- PDF Ücretsiz indirin

Transkript

1

2

3

4

5

6 TALEP TAHMĐNLERĐ IŞIĞINDA TÜRK LĐMANLARINA YÖNELĐK KAPASĐTE ANALĐZĐ Soner ESMER * *Doç.Dr., Adres: DEÜ Denizcilik Fakültesi, Lojistik Yönetimi Bölümü, Tınaztepe/Buca/ĐZMĐR, Tel: , Faks: e-posta:soneresmer@gmail.com, web: Özet Bu çalışmanın temel amacı son 30 yılda Türkiye nin önemli liman projeleri ve master planları kapsamında yapılan talep tahminleri sonucunda ortaya çıkan kapasite ihtiyacı ile kamu ve özel sektör tarafından planlanan yatırımların sonucunda ortaya çıkan kapasite arasındaki farkın değerlendirilmesidir. Planlanan yatırımlar yapılan hesaplamalardan yüksektir. Bu noktada talep tahminleriyle açıklanamayan kapasite arzının gerekçeleri ve sonuçları değerlendirilmiştir. Sonuç olarak görülmüştür ki limanlara yönelik yük talep tahminlerinde sadece nicel yöntemler kullanmak doğru değildir. Nicel talep tahmini yöntemlerinin nitel yöntemler ile desteklenmesi gerekmektedir. Abstract This study's main objective is to evaluate the difference between container terminal capacities needs calculated Turkey s major port projects and master plans in the last 30 years and the planned investments by the public and private sector. The planned investment is higher than the calculations made. At this point, unexplained reasons of capacity supply and its results were evaluated. As a result, it was seen that the demand forecasting used only quantitative methods was not correct. Quantitative demand forecasting methods should be supported by qualitative methods. Anahtar kelimeler: Liman, talep tahmini, kapasite analizi

7 Giriş Her işletme geleceği görmek ister. Bu noktada talep tahminleri, işletmelerin planlama yapabilmeleri için bir karar destek sistemi olarak değerlendirilebilir. Talep tahmini kapasite hesaplarının temelidir ve özellikle yapılması düşünülen yatırımların gerekliliğini tespit etmesi ve kapasite ihtiyacının belirlenmesi açısından işletmeler için günümüz yoğun rekabet koşullarında önem arz eden bir konudur. Talep tahmini yöntemleri kendi içinde nicel ve nitel yöntemler olarak ikiye ayrılabilir. Türkiye de 80 li yıllardan günümüze gerek kamu gerekse özel sektör tarafından yapılan limanlara yönelik yük talep tahminlerinde ağırlıklı olarak nicel yöntemler kullanılmıştır. Ancak özellikle hem sosyal hayatta hem de iş dünyasında küreselleşmenin ve postmodernizmin etkisiyle iş çevresinin karmaşıklığının artması, müşteri (liman kullanıcıları) talep ve beklentilerinin sürekli farklılık göstermesi sonucunda yük talep tahminlerinde sadece nicel yöntemlerin kullanımının doğru sonuçlar vermediği düşünülmektedir. Limancılık sektöründe yatırım bedellerinin çok yüksek olması ve söz konusu yatırımların değerli kıyı alanları üzerine yapılması, talep tahmini konusunda yapılan hataların önemini arttırmaktadır. Bu hatalar çoğu zaman geri dönüşü olmayan sonuçlar doğmasına neden olmaktadır. Yöntem Araştırma bulgularına ulaşabilmek için Türkiye de son 30 yılda Türkiye de limanlara yönelik yapılan master planlar, Mersin Konteyner Terminali, Filyos Limanı ve Çandarlı Limanı gibi önemli projelere yönelik hazırlanan raporlar, limancılık sektörü raporlarında yapılan talep tahminleri ve mevcut limanlar ile planlanan yatırımlar değerlendirilmiştir. Çalışmanın Türkiye de faaliyet gösteren limanlara yapılması ve sadece konteyner terminallerini kapsamı içine alması araştırmanın kısıtlarıdır. Her işletmede olduğu gibi liman işletmelerinde yük talebinin tahmini kritik bir konudur. Ancak her geçen gün işletmelerde karmaşıklık düzeyinin artması, müşteri talep ve beklentilerinin sürekli değişmesi yük talebinin tahminini de güçleştirmektedir.

8 Talep tahmini liman kapasite hesaplarının temelini oluşturur. Talep tahmini yöntemleri Şekil 1 de gösterilmiştir. Kaynak: Render ve diğerleri, (2012) kaynağından esinlenerek Esmer, S. tarafından oluşturulmuştur. Şekil 1: Talep tahmini yöntemleri Talep tahmini yöntemleri nicel ve nitel yöntemler olarak iki ana gruba ayrılmaktadır. Liman talep tahminlerinde ağırlıklı olarak nicel yöntemler kullanılmaktadır ancak her iki yöntemin birlikte kullanılması daha yerinde olacaktır. Limanlara ilişkin yük talep tahmininde kullanılan başlıca veriler nüfus, Gayri Safi Yurt içi Hasıla, toptan veya tüketici fiyat endeksi, kişisel tüketim harcamaları, kapasite kullanım oranları, hammadde, yarı mamul ve mamul ürünlerin taşıma hacimleri, ithalat ve ihracat hacimleri ve hedefleri, temel ürünlerin bölgesel tüketimi olarak sayılabilir (JICA, 1998). Bu veriler özellikle nedensel yöntemlerde sıklıkla bağımsız değişken olarak kullanılırken yükün geçmişteki gelişimi bağımlı değişken olmaktadır. Nicel yöntemlerin nitel yöntemlerle desteklenmesi gerekir. Bu kapsamda uzman görüşleri, bölgede yapılan stratejik anlaşmaların boyutu (dikey ve yatay birleşmeler gibi), transit, uluslararası, bölgesel ve yerel art alandaki genişleme ve gelişmeler, küresel/bölgesel krizlerin etkisi, ulaşım altyapısındaki gelişmeler ve

9 yatırımlar, mevzuattaki gelişmeler (demiryolu taşımacılığının serbestleştirilmesi gibi), ve lojistik sektöründeki gelişmelerin (lojistik köyler, lojistik merkezler v.b.) değerlendirilmesi ve yük talebine olacak muhtemel etiklerinin öngörülmesi gerekmektedir. Tablo 1, Türk limancılığında geçmişte yapılan talep tahminlerini göstermektedir. Tablo 1: Türk limancılığında geçmişte yapılan talep tahminleri Çalışmanın Adı Hazırlayan Kurum Kullanılan Yöntem For Study on the Development Project of Filyos Port in the Republic of Turkey Kuzey Ege Limanı Fizibilite Etüdü The Master Plan Study for the Port Development at the Sea of Marmara in The Republic of Turkey Special Assistance for Project Formation for Đzmir Port Development Project in Republic of Turkey, Final Report Final Report for the Study on the Nationwide Port Development Master Plan in the Republic of Turkey (ULIMAP) Ulaştırma Ana Planı Stratejisi Feasibility Study of the Construction of Container Port of Mersin, Master Plan, Çandarlı Limanı Fizibilite Raporu Japan International Cooperation Agency, 1990 D.E.Ü. Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü, 1997 The Overseas Coastal Area Development Institude of Japan Nippon Keoi, Co., Ltd., 1997 SAPROF Team for the Overseas Economic Cooperation Fund, Japan., The Overseas Coastal Area Development Institute of Japan, 2000 Ulaştırma Bakanlığı & Đstanbul Teknik Üniversitesi, 2005 TCT, Alatec, Idom Ortak Girişimi, Eser Mühendislik Müşavirlik A.Ş., 2005 Türk Limancılık Sektör Raporu D.E.Ü. Deniz Đşletmeciliği ve Vizyon 2023 Yönetimi Y.O., 2007 Technical Assistance for Altınok-Areas-Csm Construction of a New Port in Konsorsiyum, 2010 Çandarlı (Đzmir) in Turkey Technical Assistance for Altınok-Areas-Csm Construction of Container Port in Konsorsiyum, 2010 Mersin Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Yüksel Proje-Belda Planı Kaynak: Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Planı Doğrusal (Lineer) Regresyon Zaman Serisi ve Doğrusal, logaritmik ve üstel regresyon Çoklu Doğrusal Regresyon Zaman Serisi Doğrusal Regresyon, Logaritmik Regresyon Logaritmik regresyon Çoklu Regresyon Regresyon Analizi Doğrusal Regresyon Regresyon Analizi Zaman Serisi Çoklu Regresyon Analizi Tablo 1 de bahsi geçen raporlarda limanlar için yük talep tahminleri için tercih edilen yöntemler değerlendirildiğinde, yöntemlerin neredeyse tamamının nicel yöntemler olduğu görülmektedir. Ağırlıklı olarak kullanılan yöntem ise çoklu

10 regresyon analizidir. Bu noktada talep tahminlerinde ağırlıklı olarak kullanılan nicel yöntemlerin doğasını anlamak gereklidir. Nicel yöntemlerde kullanılan veriler arasında korelasyon en az % 90 ın üzerinde olmalıdır. Korelasyonu alınacak verilerin talep tahmini yapılan konu ile ilgili verilerin olması gereklidir. Örneğin istatistiki olarak limandaki yük artışı ile bölgedeki balık artışı arasında güçlü bir korelasyon olabilir. Araştırmacının yük artışını etkilediğini düşündüğü verilerin kullanılması gerekmektedir. Şekil 2 de Tablo 1 de bahsedilen yöntemlerde ağırlıklı olarak kullanılan yöntemlerde tercih edilen değişkenlerin yüzde olarak zaman içerisindeki gelişimi gösterilmektedir. Veriler arasındaki uyum grafikten kolaylıkla anlaşılmaktadır , , , ,2 8,8 9,2 5 5,6 1 2, , Konteyner trafiği (%) GSYİH gelişimi (%) Dış ticaret gelişimi (%) Kaynak: TÜĐK ve TÜRKLĐM Şekil 2: Türkiye de konteyner, GSYĐH ve dış ticaret gelişimi ( %) Tablo 2 de 2000 yılında yayınlanan ve nicel yöntemler kullanılarak yapılan ULĐMAP raporundaki talep tahminleri ve 2013 yılında gerçekleşen rakamlar görülmektedir. Tablo 2: T.C. Ulusal Liman Gelişim Master Planı Çalışması (ULIMAP-2000) 2020 yılı Talep tahminleri ve gerçekleşen rakamlar Marmara Ege Akdeniz Karadeniz Toplam Tahmin ,460, , ,00 160,000 3,380, ,950,000 1,290,000 1,060, ,000 4,500, ,400,000 1,650,000 1,490, ,000 6,000,000 Gerçekleşen ,030,674 1,174,831 1,733,440 57,457 7,996,402

11 ULĐMAP çalışması sonuçları ile 2013 yılında gerçekleşen rakamlar incelendiğinde sadece Ege bölgesinde tahminlerin yakalandığı diğer bölgelerde ve Türkiye toplamında önemli farklar olduğu görülmektedir (Tablo 2). Geçen zaman içinde özellikle özel sektörün kendi stratejilerini geliştirdikleri ve artan talebe yönelik kapasite arzı yarattıkları ve sonuç olarak 2000 li yıllarda öngörülemeyen talebi özel sektör dinamizmi ile karşıladıkları görülmüştür. Talep tahminlerinde kullanılan verilerin tutarlılığı ve doğruluğu da önemli bir detaydır. Günümüzde liman sektörü ile ilgili daha güvenilir sayısal veriler elde edilmektedir. Limancılık sektörü konusunda temel veri kaynakları arasında; Deniz Ticaret Odaları, TÜRKLĐM, TÜĐK sayılabilir. Ayrıca Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Deniz Ticareti Đstatistiklerini Düzenleme Yönetmeliği 1 Mart 2013 de yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile daha güvenilir ve detaylı istatistiki verilerin elde edilmesi beklenmektedir. Araştırma kapsamında nicel yöntemlerle yapılan talep tahminlerinin nitel yöntemlerle ve sektörel bilgilerle desteklenmesi gerektiği önerilmektedir. Talep tahminlemelerinde kullanılabilecek nitel veri kaynakları aşağıda belirtilmiştir: Uzman görüşleri, Stratejik anlaşmaların boyutu (Dikey ve yatay birleşmeler gibi ) Transit, uluslararası, bölgesel ve yerel hinterlanttaki genişleme ve gelişmeler, Küresel/bölgesel krizlerin etkisi, Ulaşım altyapısındaki gelişmeler ve yatırımlar, Mevzuattaki gelişmeler (demiryolu taşımacılığının serbestleştirilmesi gibi) Lojistik sektöründeki gelişmeler (Lojistik köyler, lojistik merkezler v.b.) Türkiye de son dönemlerde limanlarla ilgili yapılan önemli çalışmalara bakıldığında 2023 yılına ilişkin konteyner elleçleme tahminlerine ulaşılmaktadır. UDH Bakanlığı tarafından yayınlana Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan çalışmasına göre 2023 yılında Türk limanlarına olan konteyner talebi 18.8 milyon TEU, Türklim limancılık sektörü raporuna göre ise 15 milyon TEU dur. Diğer yandan yine Türklim liman sektörü raporlarında 2023 için 1,2 trilyon dolar dış ticaret hedefinin karşılığı 17,8 m TEU olarak ifade edilmiştir. Basit bir hesapla yılları arasında gerçekleşen % 11,9 oranındaki büyüme devam ederse 2023 te 25 milyon TEU ya ulaşılmaktadır. Elde edilen bu rakamlara göre 2023 yılı Türk limanlarına olan talep tahmini 15 ve 25 milyon TEU aralığında olacağı görülmektedir. Diğer yandan UDH

12 Bakanlığı tarafından 2014 yılında yayınlanan 11. Ulaştırma Şurası sonuç raporuna göre 2023 yılı Türk limanlarında konteyner elleçlemesi için kapasite hedefi 32 milyon TEU olarak ifade edilmiştir. Elde edilen tüm veriler değerlendirildiğinde ilk bakışta bir kapasite fazlalığı oluşacağı tahmin edilebilir. Ancak bahsedilen raporlardaki nicel talep tahmini metodolojileri bu konuda kesin yargı yapmayı engellemektedir. Sonuç ve öneriler Araştırmada konteyner terminallerine yönelik talep tahminlerinde göz önüne alınması gereken bazı hususlar tespit edilmiştir. Konteyner terminalleri için yapılacak yük talep tahminlerinde temel prensip olarak önerilen hususlar aşağıdaki gibidir: Yerel ve transit yük ayrı tahmin edilmelidir, Yük hinterlandının verileri kullanılmalıdır, Nokta tahmin değil aralık tahmin yapılmalıdır, Transit yük tahmininde limanın yerel hinterlant bilgileri kullanılmamalıdır, Bilinen bir gerçek göz ardı edilmemelidir. Araştırma sonuçlarına göre ilk başta Türkiye de orta ve uzun vadede bir kapasite fazlalığı oluşacağı düşünülmektedir. Ancak bu durumun nedenleri sadece çalışma kapsamında incelenen talep tahminleriyle değil, kamu ve özel sektörün yatırım planları ile açıklanmalıdır. Bu nedenle araştırma bulguları nicel yöntemlerin yük talep tahminlerinde tek başına yetersiz kaldığını desteklemektedir. Türkiye de kamu ve özel sektörün liman yatırım projeleri ve ilgili raporları incelendiğinde talebin çok üzerinde (32 milyon TEU) bir kapasite hedefinin olduğu görülmektedir. Bu denli yüksek kapasite arzının hedeflenmesi, yapılan hesabın ilgili kamu kuruluşlarının ve özel sektör temsilcilerin hesaplamalarına göre değil farklı dinamiklere göre yapıldığını düşündürtmektedir. Kamu ve özel sektör tarafından talep tahminlerinin çok üzerinde bir kapasite ile planlanan yatırımlar, gelecekte bir liman kapasite arzı fazlalığı oluşacağı yönünde bir düşünce oluşturmaktadır. Ancak özellikle Çandarlı, Filyos, Yeni Mersin Konteyner Terminali gibi büyük ölçekli kamu projeleri ve konteyner taşımacılığı ve limancılığındaki küresel oyuncuların Türkiye de planladıkları ve faaliyete geçirdikleri yatırımlar göz önüne alındığında

13 (Asyaport, APM terminalleri, DP World v.b.) talep tahminlerine girmeyen stratejik öngörülerin olduğu görülebilir. Konu bu kapsamda değerlendirildiğinde aşağıdaki nedenler Türk limanlarına olan talebin beklenenden daha fazla olacağı yönünde fikirler vermektedir: Türkiye nin Avrupa-Uzak Doğu rotasına yakın, Karadeniz ve Ortadoğu için stratejik bir konumda bulunması nedeniyle önemli yük potansiyeli olması, Türkiye nin ekonomik büyüme rakamlarının yüksek olması, 2023 ihracat hedefi olan 500 milyar doların yarattığı olumlu hava, Konteyner gelişim oranının dünya ortalamasının üzerinde olması, Küresel terminal operatörlerinin Türkiye ye yatırım yapması, MAERSK, CMA-CGM ve MSC Türkiye yi büyüme alanı olarak görmesi, Dünyanın ilk 20 büyük konteyner hattının tamamının Türkiye de faaliyet göstermesi. Diğer yandan yatırımların tamamlanması ve beklenen talep rakamlarının gerçekleşmemesi durumunda Türk limancılık sektörüne yoğun rekabet olarak yansıyacak olan kapasite arzı fazlalığının mevcut liman işletmecilerine olası etkileri de çalışma kapsamında ayrıca değerlendirilmiş ve aşağıdaki öngörüler yapılmıştır: Limanların modernleşme ihtiyacı artacak, Verilen hizmetin farklılaşması ve odaklanması gerekecek, Daha fazla müşteri odaklılık prensip olarak benimsenecek, Liman hinterlantları daha da genişleyecek (Lojistik Köyler, Đhtisas Gümrükleri, Demiryolu taşımacılığı, Kara Terminalleri v.b. etkisi), Daha yoğun ve daha geniş coğrafi rekabet yaşanacak, Daha yoğun pazarlama faaliyetleri yapılacak, Maliyetler daha fazla sorgulanacak ve, Verimlilik çok daha fazla önem kazanacaktır. Bu öngörüler çerçevesinde mevcut liman işletmelerinin önlem alması ve kendini hazırlaması önerilmektedir. Kaynaklar JICA (1998). Container Terminal Planning. Port and Harbour Engineering II. Training Course: Japan.

14 Render, B., Stair, R. M. ve Hanna, M. E. (2012.) Quantitative Analysis for Management. 11 th Edition. Prentice Hall. The Overseas Coastal Area Development Institute of Japan (2000 ) Final Report for the Study on the Nationwide Port Development Master Plan in the Republic of Turkey (ULIMAP). TÜRKLĐM (2007) Türk Limancılık Sektör Raporu Vizyon TÜRKLĐM (2012) Türk Limancılık Sektör Raporu. UDH Bakanlığı (2010) Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Planı. Yüksel Proje Uluslararası A.Ş. ve Belde Proje ve Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. Ankara. UDH Bakanlığı (2013) 11. Ulaştırma Şurası Raporları. Ulaştırma Bakanlığı & Đstanbul Teknik Üniversitesi (2005) Ulaştırma Ana Planı Stratejisi. ULIMAP (2000) T.C. Ulusal Liman Gelişim Master Planı Çalışması.