyen kişiyi uyarmak, sözü daha güzel ifade etmek kastıyla soru cümlelerine baş vurulabileceği söylenir. Rica, abartma, karşılaştırma ve sitem ifade etmek için de soru cümlesi kullanılabileceği vurgulanır. Art arda gelen soru cümlelerinde soru işaretinin son cümlenin sonuna konması gerektiği belirtilir.

33 7. Ünlem cümlelerinin oluşumunu, kullanılış amaçlarını açıklar ve ünlemlerin metne kazandırdığı anlamları fark eder. 8. Dilek, istek, gereklilik, emir, soru, ünlem cümlelerini karşılaştırır. Öğrenciler, sitem ve uyarma ifade eden ünlem cümlelerini araştırırlar. Şaşma, öfke, bıkma ifade eden ünlem cümlelerinin hangi kelimelerle veya ünlem ifade eden seslerle yapıldığını araştırırlar. Özlem, sevgi, övme, yalvarma, yardım isteği, küçümseme, sakınma, sevinç ifade eden ünlem cümlelerinin hangi kelime ve seslerle düzenlendiğini araştırırlar. Umutsuzluk, tiksinti, nefret, reddetme, beddua ifade eden ünlem cümlelerine örnekler bulurlar. Bir eylemi hatırlatan, teşvik ve yüreklendirme ifade eden ünlem cümlelerine örnekler bulurlar. Ünlem işaretinin nereye konacağını, ünlem ifade eden ses veya kelimeden sonra hangi noktalama işaretinin konacağını araştırırlar. [!] Coşku ve heyecan ifade eden cümlelerin ünlem cümleleri oldukları belirtilir. Ünlem niteliğindeki bütün kelimelerle ünlem cümlesi düzenlenebileceği vurgulanır. Ünlem cümlesinde hem soru, hem de ünlem anlamı varsa ünlem ve soru işaretinin nasıl kullanılacağı belirtilir.

34 c. Olumlu, Olumsuz Cümleler Olumlu, olumsuz cümleleri ayırma, işlevlerini belirleme 1. Olumlu, olumsuz cümlelerin oluşumunu, kullanılış amaçlarını açıklar ve metne kazandırdıklarını tartışır. 2. Haber, dilek-istek ve olumlu, olumsuz cümleleri karşılaştırır. Öğrenciler, olumlu, olumsuz cümleler bulur; bu tür cümlelerin nasıl düzenlendiklerini tartışırlar. Biçim bakımından olumlu, anlamca olumsuz isim ve fiil cümlelerine örnekler bulurlar. Değil edatı ile yapılan olumsuz isim cümlelerinin yapılarını araştırır; bu cümlelerde ifade edilen hususun başka nasıl dile getirilebileceğini tartışırlar. Var, yok kelimelerinin yüklem işleviyle kullanıldıkları cümlelerin anlam değerlerini araştırırlar. Okuduğu metinlerden değil ve varyok sözleriyle oluşturulan olumlu, olumsuz cümle örnekleri seçer; bunları liste hâlinde sıralar, özelliklerini araştırır; aynı tip cümleleri nerelerde kullanabileceğini tartışırlar.

35 3. Anlamlarına Göre Cümleler Anlamlarına göre cümleleri ayırma ve bu cümlelerin işlevlerini belirleme 1. Cümlenin metinde tamamlanan bir anlam birimi olduğunu fark eder. [!] Öğrenci grupları, seçilen metin parçalarında kullanıldığı yere ve duruma göre cümlelerin kazandıkları anlam değerlerini araştırırlar. Betimleyici, açıklayıcı, öyküleyici, tartışmacı anlatımla yazılmış metinlerin her birinden seçilmiş cümleler verilir. Cümlelerin anlam özelliklerinin belirlenmesi istenir. Günlük bir gazetenin haber, sanat ve yorum yazıları cümlelerin anlam değerleri bakımından incelenir. Birer sayfalık bilimsel, öğretici ve olay anlatan yazılarda cümleler anlamları bakımından incelenir ve bunlar yine anlamları bakımından karşılaştırılır. 2. Aynı düşüncenin farklı cümlelerle ifade ediliş nedenini açıklar. 3. Metinde yakın anlamlı cümleleri ayırır. 4. Metinlerde birbirleriyle çelişen cümleleri bulur. 5. Metinlerde sebep-sonuç bildiren cümleleri bulur; kullanılma nedenlerini açıklar. 6. Metinlerde amaç bildiren cümleleri bulur. 7. Metinlerde şart cümlelerini bulur. 8. Metindeki karşıt durumları bildiren cümleleri bulur; kullanılma nedenini ve metne kazandırdıklarını tartışır. 9. Metindeki açıklama bildiren cümleleri belirler.

36 10. İfade ettikleri anlama göre cümleleri gruplandırır. 11. Bildirdiği duygu, düşünce ve içerdiği kavramlara göre cümleleri ayırt eder, bu tür cümlelerin metindeki işlevlerini tartışır. Öneri, öğüt, ön yargı, eleştiri içeren, tasarı, varsayım, olasılık, sezgi, yakınma, küçümseme, hayıflanma, uyarma, güven, kanıksama, eşitlik vb. bildiren cümleler bulunur, bunların metne kazandırdığı anlam değerleri tartışılır. Tanım, karşılaştırma; nesnel, öznel ifade; doğrudan, dolaylı anlatım, betimleme vb. bildiren cümleler bulunur, bunların metne kazandırdığı anlam değerleri tartışılır. [!] Cümlelerin metin içinde anlam ve değer kazandıkları vurgulanır. Yalnız başına cümlenin anlamından söz etmenin yanılmaya sebep olabileceği sezdirilir. Ancak cümle düzeyinde de yapı-anlam kaynaşmasının varlığı hissettirilir.

37 4. Anlatım Bozuklukları Anlatım bozukluğunun nedenlerini belirleme 1. Anlatım bozukluklarının nedenlerini sıralar. 2. Özne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanan anlatım bozukluğunun nedenini açıklar. 3. Birbirine bağlı cümlelerde yüklemler arasındaki çatı uyuşmazlığından kaynaklanan anlatım bozukluğunun nedenini açıklar. 4. Öge eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğunun nedenini açıklar. 5. Cümlelerde yüklem ve yardımcı fiil eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğunun nedenini açıklar. 6. Tamlamaların ve eklerin yanlış kullanılmasından, eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğunu fark eder. 7. Noktalama yanlışlıklarından kaynaklanan anlatım bozukluklarının nedenini açıklar. [!] Gruplara ayrılan öğrenciler, yazılı ve sözlü metinlerde, açıklamalarda dile getirilenlerden hareketle kazanımlarda belirtilen hususlar doğrultusunda anlatım bozukluklarını araştırırlar; buldukları anlatım bozukluklarının nedenlerini belirlerler ve bozuk olan ifadenin doğru hâlini yazarlar, daha sonra her iki ifadeyi karşılaştırırlar. [!] Anlatım bozukluklarının, dil bilgisi kurallarına uymamaktan ve anlamdan kaynaklananlardan olmak üzere iki grupta incelenebileceği hususu üzerinde durulur. [!] Özne-yüklem arasındaki teklikçokluk bakımından ve kişi uyuşmazlığının anlatım bozukluğuna neden olduğu vurgulanır. [!] Yer tamlayıcısı, nesne ve diğer ögelerin eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozuklukları açıklanır.

38 8. Yanlış anlamda ve yanlış yerde kullanılan kelimelerin sebep olduğu anlatım bozukluklarının nedenini açıklar. Cümle kuruluşunda anlatım bozukluğundan kaçınma 1. Cümle kurarken anlatım bozukluklarından kaçınır. VI. ÜNİTE : PARAGRAF BİLGİSİ 1. Anlatım Birimi Olarak Paragraf Paragrafın anlatım birimi olduğunu kavrama 1. Paragrafın oluşumunu ve oluşum nedenini açıklar. [!] Öğrenciler; kazanım, etkinlik ve açıklamalardan yararlanarak seçilmiş metin ve metin parçalarında paragrafların nasıl bir anlatım birimi olduğunu ifade ederler. [!] Paragrafın yerine göre belli bir bağlamda kelime, kelime grubu, tek cümleden veya birden çok cümleden oluşan anlatım birimi olduğu belirtilir. Dilin ve dil biliminin inceleme konusu olan ses ve anlam birimlerinin ifade edilecek bir husus etrafında dil bilgisi kurallarına göre birleşerek anlatım birimi olarak paragrafı oluşturduğu vurgulanır.