31. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 31. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT MAYIS 2009 DENİZLİ

2 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No:141-2 YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Haydar DÖNMEZ Candaş KESKİN Kapak ve Uygulama Necdet ÇELİKTAŞ ISSN: Kapak Fotoğrafı: Roland R.R. SMITH Sebasteion Anastylosisi - Aphrodisias, 2008 Not : Kazı raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. ANKARA-2010

3 İÇİNDEKİLER Numan TUNA, Nadire ATICI, İlham SAKARYA Burgaz Kazıları 2008 Yılı Çalışmaları...1 Mehmet KARAOSMANOĞLU Altıntepe Urartu Kalesi 2008 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları...17 Halil TEKİN Hakemi Use (Diyarbakır) 2008 Yılı Kazıları...35 Nurettin KOÇHAN, Korkmaz MERAL Kyzikos Osman ERAVŞAR 2008 Alara Kazısı...63 Coşkun ÖZGÜNEL, Davut KAPLAN 2008 Gülpınar/Smintheion Kazı Çalışmaları (29.Yıl)...75 Fede BERTI 2008: Works of the Italian Archaeological Expedition at Iasos...91 Armağan ERKANAL, Nazlı ÇINARDALI KARAASLAN Panaztepe 2008 Yılı Çalışmaları Sait BAŞARAN, F. Banu Uçar ÇAKAN, Gülder EMRE, Gülnur KURAP, Stefan KARWIESE Ramazan YILMAZ Enez (Ainos) 2008 Yılı Kazısı, Onarım-Koruma Çalışmaları Andreas FURTWÄNGLER Didyma Ernst PERNICKA, Rüstem ASLAN, Peter JABLONKA 2008 Yılı Troia Kazı Sonuçları Mevlüt ÜYÜMEZ, Özdemir KOÇAK, Ahmet İLASLI Dede Mezarı Nekropolü Kazıları 2008 Yılı Çalışmaları Serdar AYBEK, Ali Kazım ÖZ, Aygün EKİN MERİÇ Metropolis 2008 Yılı Kazı Çalışmaları...195

4 Aliye ÖZTAN Acemhöyük 2008 Yılı Kazıları Aliye ÖZTAN, Fazlı AÇIKGÖZ, Benjamin S. ARBUCKLE 2008 Yılı Köşk Höyük Kazıları Vedat İDİL, Musa KADIOĞLU, Martin BECKMANN, Canan ÖZBİL SERİN, Rahşan TAMSÜ POLAT 2008 Yılı Nysa Kazı Ve Restorasyon Çalışmaları Ergün LAFLI, Eva CHRISTOF Dreı Neu Entdeckte Phallossteıne Aus Der Chora Von Hadrianopolis K. Aslıhan YENER Alalakh (Tell Atchana) Çalışmaları Remzi YAĞCI, Fatih Hakan KAYA Soli/Pompeiopolis 2008 Kazıları Ersin DOĞER, Yusuf SEZGİN, Mehmet GÜRBÜZER Aigai Eylem ÖZDOĞAN, Heiner SCHWARZBERG, Mehmet ÖZDOĞAN Kırklareli Höyüğü 2008 Yılı Çalışmaları Abdullah YAYLALI 2008 Yılı Tralleis Antik Kenti Kazı ve Restorasyon Çalışmaları Elif Tül TULUNAY Nıf (Olympos) Dağı Araştırma ve Kazı Projesi:2008 Yılı Kazısı Akın ERSOY 2008 Yılı Symyrna Antik Kenti Kazısı Yutaka MİYAKE 2008 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı Ralf VON DEN HOFF Aizanoi

5 ALTINTEPE URARTU KALESİ 2008 YILI KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI Mehmet KARAOSMANOĞLU* *Erzincan İli, Üzümlü İlçesi sınırları içerisinde yer alan Altıntepe Kalesi ndeki Kazı ve Onarım Çalışmaları DÖSİMM den gelen ödeneğin kısmen gönderilmesi nedeniyle 1 28 Temmuz 2008 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Başkanlığımdaki kazı ve onarım çalışmalarına Yrd. Doç.Dr. Birol Can, Arş.Gör. Halim Korucu, Arş.Gör. Mehmet Ali Yılmaz, Restoratör Evren Çoğal ve 2008 yılı Ekip Listesi nde adları geçen Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü öğrencileri katılmışlardır. Desteklerinden Dolayı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM e, Erzincan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Erzincan İl Özel İdaresi Müdürlüğü ne katkılarından dolayı teşekkür ederim. Bu yıl Bakanlık temsilcisi olarak kazımıza katılan Ahmet Çelik e de teşekkür ederim. Altıntepe deki kazı çalışmaları 2008 yılı programında belirtilen; Tapınak ve Batı Odaları ile İç Kale Batı Sur dışı kanalizasyonda, Apadana da, Kilise de ve Açık Hava Tapınağı nda sürdürülmüştür (Çizim: 1). 1. KAZI EVİ / ATÖLYE ÇALIŞMALARI Restoratörümüz daha önceki yıllarda tapınağın dört köşesinden elde edilen bronz madalyonları temizlemiş ve Apadana da ele geçirilen bronz olarak ifade ettiğimiz kâsenin temizlendikten sonra tamamen gümüş olduğu anlaşılmıştır Yine Apadana dan küçük parçalar hâlinde elde edilen duvar * Prof. Dr. Mehmet Karaosmanoğlu, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240, Erzurum/TÜRKİYE. mkaraos@atauni.edu.tr; mkaraos@yahoo.com 17

6 resimleri temizlenerek sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştır. Ayrıca kazı sezonu içinde çıkan eserlerin çoğunu seramikler oluşturmaktadır. Sağlam olarak ele geçirilmeyen bu parçaların kazı evinde, güvenli çalışma alanlarında temizlenmesi, çizimi, birleşen parçaların yapıştırılması, fotoğraflanması ve envanterleme çalışmaları yapılmıştır. Depo odasında çalışmalarımızı daha rahat yürütebilmek için kazıdan çıkan etütlük eserler plâstik kasalara konularak yeni kurduğumuz çelik raflara yerleştirilmiştir. 2) TAPINAK BATI ODALARI VE İÇKALE BATI SUR DIŞINDAKİ ÇALIŞMALAR Mehmet KARAOSMANOĞLU Mehmet Ali YILMAZ* Önceki yıllarda tapınak ve batı bitişiğindeki mekânlarda yapılan çalışmalarımız bu yıl da sürdürülmüştür sezonunda yarım kalan 2 batı odaları duvarlarını belirleme çalışmalarımız 6, 7 ve 8 No.lu odalarda devam etmiştir. 6 No.lu odanın doğu duvarının ilk evre Apadana kuzeyindeki Mutfak yapısına doğru uzandığı anlaşılmıştır. Genişletilmiş Apadana döneminde mutfak yıkıldığı için bu duvarın da kısmen tahrip edildiği görülmüştür. Apadana nın genişletildiği dönemde 6 No.lu odanın doğu duvarının uzantısına 7 ve 8 No.lu odalar eklenmiştir. 6 No.lu odanın batı kesimi de temizlenmiş ve bu kesimde ilk dönem kazılara ait planlarında izlenen bazı hatalar düzeltilerek yeni çizilen plana aktarılmıştır (Çizim: 1). * Arş. Gör. Mehmet Ali Yılmaz, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240, Erzurum/TÜRKİYE. mehmetaliylmz@gmail.com 1 M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 27/1, 2005, ; M.Karaosmonoğlu, Yeni Bulgular Işığında Altıntepe Tapınağı XV. Türk Tarih Kongresi Eylül 2006, Ankara (Baskıda); M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2005 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 28/1, 2006, ; M.Karaosmonoğlu, Altıntepe Kalesi İkinci Dönem Kazıları, Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları. Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı, Ed. B.Can-M.Işıklı (2007), 69-83; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2006 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 29/1, 2007, M.Karaosmanoğlu vd., Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları KST 30/1, 2008,

7 Çalışmalarımız ilk dönemde kazılmayan 7 ve 8 No.lu mekânların güneybatısındaki boş alanda sürdürülmüştür. 8 No.lu odanın batı duvarının bitişiğinde dışa çıkıntı yapan iki sıralı taş duvarın temizliği sırasında ahşap bir kapı eşiğine ait oldukça tahribata uğramış kalıntılar ortaya çıkarılmıştır (Resim: 1). Kazılarımız ilerledikçe burada geç döneme ait bir yapılaşmanın olduğu izlenmiştir. Ahşap eşikli kapının ardındaki alanda sürdürülen kazı çalışmalarımızda geçen yıl ortaya çıkardığımız mutfaktan gelen kanalizasyonun 8 No.lu odanın yapımı sırasında güney köşesinde tahrip edildiği görülmüştü ve devamının nasıl olduğunu saptayamamıştık, kanalizasyonun devamı ön kısmı tahrip edilmiş olarak bu alanda ortaya çıkarılmıştır. Öncekilerde olduğu gibi, zemin altına taş örgü sistemiyle inşa edilen kanalizasyon izlendiğinde hemen üst kısmında ilk evreye ait tek sıra yassı taş döşemesi çıkmıştır. Bunun benzeri 2007 sezonunda mutfağın batı kısmında ortaya çıkarılmıştı. Amacının ne olduğu henüz saptanamamıştır. Bu taş döşemenin üst kısmında da geç döneme ait olduğunu düşündüğümüz bir duvar kalıntısı 6 ve 7 No.lu mekânların güney batısında ortaya çıkarılmıştır. Bu alanın güney bitişiğinde Urartu dönemi 5 ve 6 No.lu odalarla aynı seviyede kalın duvarlı, büyük bir oda (yaklaşık, 5.40 m. x 4.10 m) ortaya çıkarılmıştır. Kısmen devşirme, küçük ve büyük taşlardan yapılan yapının içinde ele geçirilen kiremit parçaları Bizans Dönemi yerleşmesine işaret etmektedir (Resim: 2). Bu yılki çalışmalara göre erken dönem yapılarından 5, 6, 7 ve 8 No.lu odaların bazı küçük değişikliklerle Bizans Döneminde de kullanıldığı anlaşılmaktadır. 2 a) İç Kale Batı Sur Dışı Kanalizasyon Çalışmaları Geçen yıl yaptığımız çalışmalarda tapınak yapısının güneybatı köşesinin yaklaşık 1.5 m. uzağından başlayan ve batıya doğru gittikçe genişleyerek devam eden kanal 4 No.lu Oda nın arka duvarındaki lavabonun döküldüğü kanal ileri birleşerek tuvâlet kanalına bağlanmış ve 5 No.lu oda ile iri çakıl taşı döşeli alanın altından geçerek içkale batı suru dışına çıkmıştı. Ana kanalın sur dışında güneyden gelen tali bir kanalla birleştiği görülmüştü. Burada

8 çalışmalarımızdaki amacımız kanalın nerede ve nasıl sonuçlanacağını ortaya çıkarmaktı. Ancak ödenek yetersizliği nedeniyle ana kanalın sonuna ulaşma gerçekleşememiştir. İlk etapta, ana kanalla birleşen, tali kanalın mutfaktan geldiği anlaşılmıştır. Sur dışında daha derinden kuzeye doğru surun yakınından ilerleyen kanalın yaklaşık 20 m.lik kısmı açılmıştır. Son açmada surun kerpiç bedeninin olasılıkla bir depremle yıkıldığına işaret eden kerpiç yıkıntıları ortaya çıkarılmıştır. 2 b) Tapınak Kuzey Avlu Duvarı Önü Ekibimizin bir kısmı da geçen yıl başladığımız tapınak avlusunun kuzey duvarı dış yüzü önündeki daha erken bir döneme ait olduğunu düşündüğümüz duvarın devamını açma çalışmalarını sürdürmüştür. 4 No.lu Oda nın kuzey duvarı dışında başlayan daha basit işli taş temelin kuzeydoğuya doğru tek duvar olarak devam ettiği görülmüştür. 3) APADANA/KABUL SALONU ÇALIŞMALARI Mehmet KARAOSMANOĞLU Halim KORUCU* 2004 yılı kazı sezonunda başlanan Apadana kazı çalışmaları 3 bu yıl da devam etmiştir. Çalışmalar, 2007 kazı sezonunda 4 ortaya çıkan Apadana nın güney cephesinde yoğunlaştırılmış, Apadana nın iç kısmında 2 adet (21 ve 22 No.lu açmalar) ile önceki yıllarda çalışılan 5, 6, 9, 11, 17, 19 ve 20 No.lu açmalarda sürdürülmüştür. Bu yıl da genişletilmiş Apadana içinde, erken dönem yapılarını ortaya çıkarmak için, çalışmalara devam edilmiştir. Önceki yıllarda yaptığımız Arş. Gör. Halim KORUCU, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240, Erzurum/TÜRKİYE. hkorucu@atauni.edu.tr; korucuhalim@yahoo.com 3 M.Karaosmanoğlu-B.Can-H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 27/1, 2005, M.Karaosmanoğlu vd., Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları KST 30/1, 2008,

9 çalışmalarda 5 ilk dönem yapısının kuzeyinde iki oda saptanmıştı. Doğudaki küçük odanın işlevini tespit edememiştik. Batıdaki büyük uzun odanın içindeki buluntulardan dolayı mutfak olduğunu söylemiştik. Mutfaktaki açma duvarlarını kaldırdığımızda mekânın doğu köşesinde duvara bitişik, daha önceden yan yana sıralanmış üç adet pithos olarak belirttiğimiz döşemlerin iki adet olduğunu gördük (Resim: 3). Bunlardan büyük olan (içten çapı 100 cm.) zeminin üzerine yapılmış, iç kısmı tandır yapımı gibi, killi toprağın sıvandıktan sonra pişirilmesiyle kalınca bir çeper oluşturulduğunu gördük. İşlevi konusunda henüz bir çözüm getiremedik, değişik bir tandır veya fırın olabilir. İç çapı 90 cm. olan ikincisi döşem zeminin altına yapılmış ve içinde kül yığını bulunan bir tandırdır (Resim: 4). Bu alanın batısındaki 2005 yılı çalışmalarında ortaya çıkardığımız ocakta yaptığımız temizlik sonucu, U biçimli olan ve önünde de ateşin etrafa saçılmaması için üst kısmı kırılmış bir küpün dip kısmının yerleştirildiği küllük ortaya çıkarılmıştır. (Resim: 5). Mutfaktaki iki açmanın duvarları kaldırıldığında her şeyin daha açık izlendiği ortaya çıkmış ve yapının içinde iki tandır, bir ocak dört pithos ile batı kesiminde daha önceki yıllarda ortaya çıkan ancak işlevini bilemediğimiz kerpiç toprağı zemine gömülü yaklaşık 15 cm. çapında aralarında 2.40 m. mesafede ve buradaki yangında tamamen yanmış ahşap iki direk çukuru tespit edilmiştir. İnce direkler doğrudan toprak zemine yaklaşık cm. gömülmüş ve altlarına kaide konmamıştır. Bu nedenle çatıyı taşıma gibi işlevlerinin olmadığı anlaşılmaktadır (Çizim: 2). İlk evre yapılarını tespit çalışmalarımız bu yıl güney tarafta sürdürülmüştür. Geçen yıl 19 No.lu açmada 1.35m. derinlikte sertleştirilmiş toprak zemin ve 79 cm. çapında in situ bir sütun kaidesi ele geçirilmiştir. Bu açmanın doğusunda 20 No.lu açma kazılmaya başlanmış ve duvar olabilecek taş sırası ortaya çıkarılmıştı yılındaki çalışmalarımıza buradan başladık (Resim: 6). Genişletilmiş Apadana nın yapımı sırasında ilk evre yapısının kuzeybatı ve 5 M. Karaosmanoğlu, İkinci Dönem Kazılar Işığında Altıntepe Apadanası, Altan Çilingiroğlu na Armağan, Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı na Adanmış Bir Hayat (Ed. H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, A.Ü. Erdem, A. Batmaz, F. Dedeoğlu, M. Erdalkıran, M.B. Baştürk, E. Konakçı) 2009,

10 güney taraflarında genişletme yapılmıştı. Bu kısım yaklaşık 2 m. kadar toprak ve taşlarla doldurulmuştu. Dolgu toprak alınırken içerisinde üzeri hiyeroglif yazıtlı (Resim: 7) ve kabartma olarak yapılmış hilâl motifli Urartu Dönemi kırmızı pithos parçaları ile üzerine kazınarak çizilmiş bir hayvan resimli seramik parçası bulunmuştur. Açmaları genişlettiğimizde 1.35 m. derindeki sütun kaidesinin doğusunda geçen yıl kısmen açılan duvarı tamamen ortaya çıkardık. Bu duvarın güneye doğru devam ettiği izlenmiştir. In situ sütun kaidesinin doğusundaki duvarın 5.50 m. ilerledikten sonra batıya doğru bir köşe yaptığı gözlenmiştir. Buradan 2.20 m. ilerleyen ve 2.60 m. kalınlığındaki duvarın, geç dönem kulesinin altına doğru uzandığı için, tam uzunluğu tespit edilememiştir (Resim: 8). Güneye doğru 4.50 m. ilerleyen bu duvarın güney köşesi de ortaya çıkarılmıştır. Köşeden bir duvar doğuya doğru ilk yapının güneydeki uzun duvarı oluştururken, batıya doğru da yaklaşık 2.40 m. genişliğindeki duvar daha önce anlattığımız 2.20 m.lik duvarla paralel gitmektedir (Resim: 9). Yapı tekniği olarak ilk evre mimarîsine işaret etmektedir. İlk evre yapısını tespit etmek için Apadana daki kazı çalışmalarımızın büyük bir bölümü tamamlanmıştır. İlk evre Apadanası nın etrafındaki yapıların nasıl olduğu aşağı yukarı ortaya çıkmıştır. Yapının kuzeyinde 6 x 5 m. boyutlarında bir oda, bunun batı bitişiğinde uzun bir mutfak, batıda rampalı bir yolla ulaşılan büyük bir mekân ve bunun hemen güneyinde de ikinci bir mekân yer almaktaydı (?). 4) AÇIK HAVA TAPINIM ALANI ÇALIŞMALARI Birol CAN* Altıntepe nin güneydoğu yamaçlarında ve ova seviyesinden yaklaşık 40 m. yükseklikte uzun bir teras üzerinde Urartu oda mezarları ve açık hava tapınım alanı bulunmaktadır. Açık hava tapınım alanı, uzun mezar terasının kuzeydoğu ucunda, 1 No.lu mezara bitişik durumdadır. Tahsin Özgüç dönemi kazı raporlarından 6, bu kısmın 7.75 x m. ölçülerinde ve 1.5 m. taş örgü * Yrd. Doç. Dr. Birol Can, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 25240, Erzurum/TÜRKİYE birolcan11@gmail.com 6 T. Özgüç, Altıntepe II. Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler (1969),

11 üzerinde yükselen kerpiç duvarlarla çevrili olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda yukarıdan gelecek akıntıya set duvarı işlevi de gören kuzeybatı duvarının 1 m. önünde, her biri 1.00 x 0.70 m. ölçülerinde, yan yana dört adet ince işlenmiş taş kaide bulunmaktadır. Her kaidenin ortasındaki 20 cm. derinliğinde dikdörtgen yuvalar, üzerlerindeki stellerin zıvanaları içindir. Üst kısımları oval ve kaidelerde olduğu gibi iyi işçilik gösteren stellerin her biri 2.30 m. yüksekliktedir. Stellerin önünde 50 cm. çapında bir sunak bulunmaktadır. Kazısı 1959 da yapılan, ölü kültüyle ilgili 4 stelli bu açık hava tapınım alanı, hem kaçak kazıların hem de yukarıdan gelen akıntının neden olduğu tahribat neticesinde, tıpkı mezar odaları gibi tekrar yıkılmış, kaideler ve steller kırılmış, toprak altına gömülmüştür. Bu kalıntıların tekrar açığa çıkarılarak bir araya getirilmesi amacıyla 2007 sezonunda başlatılan çalışmalara 7 bu yıl kalındığı yerden devam edilmiştir. Çalışmalarımızın ilk günlerinde açık hava tapınağına ait kalan tüm bloklar açığa çıkarılabilmiştir (Resim: 10). Maalesef, ele geçirilen parçalar, orijinalde olması gereken eserlerin (4 adet stel, 4 adet stel kaidesi, bir adet sunak) yarısı bile değildir. Geri kalan parçaların aradan geçen zaman içerisinde olasılıkla çevre halkı tarafından kullanılmak üzere taşınmış olabileceğini düşünüyoruz. Bu stellerden birine ait bir parça, tepeye çıkan araç yolunun sonunda, kazı çadırının yanında bulunarak asıl yerine taşınmıştır. Açık hava tapınağının yerlerinden dağıtılan mevcut parçaları, ilk dönem kazı yayınlarında yer alan anlatım ve görsellerin de yardımıyla olması gereken yerlere taşınmıştır. Böylece, 2 stel (1 ve 4 No.lu steller) ve bunlara ait iki kaide büyük ölçüde tamamlanmıştır. Söz konusu bloklar yan yana yatırılmış, tepede gerekli güvenlik önlemi henüz alınamadığı ve yeterli ekipman sağlanamadığı için anastylosis çalışmaları önümüzdeki sezonlara bırakılmıştır. Eski yayınlarda yer alan planlarda, stellerin kuzeybatısında, olasılıkla tepeden gelecek toprak akıntısına karşı set oluşturmak için düzensiz molozlarla örülen bir duvar ve bunun tam ortasında niş benzeri bir girintinin 7 M.Karaosmanoğlu vd., Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları KST 30/1, 2008,

12 olduğu belirtilmiştir. Ancak, yaptığımız çalışmalarda, stel kaidelerinden daha yüksek bir kotta bulunan ve çok az bir kısmı korunabilmiş olan bu duvarda herhangi bir niş girintisi tespit edilememiştir. Söz konusu gözlem, yapının yeni planına da aktarılmıştır. Açık hava tapınım alanının güneybatı sınırını oluşturulan yaklaşık 1 m. kalınlığındaki duvar, aynı zamanda 1 No.lu mezarın kuzeydoğu sınırını oluşturmaktadır. Ancak açık hava tapınım alanının kuzeydoğusunda, mekânı sınırlayan herhangi bir duvara rastlanmamıştır. Bu amaçla, kazı çalışmaları da bu yönde sürdürülmüştür. Açık hava tapınım alanının kuzeydoğusunda, daha yüksek bir kotta başka bir zeminle karşılaşılmıştır (Resim: 11). Çok kalın olmayan ve sıkıştırılmış kerpiçten oluşan zemin, bugünkü yürüme tabanından yaklaşık 200 cm. altta tespit edilmiştir. Doğal kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulan alanda, zeminde olduğu gibi ana kayanın yüzeyi de sıkıştırılmış kerpiç harcıyla sıvanmıştır. Ne açık hava tapınım alanıyla ne de diğer yönlerde herhangi bir yapıyı işaret edecek bir duvar kalıntısı ya da taşıyıcı izine rastlanmadığı için bu kısım şimdilik bir mekân değil, alan olarak tanımlanmıştır. Alanın kerpiç zemininde yer yer yoğunlaşan yanık izlerine rastlanmıştır. Aynı zamanda, zemin üzerinde yanmış ve kırılarak dağılmış seramik parçaları da yoğun olarak ele geçirilmiştir. Bu yılki kazı çalışmalarında söz konusu kerpiç zeminli alanın sınırları belirlenebilmiş değildir. Önümüzdeki kazı sezonlarında bu amaçla kazı çalışmaları sürdürülecektir. Dolayısıyla, şimdilik alanın işlevi hakkında bir fikir öne sürmek mümkün değildir. İlk izlenim, buranın açık hava tapınağı ve mezarlara yakınlığı da göz önünde bulundurularak, bir kremasyon alanı olabileceği yönündedir. Sıkıştırılmış kerpiç toprağı sıvalı alanı zamanla örtmüş olan yaklaşık 200 cm.lik dolgu içinde de önemli bulgulara rastlanmıştır. Bugünkü yürüme tabanının yaklaşık 140 cm. derinliğe kadar olan en üst katman içinde, tepenin daha üst yamaçlarından dökülmüş olan parçalara rastlanmıştır. Bunlar arasında, yaklaşık -50 kotta ele geçirilen bir bronz bilezik, yine yaklaşık aynı derinliklerde ele geçirilen kırık yuvarlak bir taş kap ve çok sayıda seramik 24

13 parçası sayılabilir. Bu dolguyla sıkıştırılmış kerpiç zemin arasındaki dolguda, çok sayıda yanık seramik ve ahşap parçaları, küçük obsidyen yongaları ele geçirilmiştir. 5) KİLİSE KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI Birol CAN Altıntepe nin doğu yamacındaki doğal teras üzerinde, doğu-batı doğrultusunda uzanan mozaikli kilisenin kazıları 2003 ve 2004 dönemlerinde büyük ölçüde tamamlanmıştı 8. Koruma projesi hazırlanan yapının 2005 döneminde, apsis mozaiği, duvar freskleri, mozaikli bir duvar bloğu ve sütun tamburunun onarımı gerçekleştirilmiş, aynı zamanda koruma yapısı projesinin ilk aşamasında 2 x 5 metal ayak üzerine oturan çift eğimli çatı inşa edilmişti 9. Duvar, kapı, havalandırma, aydınlatma ve yürüyüş platformunu kapsayan projenin ikinci aşaması için ölçüm ve çizimler tamamlanarak ilgili kuruluşlarla gerekli görüşme ve yazışmalar yapılmıştır. Zemin mozaiklerinin restorasyonu, söz konusu projenin tamamlanmasından sonra gerçekleştirilebilecektir sezonunda mozaiğin zarar görüp görmediğinin tespit edilmesi amacıyla üzerindeki jeo-tekstil kaldırılmış, gerekli görülen yerlerde, özellikle tahribat görmüş kenar kısımlarında daha fazla dökülmesini önlemek amacıyla geçici koruma ve sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştı 10. Ancak, tepede herhangi bir koruma ve güvenlik önlemi olmadığı için jeo-tekstilin yer yer kaldırıldığı ve mozaiğin kısmen tahrip edildiği gözlenmiştir. Bu yıl gerçekleştirilen kilise kazı ve onarım çalışmaları iki başlık altında 8 M.Karaosmanoğlu, H.Özkan, N.Öztürk, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Kazısı 2003, KST 26/1, 2004, ; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 27/1, 2005, M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2005 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 28/1, 2006, ; M.Karaosmanoğlu, B.Can, H.Korucu, Altıntepe Urartu Kalesi 2006 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, KST 29/1, 2007, M.Karaosmanoğlu vd., Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları KST 30/1, 2008,

14 değerlendirilebilir: Kilise duvarlarını sağlamlaştırma çalışmaları ve apsis platformunun mimarî evrelerinin tespiti. Kilise duvarları günümüze çok fazla sağlam olarak gelebilmiş değildir. En sağlam korunan batı duvarında yükseklik yer yer yaklaşık 2 m.ye kadar ulaşır. Ancak, zamanla orijinal harç bağlayıcılığını yitirmekte, duvar blokları yerlerinden oynamaktadır. Bu amaçla, bu yılki kilise çalışmalarının ilk etabını korunan duvarların sağlamlaştırılması oluşturmuştur. Ayrıca, koruma yapısı tamamlandıktan sonra bu sağlamlaştırmanın daha zor olacağı bilindiğinden, bu çalışmalara öncelik verilmiştir. Orijinal harca yakın nitelikte oluşturulan restorasyon harcı, restoratör, duvar ustası, işçi ve öğrencilerden oluşan bir ekiple uygulanmıştır (Resim: 12). Güney duvarın ortalarından başlanan sağlamlaştırma çalışmaları, daha sonra nisbeten sağlam olan batı duvarında sürdürülmüştür. Ardından kuzey duvar tamamlanmış, doğu duvarın iç kısmındaki apsis platformunun yarısı tamamlanmıştır. Bu sağlamlaştırma çalışmalarında, önce duvar üzerinde biriken toprak dolgu süpürülerek orijinal harç ve blokların ortaya çıkması sağlanmıştır. Ardından harcın hassaslaşmış ve dökülmek üzere olan kısımları güçlendirilmiştir. Orijinal harca sağlam olan yerlerde dokunulmamış, aynen korunması ve görünmesi sağlanmıştır. Bu çalışmalar esnasında, kuzey duvar örgüsü içinde, daha önce kilisenin diğer kısımlarında da görülen türde geç dönem gömülerine rastlanmıştır. Bunlardan biri kilisenin girişi olarak tahmin edilen kısımdaki bir yetişkin mezarı iken, diğeri aynı duvarın biraz daha doğusunda ve bir çocuğa aittir. Kilise çalışmalarındaki diğer etabı apsis kazıları oluşturmuştur. Zemin mozaiklerinde yaklaşık 65 cm. yüksekte yer alan apsis mozaikleri, dairesel bir bezeme gösterir. Buna dayanarak, apsisin mimarî formunun da dairesel olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, söz konusu platformun altında, zemin seviyesinde nasıl bir forma sahip olduğunun anlaşılabilmesi için, bu kısımda sondaj çalışması yapılmıştır. Bu sondaj çalışmasında gözlemlenen temel taşlarının dizilişinden, apsisin ilk inşasında yarım daire olarak tasarlandığı anlaşılmıştır (Resim: 13). Apsis platformu toprak dolguyla yükseltilmiş ve yarım dairesel 26

15 mozaikle kaplanmıştır. Bu toprak platform dolgusu içinde zemin mozaiklerine ait parçalara rastlanmıştır. Anlaşılan, duvar mozaiklerinin ardından zemin mozaikleri döşenmiş, son olarak apsis mozaiği oluşturulmuştur. Kilise çalışmaları süresince, mozaiklerin 2007 onarımlarından sonra tekrar tahribata uğramış kısımlarında geçici onarımlar yapılmıştır. Ayrıca, kilisenin duvar harçlarından, bloklar üzerindeki sıva akıntılarından, mozaik harçlarından (hem nucleus hem de rudustan), tesseralardan analiz için örnekler alınmıştır. Kilise güney duvarının dışında 2005 yılında tespit edilen taş örgülü mezardan ve geç döneme ait mezarlardan analiz ve yaş tayini için kemik örnekleri alınmıştır. Son olarak, metrekareye düşen tessera sayısını hesaplamak amacıyla sayım yapılmış, aynı zamanda apsis mozaiği asetat üzerine çizilmiştir. 27

16 Çizim 1: Altıntepe çalışma topografik planı Çizim 2: Mutfak yeniden kurma denemesi 28

17 Resim 1: Tapınağın batısındaki geç dönem mekânları- ahşap kapı eşiği Resim 2: Tapınağın batısındaki geç dönem mekânları 29

18 Resim 3: Mutfak Resim 4: Mutfaktaki tandırlar 30

19 Resim 5: Mutfaktaki tandır, ocak ve pithos kalıntıları Resim 6: I. Evre Apadana güneybatısındaki in situ sütun kaidesi ve duvarlar 31

20 Resim 7: Hiyeroglif yazıtlı seramik parçası Resim 8: I. Evre Apadana batı-güney bölümü Resim 9: I. Evre Apadana güney köşesi 32

21 Resim 10: Açık hava tapınım alanı Resim 11: Açık hava tapınım alanının kuzeydoğusundaki zemin 33

22 Resim 12: Altıntepe kilise, duvar derz çalışmaları Resim 13: Altıntepe kilise, apsis platformu çalışmaları 34