SU ÜRÜNLERİ DERGİSİ JOURNAL OF FISHERIES & AQUATIC SCIENCES İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ

Transkript

1 İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5140 ISSN: SU ÜRÜNLERİ DERGİSİ JOURNAL OF FISHERIES & AQUATIC SCIENCES Volume Number Year Cilt 27 Sayı 1 Yıl 2012 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ

2

3 Su Ürünleri Fakültesi Adına Sahibi / Director Meriç ALBAY DEKAN Editör / Editor-in-chief Devrim MEMİŞ Yayın Kurulu / Editorial Board Gülşen ALTUĞ Süheyla KARATAŞ STEINUM Firdevs Saadet KARAKULAK Reyhan AKÇAALAN ALBAY Gülgün Fatma ŞENGÖR Yazı İnceleme Kurulu / Advisory Board Ahmet ÖZER, Sinop Üniversitesi Ayşegül KUBİLAY, Süleyman Demirel Üniversitesi Naim SAĞLAM, Fırat Üniversitesi Tülay AKAYLI, İstanbul Üniversitesi Aynur LÖK, Ege Üniversitesi İsmihan KARAYÜCEL, Sinop Üniversitesi Tufan EROLDOĞAN, Çukurova Üniversitesi Mustafa YILDIZ, İstanbul Üniversitesi Aygül EKİCİ, İstanbul Üniversitesi Dursun AVŞAR, Çukurova Üniversitesi Cemal TURAN, Mustafa Kemal Üniversitesi Özdemir EGEMEN, Ege Üniversitesi Melek İŞİNİBİLİR OKYAR, İstanbul Üniversitesi Murat Ö. BALABAN, University of Auckland, Yeni Zelanda Abdurrahman POLAT, Çukurova Üniversitesi Fatma A. ÇOLAKOĞLU, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Duygu KIŞLA, Ege Üniversitesi Hülya TURAN, Sinop Üniversitesi Didem ÜÇOK ALAKAVUK, İstanbul Üniversitesi Ali İŞMEN, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Cengiz METİN, Ege Üniversitesi Hüseyin ÖZBİLGİN, Mersin Üniversitesi Nuri BAŞUSTA, Fırat Üniversitesi Vahdet ÜNAL, Ege Üniversitesi Tomris DENİZ, İstanbul Üniversitesi Uğur SUNLU, Ege Üniversitesi Güler EKMEKÇİ, Hacettepe Üniversitesi Bülent ŞEN, Fırat Üniversitesi Yelda AKTAN, İstanbul Üniversitesi Hacer OKGERMAN, İstanbul Üniversitesi Teknik asistan / Technical asisstant : Dr. Cenk GÜREVİN İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Ordu Cad. No. 200, Laleli-Fatih / İSTANBUL Elektronik Posta Adresi : sudergi@istanbul.edu.tr paper@istanbul.edu.tr

4

5 SU ÜRÜNLERİ DERGİSİ JOURNAL OF FISHERIES&AQUATIC SCIENCES CİLT/VOLUME : 27 SAYI/NUMBER : 1 YIL/YEAR : 2012 İÇİNDEKİLER/CONTENTS Sayfa/Page Taner YILDIZ, Onur GÖNÜLAL, F. Saadet KARAKULAK Gökçeada (Ege Denizi) Kıyı Balıkçılığı, Av Araçları ve Teknik Özellikleri Zeynep DORAK Eski Riva ve Bıçkı Derelerinin Zooplankton Faunası (İstanbul-Türkiye) Güneş YAMANER, M. Salih ÇELİKKALE Aynı Su Koşullarında Mersin (Acipenser gueldenstaedtii, B&R, 1833) ve Sazan (Cyprinus carpio, L,1758) Balıklarının Gelişim Parametrelerinin Karşılaştırılması Kamil Mert ERYALÇIN Mikroalg Katkılı Yemlerin Levrek (Dicentrarchus labrax L., 1758) Yavrularında Büyüme Performansı ve Yağ Asidi Kompozisyonuna Etkisi

6

7 İstanbul Üniversitesi Istanbul University Su Ürünleri Dergisi Journal of Fisheries & Aquatic Sciences (2012) 27: 1-25 (2012) 27: 1-25 GÖKÇEADA (EGE DENİZİ) KIYI BALIKÇILIĞINDA KULLANILAN AV ARAÇLARI VE TEKNİK ÖZELLİKLERİ Taner YILDIZ¹*, Onur GÖNÜLAL¹, F. Saadet KARAKULAK¹ ÖZET Bu çalışmada, Gökçeada kıyı balıkçılığında kullanılan av araçlarının teknik özelliklerini ve avcılığın genel özelliklerini belirlemek üzere anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Adada yedi farklı tip uzatma ağı, altı çeşit olta, üç adet paraketa ve bir adet kılıç zıpkını olmak üzere 17 tip av aracı tespit edilmiş ve bu av araçlarının teknik çizimleri FAO kataloğuna göre gerçekleştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kıyı balıkçılığı, Av araçları, Donam özellikleri, Gökçeada ABSTRACT FISHING GEARS AND TECHNICAL FEATURES IN COASTAL FISHERIES OF GÖKÇEADA ISLAND In this study, questionnaires were carried out to determine technical features fishing gears and common characteristic of coastal fisheries in Gökçeada. A total of 17 various types fishing gears of which seven set nets, six hand lines, three longlines and one swordfish spear were identified in the island and technical drawing of these gears were performed according to the FAO catalog. Keywords: Artisanal fisheries, Fishing gears, Design characteristics, Gökçeada Island * İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Laleli, İstanbul, Türkiye E mail:yldztnr@istanbul.edu.tr

8 2 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 GİRİŞ Gökçeada, Kuzey Ege de sahip olduğu konumu itibariyle ülkemiz için önemli balıkçılık alanlarından bir tanesidir. Karadeniz ve Akdeniz den belirgin bir biçimde ayrılmış olan Kuzey Ege, sahip olduğu çok sayıdaki adaları nedeniyle su hareketlerinde son derece karmaşık ve kendine özgü bir yapı sergiler. Farklı yapıdaki bu su hareketleri zooplankton dağılımı ile tuzluluk ve sıcaklığın mevsimsel olarak değişimini önemli ölçüde etkilemektedir (Yüce ve Türker 1991). Hem Akdeniz in hem de Karadeniz in etkisinde olan Kuzey Ege de, Akdeniz e ve Karadeniz e ait türleri bulmak olasıdır. Söz konusu bu durum ada balıkçılığını çeşitlendirip, zenginleştirmektedir. Ada balıkçılığını etkileyen bir başka faktörde, Gökçeada nın jeomorfolojik yapısıdır. Adanın Kuzey tarafındaki kıta eğimi diktir, kıyıdan uzaklaştıkça tektonik bir çukur olan Saroz grabeninin derin sularına geçilir. Bu nedenle burada genişliği yaklaşık 2 km olan bir şelf sahası vardır. Adanın diğer kıyıları ise kıyı derinliği 80 m yi aşmayan şelf sahası ile çevrilidir (Ulutürk 1984). Ege Denizinin kıta sahanlığının dar olması balıkçılık faaliyetleri daha çok kıyı balıkçılığı üzerinde yoğunlaşmasına sebebiyet vermektedir (Hoşsucu ve ark. 1997). Ayrıca Ege kıyılarının girintili çıkıntılı yapısı teknelerin barınabileceği uygun koyları içermesi sonucu, küçük teknelerle balıkçılık (artisanal) yapabilme imkanı daha fazladır (Benli ve ark. 2000). 92 km lik kıyı uzunluğu ve 279 km 2 lik yüzey alanıyla Türkiye nin en büyük adası olan Gökçeada da balıkçılık, 1985 yılında Karadeniz in çeşitli illerinden 22 balıkçı hanenin Yeni Bademli köyüne yerleştirilmesinden sonra daha da önem kazanmıştır (Uçar 2010). Ada da, Kaleköy barınma-çekek yeri ile Kuzu limanı balıkçı barınağının dışında Uğurlu köyünde teknelerin yanaşması için bir mendirek-liman bulunur. Adaya 2000 yılında Sınırlı Sorumlu Gökçeada Su Ürünleri Kooperatifi kurulmuştur. Böylesine önemli bir balıkçılık sahasının bilimsel esaslara dayanan bir yönetim planına ihtiyacı vardır. Ege denizi balıkçılığına ait kapsamlı çalışmalar olduğu halde Gökçeada balıkçılığına dair Akyol ve Ceyhan (2010) ve Karakulak (2002) dışında çalışmaya rastlanmamıştır. Balıkçılık takımlarının teknik planlarının çizilmesi günümüzde sürdürülebilir ve sorumlu

9 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: balıkçılık açısından giderek daha önem kazanmaktadır. Özellikle kontrollü yapılan balıkçılıkta, kullanılan ağların standart bir yapıda olması en önemli koşullardan birisidir (Tokaç 2010). Bu çalışmada bir nebze olsun bu açığı kapatmak, bölgedeki kıyı balıkçılığı verilerini ve sorunlarını belirlemek amaçlanmıştır. MATERYAL VE METOT Bu çalışma, Ocak 2011 tarihinde Gökçeada da (Şekil 1), Uğurlu limanına kayıtlı her hangi bir balıkçı teknesi bulunmadığından sadece Kaleköy ve Kuzulimanı balıkçı barınaklarında kıyı balıkçılarıyla yüz yüze anketler yapılarak, av araçlarının tespiti ve teknik özellikleri yerinde gözlemlenerek yürütülmüştür. Av araçlarının teknik çizimleri FAO kataloguna göre MS Visio 10.0 programı yardımıyla yapılmıştır (FAO 1975). Teknelere ait veriler, S.S. Gökçeada Su Ürünleri Kooperatifi ve Gökçeada Liman Başkanlığı ndan alınan listeler yoluyla değerlendirilmiştir. Şekil 1. Gökçeada balıkçı barınakları Figure 1. Gokceada Island Fishing Ports

10 4 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 BULGULAR Tekne Özellikleri Gökçeada Liman Başkanlığı na kayıtlı toplam 98 tekne vardır. Bu teknelerin sadece 42 tanesi Gökçeada nın yerli balıkçısıdır (Anon. 2011) Gökçeada limanlarına kayıtlı diğer tekneler ise Çanakkale, Eceabat, Bozcaada, İstanbul gibi çevre bölgelerden gelmektedirler. Söz konusu bu tekneler ada sularında daha rahat avlanmak için bağlama limanı olarak Gökçeada yı tercih etmektedirler. Ada kooperatifine kayıtlı tekneler uzatma ağı, paraketa, kılıç zıpkını ve olta gibi çeşitli av araçlarıyla balıkçılık yapmaktadır. Teknelerde hedef türlerin çeşitliliğine göre değişen dönemlerde bir ya da birden fazla av aracı bulunabilmektedir. Tablo 1 de teknelerde bulunan av aracı çeşitliliğinin barınaklara göre sayısal dağılımı ve tekne boylarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Tablo 1. Av araçlarının sayısal dağılımı Table 1. Quantitative Disruptions of Fishing Gears Av Aracı Tekne Boy Aralığı Kaleköy Tekne Sayısı Kuzu Limanı Toplam Kılıç zıpkını - Ağ 9,0-13, Ağ - Olta - Paraketa 5,20-11, Olta 5,70-10, Av Araçlarının Özellikleri Paraketalar İnce Paraketa Ana beden, uzunluğu m arasında değişen, çapı 1,10 mm PA monofilament materyalden yapılmıştır. 0,70 mm çapa ve 1,8 m köstek boyuna sahip takımda köstekler arası mesafe 7,2-9 m dir (Şekil 2). 10 numara

11 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: düz iğnelerin kullanıldığı ince paraketalarda genellikle bir sepette iğne bulunmaktadır. Bu takımla iri sinarit, mercan, akya ve lahoz hedeflenir. Haziran - Ağustos ayları arasında yoğun kullanılan bu paraketalar, ada civarında m taşlık bölgelerde sabah erken saatlerde atılıp, 2-3 saat sonra toplanmak suretiyle kullanılmaktadır. Ayrıca ay olduğunda, güneş batmadan takım atılıp güneş doğduğunda ise kaldırılır. Yaz ayları dışında daha derin sulara ( m) atılır ve sinarit, mercan, mezgit, kırlangıç, lahoz, lipsos, bakalyaro gibi balıklar avlanmaktadır. Yem olarak kalamar, ahtapot, sübye ve derin deniz kalamarı (Illex coindetti), tırsi, sardalya ve ince karides tercih edilir. Şekil 2. İnce paraketa ve 10 numara düz iğne ölçüleri Figure 2. Dimensions of thin longline and 10 no smooth hook Kalın Paraketa Ana beden, uzunluğu m arasında değişen, çapı 1,20 mm olan, PA monofilament materyalden yapılmıştır. 0,70-0,80 mm çapa ve 1,8 m köstek boyuna sahip takımda köstekler arası mesafe yaklaşık 10,8 m dir (Şekil 3). 8-9 numara düz iğnelerin kullanıldığı kalın paraketalarda

12 6 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 genellikle bir sepette iğne bulunmaktadır. Ekim-Mart ayları arasında yoğun kullanılan bu paraketalar, ada civarında m ler arasında kullanılır. Sabah erken saatlerde atılıp, 2-3 saat sonra toplanmaktadır. Yem olarak kalamar, ahtapot, sübye, derin deniz kalamarı (Illex coindetti), tırsi, sardalya ve karides tercih edilen bu paraketayla sinarit ve mercan gibi balıklar hedeflenmektedir. Şekil 3. Kalın paraketa ve 8-9 numara düz iğne ölçüleri Figure 3. Dimensions of longline and 8-9 no smooth hook Fırdöndülü Paraketa Ana beden, uzunluğu m arasında değişen, çapı 1,20 mm olan PA monofilament materyalden yapılmıştır. 0,70-0,80 mm çapa ve ~1,8 m köstek boyuna sahip takımda iki köstek arası mesafesi yaklaşık 10,8 m dir (Şekil 4). 8-9 numara düz iğnelerin kullanıldığı fırdöndülü paraketalarda genellikle bir sepette iğne bulunmaktadır. Donanım yapısı ince ve kalın paraketaya benzeyen bu paraketada köstek bağlantıları 4 numara üçlü fırdöndüler ile yapılmaktadır. Haziran-Eylül ayları arasında yoğun kullanılan bu paraketalar, ada civarında m taşlık bölgelerde sabah

13 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: erken saatlerde atılıp, 2-3 saat sonra toplanmaktadır. Kalamar, kefal, kolyoz gibi yemlerin canlı olarak tercih edildiği bu paraketayla sinarit, mercan ve akya gibi balıklar avlanmaktadır. Şekil 4. Fırdöndülü paraketa ve 8-9 numara iğne ölçüleri Figure 4. Dimensions of longline with swivels and 8-9 no smooth hook Oltalar Kolyoz-Uskumru-İstavrit Çaparisi Nisan Eylül ayları arasında, m arası derinliklerde yoğun olarak kullanılmakta olan çaparinin ana beden çapı 0,70-0,80 mm ve köstek çapları ise 0,35-0,40 mm dir. Köstek boyu 15 cm civarında olup, iki köstek arası mesafe 20 cm dir. Genelde 1/0 veya 1 no düz iğnelerden adet kullanılmaktadır (Şekil 5). Balığı cezbetmek için yem yerine siyah parlak kuzgun tüyü, 6 renkli sim ve hindiden elde edilmiş siyah, beyaz ve kahverengi karışık renkte tüyler kullanılmaktadır. Tüyler iğneye bağlanırken kırmızı makara

14 8 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 ipliği kullanılır. Ağırlık olarak 650 g lık armut kurşun bulunmaktadır. Bu takımla kolyoz, uskumru, istavrit gibi pelajik türler hedeflenmekte ancak nadiren palamut ve tombik gibi hedef dışı balıklarda yakalanmaktadır. Şekil 5. Kolyoz-uskumru-istavrit çaparisi, 1 ve 1/0 numara iğne ölçüleri Figure 5. Dimensions of handline for chub mackerel mackerel-horse mackerel, 1 and 1/0 no hook Zokalı Kalamar Oltası Eylül-Aralık aylarında 0-35 m arası derinliklerde yoğun olarak kullanılmaktadır. Şemsiye iğneli kalamar zokaları 6 cm uzunluğunda ve genellikle fosforludur. 0,70 mm çapında ve 50 m uzunluğunda ana bedene, klipsli fırdöndü yardımıyla 0,45 mm kalınlığında 1,85 m uzunluğunda köstek bedeni bağlanır. Genellikle 3 köstek kullanılan bu takımda köstekler arası 45 cm, köstekler ise 0,35 mm çapında ve 40 cm uzunluğundadır. Köstek

15 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: bağlantıları 3 lü fırdöndü ya da 1 numara 3 adet fırdöndüyle yapılır. Ağırlık olarak 400 gr yuvarlak kurşun kullanılmaktadır (Şekil 6). Şekil 6. Zokalı kalamar oltası Figure 6. Squid handline with fish-lure Kocagöz (Pagellus bogaraveo) Oltası Ocak-Mart aylarında m arası derinliklerde kullanılan bu takımda ana beden çapı 1,00-1,20 mm, köstek beden çapı 0,70-0,80 mm köstek çapları ise 0,40-0,50 mm dir. Köstek boyu 30 cm civarında olup, iki köstek arası mesafe 35 cm dir. Her 4-5 köstek de bir 4 numara fırdöndü vardır. Genelde kısa saplı 1 no düz iğnelerden adet kullanılmaktadır. Balığı cezbetmek için yem olarak karides, kalamar ve kolyoz tercih edilir. Ağırlık olarak 2000 g lık yuvarlak kurşun bağlanmaktadır (Şekil 7). Bu takım, Gökçeada nın güneybatısında bulunan Limni adası yakınlarından Saroz a kadar geniş bir sahada kullanılmaktadır.

16 10 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Şekil 7. Kocagöz oltası ve 1 numara iğne ölçüleri Figure 7. Dimensions of handline for blackspot seabream and 1 no hook Köstekli Mercan Takımı Haziran-Ağustos aylarında 0-50 m arası derinliklerde kullanılan bu takımda ana beden çapı 0,70 mm, köstek beden çapı 0,50 mm ve köstek çapları ise 0,45 mm dir. Genellikle 2 köstek bağlanan bu takımda köstek boyları 20 cm ve köstekler arası mesafe 35 cm dir. Ağırlık olarak 500 g yuvarlak kurşun kullanılmaktadır. 4 veya 5 numara düz iğneler tercih edilse de ideal olanı 5 numaradır (Şekil 8). Bu olta takımında yem olarak sardalya, kolyoz, kalamar (Loligo vulgaris), deniz hıyarı (Parastichopus regalis) ve derin deniz kalamarı (Illex coindetti) iyi sonuç verir. Karagöz, sargoz, sinarit ve mercan balıkları hedeflenen bu oltada mığrı ve gelincik gibi hedef dışı türlerde avlanmaktadır.

17 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Şekil 8. Köstekli mercan takımı, 4 ve 5 numara iğne ölçüleri Figure 8. Dimensions of handline for seabream, 4 and 5 no hook Akya-Sinarit Gezer Oltası Haziran-Ağustos aylarında m arası derinliklerde kullanılan bu takımda ana beden çapı 1,20 mm, ara beden 0,80 mm ve köstek çapı ise 0,70 mm dir. Ana bedenden hemen sonra ağırlığı, derinliğe ve akıntıya göre g arasında değişen yekeli iskandil kurşun gelmektedir. Kurşunun ardından kalınlıkları aynı ve birbirlerine fırdöndüler yardımıyla bağlanmış 2 ara beden bulunmaktadır. Köstek boyu 8-9 m arasında değişmektedir. 2 ya da 3 adet (genellikle 2 adet), 6/0 veya 8/0 çapraz siyah iğne, yem olarak ise kalamar, lüfer, kefal, kolyoz ve zargana (canlı olarak tercih edilir) kullanılır (Şekil 9). Birinci iğne balığın alt çenesinden geçirilip burundan çıkarılır ikinci iğne ise kuyruğa yakın takılmaktadır. Bu durumda balığın ölmemesine dikkat edilmelidir. Sinarit ve akya hedeflenen bu takımda hedef dışı olarak torik ve palamut yakalanmaktadır.

18 12 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Şekil 9. Akya - sinarit gezer oltası, 6/0 ve 8/0 numara çapraz iğne ölçüleri Figure 9. Dimensions of handlines for leerfish dentex, 6/0 and 8/0 no cross hook Lahoz Gezer Oltası Nisan-Ekim ayları arasında orfoz için 0-60 m, lahoz için m arası derinliklerde kullanılan bu takımda ana beden çapı 1,20 mm, köstek çapı ise 1,00 mm dir. Ana bedenden hemen sonra ağırlığı derinliği ve akıntıya göre g arasında değişen iskandil kurşun gelmektedir. Kurşunun ardından boyu m arasında değişen köstek bir fırdöndü ile bağlanmaktadır. 2 ya

19 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: da 3adet (genellikle 2 adet), 6/0 çapraz siyah iğne, yem olarak ise kalamar, lüfer, kefal, kolyoz ve zargana (canlı olarak tercih edilir) kullanılır (Şekil 10). Birinci iğne balığın alt çenesinden gecirilip burundan çıkarılır ikinci iğne ise kuyruğa yakın takılmaktadır. Balığın ölmemesine dikkat edilmelidir. Lahoz hedeflenen bu takımda hedef dışı olarak mercan ve sinarit yakalanmaktadır. Şekil 10. Lahoz gezer oltası ve 6/0 numara çapraz iğne ölçüleri Figure 10. Dimensions of handlines for white grouper and 6/0 no cross hook Uzatma ağları Fanyalı Marya Ağı Istakoz ve böcek avcılığında kullanılan fanyalı marya ağları polyamid (PA) multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210d/4 numara ip kalınlığında 84 mm tam göz boyunda (TGB) tor ağ ile 210d/9 numara ip kalınlığında 360 mm TGB nda fanyadan oluşmaktadır. Donam faktörü (E) 0.59 dur. Bir boy ağın toplam uzunluğu 118,3 m dir. Torun derinliği 50 göz iken fanya derinliği 6 gözdür. 3 numara plastik (PL) mantar ve 50 g kurşun kullanılmaktadır. Mantar yaka halatı tek ve 5 numara, kurşun yaka halatı ise 3,5 numara çift polipropilen (PP) materyalden yapılmıştır (Şekil 11).

20 14 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Marya ağları yaklaşık olarak 3 gün denizde bırakılır, böylece ağa takılıp ölen balıklarla beslenmek için gelen ıstakoz ve böcekler yakalanır. Şekil 11. Fanyalı marya ağı Figure 11. Marya trammel net Barbun Ağı Barbun, sinarit ve mercan avcılığında kullanılan bu sade uzatma ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210 d/2 numara ip kalınlıklarında ve mm TGB dır. Donam faktörü (E) 0,59-0,63 dir. Bir boy ağın toplam uzunluğu 118,3-127,4 m dir. Ağın derinliği 50 gözdür. Mantar ve kurşun yakada 3-3 mm çift PP yaka halatı bulunur. Yüzdürücü olarak 2 numara PL mantar, batırıcı olarak 50 g kurşun bulunmaktadır (Şekil 12). Barbun ağları döneğe bırakma yöntemiyle kullanılmaktadır. Şekil 12. Barbun ağı Figure 12. Gillnet for red mullet Melanur Ağı Melanur avcılığında kullanılan bu sade uzatma ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210 d/3-4 numara ip kalınlıklarında ve 56 mm TGB dır. Donam faktörü (E) 0,63 dür. Bir boy ağın toplam uzun-

21 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: luğu 127,4 m dir. Ağın derinliği kullanılan bölgenin derinliğine göre göz arasında değişmektedir. 5 numara PL mantar ve 100 g kurşun kullanılmaktadır. Mantar yaka halatı tek ve 8 numara kurşun yaka halatı ise 4 numara çift PP materyalden yapılmıştır. Bu ağın kurşun yakasında göz derinliğinde, 210d/9 numara ve 40 mm TGB sardon ağı bulunmaktadır (Şekil 13). Melanur ağı 0-15m ler arasında, diğer uzatma ağları gibi dönek ya da voli yöntemiyle değil kıyıda bir ucu kıyıya takılı bir germe (peçe) ardından ağın salyangoz (spiral) şeklinde dökülmesi şeklinde kullanılır. Şekil 13. Melanur ağı Figure 13. Gillnet for saddled seabream Torik Ağı Torik, palamut ve yazılı orkinos gibi türlerin avcılığında kullanılan bu sade uzatma ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210 d/9 numara ip kalınlıklarında ve 130 mm TGB dır. Donam faktörü (E) 0,54 dür. Bir boy ağın toplam uzunluğu 108,3 m dir. 1 boy ağın derinliği 60 gözdür. Derinlemesine 4 boy, boyuna ise 6 boy ağdan meydana gelmektedir. Mantar yaka tek ve 8 numara ancak kurşun yaka halatı çift 4 numara PP halattan oluşmaktadır. Yüzdürücü olarak 10 numara PL mantar, batırıcı olarak 125 g kurşun bulunmaktadır (Şekil 14). Torik ağları, voli ve uzatma yöntemiyle kullanılmaktadır. Ağ parçaları birbirine 201d/50-54 numara donam ipi ile donatılır.

22 16 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Şekil 14. Torik ağı Figure 14. Gillnet for bonito Fanyalı Sarpa Ağı Sarpa avcılığında kullanılan fanyalı sarpa ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210d/4 numara ip kalınlığında 80 mm TGB tor ağ ile 210d/6-9 numara ip kalınlarında 320 mm TGB nda fanyadan oluşmaktadır. Donam faktörü (E) 0.54 dür. Bir boy ağın toplam uzunluğu 109,2 m dir. Torun derinliği 52 göz iken fanya derinliği 7 gözdür. Derinlemesine 2 boy, uzunlamasına ise 4 boy ağdan oluşmaktadır. 4-5 numara PL mantar ve 100 g kurşun kullanılmaktadır. Mantar yaka halatı ise tek ve 6 numara ancak kurşun yaka halatı 4 numara çift PP materyalden oluşmaktadır (Şekil 15). Ağ parçaları birbirine 201d/50-54 numara donam ipi ile donatılır. Sarpa ağları, voli ve çevirme yöntemiyle kullanılmaktadır.

23 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Şekil 15. Fanyalı sarpa ağı Figure 15. Trammet net for salema Fanyalı Alamana Ağı Fanyalı alamana ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210d/4 numara ip kalınlığında mm TGB tor ağ ile 210d/9 numara ip kalınlarında mm TGB nda fanyadan oluşmaktadır. Donam faktörü (E) 0.54 dür. Bir boy ağın toplam uzunluğu 109,2 m dir. Torun derinliği 70 göz iken fanya derinliği 10 gözdür. Bu ağın kurşun ve mantar yakasında 15 göz derinliğinde, 210d/9 numara ve 50 mm TGB sardon ağı bulunmaktadır. Derinlemesine 4 boy, uzunlamasına ise 5 boy ağdan meydana gelmektedir. 5-6 numara PL mantar ve g kurşun kullanılmaktadır. Mantar yaka 2,5 ve 10 numara çift halattan ancak kurşun yaka halatı 5 numara çift PP halattan oluşmaktadır (Şekil 16). 10 numara plastik mantar kullanılarak yüzer hale getirilen alamana ağları palamut ve torik, 5 numara mantar kullanılarak batar hale getirilen ağlar ise sarpa, kupes, melanur ve lüfer avcılığında kullanılır. Ağ parçaları birbirine 201d/50-54 numara donam ipi ile donatılır. Alamana ağları, yeri tespit edilen balık sürüsünün etrafının çevrilmesi yöntemiyle kullanılır.

24 18 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Şekil 16. Fanyalı alamana ağı Şekil 16. Alamana trammel net

25 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Fanyalı Voli Ağı Lüfer, çinekop, sarpa ve kupes avcılığında kullanılan fanyalı voli ağları PA multifilament materyalden yapılmıştır. Bu ağlar, 210d/3 numara ip kalınlığında 50 mm TGB tor ağ ile 210d/9 numara ip kalınlarında 210 mm TGB nda fanyadan oluşmaktadır. Donam faktörü (E) 0.59 dur. Bir boy ağın toplam uzunluğu 118,3 m dir. Torun derinliği 50 göz iken fanya derinliği 10 gözdür. Derinlemesine 2 boy, uzunlamasına ise 3 boy ağdan meydana gelmektedir. Bu ağın mantar yakasında 30 göz derinliğinde, 210d/9 numara ve 56 mm TGB sardon ağı bulunmaktadır. 4 numara PL mantar ve 40 g kurşun kullanılmaktadır. Mantar yaka tek halatı 5 numara, kurşun yaka halatı ise 3 ve 4 numara çift PP materyalden oluşmaktadır (Şekil 17). Ağ parçaları birbirine 201d/50-54 numara donam ipi ile donatılır. Voli ağları, yarım ay şeklinde suya bırakılan ağın uçlarında kuzuluklar oluşturulması yöntemiyle kullanılmaktadır. Şekil 17. Fanyalı voli ağı Figure 17. Encircling trammel net Kılıç Zıpkını Zıpkın ucu, çoğunlukla ikili bazen üçlü kelebekten oluşur. Kılıç zıpkını, 3-4 m boyunda fırınlanmış gürgenden yapılmış silindirik sopa (Gönder) ucuna kelebeklerin yerleştirileceği, U şeklinde galvanizli borunun monte edilmesiyle oluşur. Kelebeklerin ucuna m uzunluğunda 3 mm PP yaka ipi bağlanarak zıpkın ile tekne arasındaki bağlantı sağlanır (Şekil 18b). Kılıç avcılığı zamanı teknenin ön kısmına 7-12 m boyunda cm genişliğinde ahşap bir platform monte edilir (Şekil 18a). Balık görüldüğün-

26 20 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 de, tekne tam yol balığın üzerine doğru gider. Zıpkıncı teknenin önündeki platformun önünde oturarak su yüzeyinde olan kılıç balığını vurur. Haziran sonu Temmuz başı gibi deniz suyu iyice ısınınca, bazı tekneler gönderlerini, en fazla 2 metre boyunda demirden yaparlar, uçlarındaki kelebek ise üçlüdür. Balık bu aylarda hareketlendiği için çok yanına yaklaşılmaz, bu yüzden kısmen daha ağır olan bu zıpkını fırlatılarak balık vurulur. Teknenin kıç bölümüne koyulan kum çuvallarıyla platformdan kaynaklı denge kaybı önlenmektedir. Bu dönemin dışında platform sökülür ve tekneler diğer av araçlarıyla avcılığa devam eder. Kılıç balığı genelde bireysel olarak yaşamakla birlikte nadiren sürü oluşturur ve avcılık Gökçeada civarında Mart-Haziran aylarında yapılır. Şekil 18. a) Kılıç teknesi b) Zıpkın Figure 18. a) Swordfish fishing boat b) Fish spear Hedef türler ve av dönemleri Bölge balıkçısının hedeflediği balıklar (Tablo 2), Akdeniz ve Ege Denizi nin tipik türlerdir. Avcılığı yapılan en önemli türler kışın lüfer ve palamut yazın ise kılıç başta olmak üzere kolyoz ve uskumrudur. Bölgede hedef tür olarak toplam 17 tür balık avlanırken sadece 3 tür omurgasız avlanmaktadır.

27 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Tablo 2. Gökçeada kıyı balıkçılığının hedef türleri ve yoğun av dönemleri Table 2. Target species and fishing seasons of Gökçeada Island artisanal fishery Hedef Tür Yoğun Av Dönemi Av Aracı Kılıç (Xiphias gladius) Mart - Haziran Z Sinarit (Dentex dentex) Haziran - Ağustos P, UA O Mercan (Pagellus sp.) Aralık - Nisan P, UA, O Kolyoz (Scomber japonuicus) Mayıs - Ağustos O Uskumru (Scomber scombrus) Mayıs O İstavrit (Trachurus sp.) Tüm yıl O Kalamar (Loligo vulgaris) Ekim - Ocak O Sarpa (Sarpa salpa) Tüm yıl UA Kupes (Boops boops) Eylül - Mart UA Melanur (Oblado melanura) Mayıs - Haziran UA Barbun/Tekir (Mullus sp.) Tüm yıl UA Istakoz/Böcek (Homarus sp. / Palinurus sp.) Nisan - Ağustos UA Lüfer (Pomatomus saltatrix) Ekim - Kasım UA Akya (Lichia amia) Haziran - Ağustos O, P Lahoz (Epinephelus aeneus) Nisan - Ekim O, P Palamut (Sarda sarda) Ekim - Ocak UA, O Karagöz (Diplodus vulgaris) Ekim Kasım/Mart-Haziran P, O Sargos (Diplodus sargus) Ekim Kasım/Mart - Haziran P, O UA: Uzatma ağı, O: Olta, P: Paraketa, Z: Zıpkın TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada, Türkiye nin en büyük adası olan Gökçeada da yedi adet uzatma ağı, altı adet olta, üç adet paraketa ve bir adet zıpkın olmak üzere 17 tip av aracının teknik planları çizilerek tanıtılmış ve bu av araçlarının kullanım yöntemleri ile hedef türleri tespit edilmiştir.

28 22 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Akyol ve Ceyhan (2010) tarafından yapılan çalışmada dokuz av aracı tanımlanmış olmasına rağmen köpekbalığı sade ağı, kılıç paraketası ve kılıç sırtısının bölgede kullanıldığına dair bir bulguya rastlanmamıştır. Ada balıkçısı dışında adaya civar bölgelerden gelen balıkçılarla yapılan görüşmeler böyle bir bulguya sebep olmuş olabilir. Aynı çalışmada, ada da kullanılan yalnızca bir olta takımından bahsedilmiş olmasına rağmen bu çalışmada ise altı değişik tipte olta takımı tespit edilmiştir. Ayrıca barbun, sarpa ve torik ağları bu çalışmada ilk defa çizimleri yapılarak tanıtılmıştır. Gökçeada balıkçısının hedef türleri; lüfer, kılıç, sinarit, mercan, kolyoz, uskumru, istavrit, kalamar, sarpa, kupes, melanur, barbun, tekir, istakoz, böcek, akya, lahoz, palamut, karagöz, sargos gibi balıklardan oluşmaktadır. Bu türlerin mevsimsel göçlerine bağlı olarak, avcılıkları da dönemsel olarak yapılmaktadır. Bu nedenle balıkçıların hedef türe özel donattığı av araçları bulunmaktadır. Gökçeada coğrafik olarak Kuzey Ege nin en verimli sularında bulunmaktadır. Adanın özel konumundan, balıkçı teknelerinin barınma ve ikmal olanaklarını sağlayacak barınaklarının ve su kaynaklarının bulunmasından dolayı balıkçıların tercih ettiği bir bölgedir. Adaya çevre yörelerden (Çanakkale, Bandırma, Bozcaada, İstanbul) gelen trol ve ışıkla avcılık yapan gırgır tekneleri başta olmak üzere marya ağı atan kıyı balıkçıları, ada balıkçılığını olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle marya ağlarının suda kaybolması hayalet avcılık (ghost fishing) gibi görülmeyen bir sorun teşkil etmektedir. Bunların dışında fırtınalı günlerin çokluğu, mezatın yapılmaması, avlanan su ürünlerinin bireysel olarak pazarlanması, soğuk zincir kurulamaması, barınakların yetersizliği, adadaki kıyı balıkçılarının mazot indiriminden (Özel Tüketim Vergisi) yararlanamaması ada balıkçılığının başlıca sorunları olarak karşımıza çıkmaktadır. Adaya 2000 yılında S.S. Gökçeada Su Ürünleri Kooperatifi kurulmuştur. Kaleköy ve Kuzulimanı balıkçı barınaklarının kooperatife devri ancak 2010 yılında gerçekleşmiş söz konusu kooperatifin adı da Gökçeada, Kaleköy, Kuzulimanı, Uğurlu Su Ürünleri Kooperatifi Olarak değişmiştir. Üç adet balık satış yeri bulunan bir adet balık hali vardır. Avlanan balığın fazlası İstanbul, İzmir ve Çanakkale balık hallerine gönderilmektedir.

29 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Şubat 1999 tarih ve sayılı Resmi Gazetede Gökçeada da Yıldız Koyu ile Yelkenkaya arasında sualtı parkı kurulduğu ilan edilmiş, N E; N E; N E; N E koordinatları içinde av yasakları açıklanmıştır. Sualtı parkları; denizin belli bir bölgesini korumak, özellikle nesli azalan türler ile endemik canlıların yaşam alanlarını garantiye almak, sualtı güzelliği ve ilginçliğini insanlara göstermek, kitleleri çevre koruma konusunda bilgilendirmek, denizel ortama ait bilimsel çalışmalar yapmak amacıyla kurulmaktadır. Gökçeada aşırı yapılaşma ve düzensiz yerleşime bağlı olarak gerek kara, gerekse kıyı ve deniz bozulmalarına uğramamıştır. Gökçeada ile Saroz Körfezi arasında zengin balık yatakları bulunmakta ve Ada civarında Akdeniz Foku gibi nesli tükenen deniz memelileri yanında zengin bir fauna ve flora göze çarpmaktadır. Gökçeada sualtı parkı, Gökçeada nın kuzeydoğu kıyısında, Kaleköy ile Kuzulimanı arasındaki kıyı kuşağında yer almaktadır. Park alanı, Yıldız Koyu ndan Yelkenkaya ya kadar kuş uçuşu 1 millik kıyı zonuna sahiptir. Kıyıdan 200 metre açığa kadar bir kuşak şekildeki deniz alanı koruma altına alınmıştır (TUDAV 2011). Bu sualtı parkında balık avcılığı yasak olmasına rağmen illegal olarak yapılmaktadır. Ada balıkçısı, özel çevre koruma ve sürdürülebilir balıkçılık konusunda bilinçlendirilmelidir. Ekonomik değeri yüksek olan orkinos, uzun kanat orkinos (tulina) ve kılıç balıkların avcılığı, ada civarında endüstriyel balıkçılar tarafından yapılmaktadır. Kıyı balıkçısının desteklenmesi bakımından, göç eden bu pelajik balıkların avcılığı için yüzen yapay resiflerin (FAD) kurulması önerilebilir. Bununla birlikte, kullanılan av araçlarının av verimleri (birim çabaya düşen av), hedef dışı av oranları, av araçlarının seçicilikleri ve sosyo-ekonomik yönde araştırmalarında yapılıp en kısa zamanda bir envanterin oluşturulması da gereklidir. Toplanan bu veriler, yerel yönetimler, üniversiteler, sahil güvenlik ve kooperatifle birlikte değerlendirilip, doğal ortamın korunması temeli üzerine oturtulan bir yönetim planının oluşturulması sürdürülebilir balıkçılık için oldukça önemlidir.

30 24 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: 1-25 Teşekkür Bu çalışmanın yürütülmesinde yardımlarını esirgemeyen İ.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Gökçeada Deniz Araştırma Merkezi çalışanlarına özellikle Bekir BEKTAŞ ile ada balıkçılarına teşekkürü borç biliriz. KAYNAKÇA Akyol, O., Ceyhan, T., (2010). Gökçeada (Ege Denizi) Kıyı Balıkçılığı ve Balıkçılık Kaynakları, E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, Cilt 27, Sayı 1: 1-5. Anonim, (2011). Gökçeada Limanına Kayıtlı Balıkçı Gemileri. T.C. Denizcilik Müsteşarlığı Çanakkale Bölge Müdürlüğü Gökçeada Liman Başkanlığı. Benli, H.A., Cihangir, B., Bizsel. K.C., Bilecik, N., Burhan, E., (2000). Ege Denizi nin Demersal Balıkçılık Kaynakları Üzerine Araştırma, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Bodrum. FAO, (1975). Catalogue of Small-Scale Fishing Gears. Food and Agriculture Organization of the United Nations by Fishing News (Books) Ltd. 191 pp. Hoşsucu, H., Erdem, M., Ünal, V., Özekinci, U., (1997). Ege Denizi Kıyı balıkçılığı yönetimi ve sorunları. KAY 97 I. Ulusal Konferansı, Haziran 1997, Ankara: ODTÜ Karakulak, F.S., (2002). Gökçeada Balıkçılıgı. Gökçeada, Yeşil ve Mavinin Özgür Dünyası. Öztürk, B. (Ed.), ISBN: , Gökçeada Belediyesi. s Tokaç, A., (2010). Ağ Yapım ve Donam Tekniği. Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 321 pp. TUDAV (2011). Gökçeada Deniz Parkı. %3Agoekceada-deniz-park&catid=25%3Aege-denizi&Itemid=1&lang=tr (Ziyaret tarihi: )

31 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Ulutürk, T. (1984). Gökçeada çevresinin oseanografisi, balık faunası ve çevre fon radyoaktivitesi. İstanbul Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, Doktora Tezi. Uçar, N., (2010). Turizmin kırsal alana etkisi: Gökçeada örneği, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Yüce, H., Türker, A., (1991). Marmara Denizi nin Fiziksel Oşinografik özellikleri ve Akdeniz suyunun Karadeniz e girişi. Uluslararası Çevre Sorunları Sempozyumu. İstanbul Rotary Kulübü,

32

33 İstanbul Üniversitesi Istanbul University Su Ürünleri Dergisi Journal of Fisheries & Aquatic Sciences (2012) 27: (2012) 27: ESKİ RİVA VE BIÇKI DERELERİ NİN ZOOPLANKTON FAUNASI (İSTANBUL-TÜRKİYE) Zeynep DORAK 1 ÖZET Bu çalışmada, İstanbul un en büyük içme suyu rezervuarının en önemli kaynakları olan Eski Riva ve Bıçkı Dereleri nin zooplankton kommunite yapısı ve çeşitliliği Eylül Ağustos 2007 tarihleri arasında aylık olarak incelenmiştir. Ölçülen çevresel parametreler su sıcaklığı, elektriksel iletkenlik, çözünmüş oksijen ve ph dır. Belirlenen çevresel parametre değerlerinin teşhis edilen organizmaların yaşamlarını sürdürmeleri için uygun olduğu ve Çevre ve Orman Bakanlığı nın Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ne göre derelerin su kalitesinin I. Sınıf olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada 33 Rotifera, 3 Copepoda ve 4 Cladocera olmak üzere toplam 40 takson tespit edilmiştir. Her iki derede de Rotifera en bol bulunan grup olmuştur (Bıçkı Dere % 97.3, Eski Riva Deresi % 83). Eski Riva Deresi nde Euchlanis dilatata Ehr., Canthocamptus staphylinus (Jurine), Lecane (Monostyla) lunaris (Ehr.), Colurella colurus (Ehr.), Trichocerca (Diurella) porcellus (Gosse), Lepadella patella (O.F.M.), Trichocerca cylindirica (Imhof), Rotaria rotatoria (Pallas), Cephalodella gibba (Ehr.) ile Alona rectangula Sars ve Bıçkı Dere de Lepadella ovalis (O.F.M.), T. (D.) porcellus, C. colurus, C. staphylinus ile A. rectangula çalışma periyodunda baskın türler olarak teşhis edilmiştir. Teşhis edilen zooplankton türleri açısından iki istasyon arasındaki benzerlik oranı % 53.9 olarak belirlenmiştir. Teşhis edilen zooplankton türleri çalışma alanı için ilk kayıttır. Anahtar kelimeler: Dere, Rotifer, Kladoser, Kopepod, zooplankton, mevsimsel değişim, çeşitlilik * İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi

34 28 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: ABSTRACT THE ZOOPLANKTON FAUNA OF ESKI RIVA AND BIÇKI STREAMS (ISTANBUL-TURKEY) In the present study the community structure and diversity of zooplankton were investigated monthly in Eski Riva and Bıçkı Streams, which are the most important sources of the largest drinking water reservoir of Istanbul, during September 2006-August The environmental variables measured were water temperature, electrical conductivity, dissolved oxygen and ph. Determined environmental parameter values were found suitable for survival of the identified organisms and according to Regulation of Water Pollution and Control (RWPC) issued by the Ministary of Environment and Forestry the water quality of streams were found I class. During the study period total of 40 taxa was observed and 33 taxa of Rotifera, 3 taxa of Copepoda and 4 taxa of Cladocera identified. Rotifera was the most abundant group in studied two streams (Bıçkı Stream 97.3 %, Eski Riva Stream 83 %). In Eski Riva Stream Euchlanis dilatata Ehr., Canthocamptus staphylinus (Jurine), Lecane (Monostyla) lunaris (Ehr.), Colurella colurus (Ehr.), Trichocerca (Diurella) porcellus (Gosse), Lepadella patella (O.F.M.), Trichocerca cylindirica (Imhof), Rotaria rotatoria (Pallas), Cephalodella gibba (Ehr.) and Alona rectangula Sars and in Bıçkı Stream Lepadella ovalis (O.F.M.), T. (D.) porcellus, C. colurus, C. staphylinus and A. rectangula were identified as the dominant species in the study period. In terms of identified zooplankton species the percantage of similarity between two stations was determined to be 53.9 %. All zooplankton species identified are the first record for the study area. Key words: Stream, Rotifera, Cladocera, Copepoda, zooplankton, seasonal variation, diversity GİRİŞ Sucul ekosistemlerde zooplankton besin zincirinin ikinci en önemli halkasını temsil eder. Zooplankterler: Bitkisel besinleri hayvansal proteine

35 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: dönüştürür; Balık larvaları, yavru balıklar, balıklar ile omurgasızların direkt ve bunları tüketen diğer hayvanların ise dolaylı olarak besinini oluşturur ve bu yolla besin zincirinde enerji akışını sağlar; Bazı türlerin fitoplankton, protozoa ve bakteri üzerinde tüketicilik rolleri vardır; İçinde bulundukları su ortamında çevresel değişimlere çok çabuk karşılık verir ve suyun karakterini, kirliliğini, ötröfikasyon durumunu genel olarak belirleyici indikatör özellik gösterirler; Özellikle Rotifera grubunun suyu filtre ederek doğal arıtıma getirdiği katkı, bu gruba zooplanktonda önemli bir ayrıcalık sağlamaktadır (Cirik ve Gökpınar, 1993). Türkiye durgun sularında zooplankton üzerine yapılmış birçok çalışma olmasına karşın lotik sularla ilgili çalışmalar nispeten daha azdır. Yurdumuz lotik sularında; Gümüldür Deresi rotifer faunası (Ustaoğlu vd., 1996), Seyhan Nehri rotifer ve kladoser faunası (Göksu vd., 1997), Gümüldür Deresi kladoser ve kopepod faunası (Ustaoğlu vd., 1997), Batı Ege Bölgesi nehirleri zooplanktonu (Balık vd., 1999), Gediz Nehri Delta sı zooplanktonu (Ustaoğlu vd., 1999), Fırat Nehri rotifer faunası ve mevsimsel değişimi (Saler vd., 2000), Zıkkım Deresi rotifer faunası ve mevsimsel değişimi (Saler ve Şen, 2001), Asi Nehri rotifer faunası (Bozkurt vd., 2002), Akdeniz Bölgesi ndeki bazı nehirlerin zooplankton faunası (Bozkurt, 2004), Asi Nehri kopepod ve kladoser faunası (Göksu vd., 2005), Fırat Nehri Havzası rotifer faunası (Akbulut ve Yıldız, 2005), Seli Çayı rotifer faunası (İpek ve Saler, 2008), Kars Nehri zooplankton faunası (Özbay ve Altındağ, 2009), Karaman Nehri zooplankton yapısı (Altındağ vd., 2009), Asi Nehri zooplankton süksesyonu (Bozkurt ve Güven, 2010), Zamantı Çayı ve Homurlu Nehirleri rotifer faunası (Kaya vd., 2010), Kürk Çayı zooplankton faunası (Saler vd., 2011), Porsuk Nehri zooplankton faunası (Kırkağaç vd., 2011), Yuvarlakçay zooplankton faunası (Mis vd., 2011), Munzur Nehri zooplankton faunası (Saler, 2011) ile Görgüşan Çayı ve Geban Deresi zooplankton faunası (İpek ve Saler, 2008) üzerine yapılmış çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmada İstanbul un en büyük içme suyu rezervuarının en önemli kaynakları olan Bıçkı Dere ve Eski Riva Dere sinin, besin zincirindeki yeri ve işlevleri açısından önemli ekolojik görevler yüklenebilecek zooplankton faunası, dağılımı, bolluğu ve bazı fizikokimyasal parametreleri ile derelerin biyolojik (zooplankton) veriler açısından su kalitesinin belirlenmesi amaçlanmıştır.

36 30 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: MATERYAL VE YÖNTEM Çalışma alanı Eski Riva Deresi ve Bıçkı Dere, İstanbul un içme suyunun yaklaşık % 48 (ortalama m 3 gün -1 ) ini karşılayan en büyük rezervuarlarından biri olan ve 1972 yılında şehrin kuzeydoğusunda inşa edilmiş Ömerli Barajı nın en önemli kaynaklarıdır. Tarkan (2010)1990 lı yıllardan itibaren nüfus ve yerleşim bölgelerinin hızlı artışına bağlı olarak derelerle taşınan kanalizasyon, endüstriyel ve evsel atıkların artışıyla ötrofikasyon gözlemlenen Ömerli Barajı nın su kalitesi açısından en iyi durumda olan kaynaklarının Eski Riva Deresi (ERD) ve Bıçkı Dere (BD) olduğunu bildirmiştir (Şekil 1). Eski Riva Deresi nin etrafı sık bitki örtüsü ile kaplıdır. Zemini taşlı, kumlu ve kısmen çamurludur. ERD nin çevresinde yerleşim yeri yoktur. Yağışlı mevsimlerde kuvvetli su akışına sahip olan derenin, yaz aylarında suları azalma gösterebilmektedir. BD ormanlık alan içerisinden geçer, zemini kayalık ve kumluktur. Derenin içinde yoğun bir vejetasyon yoktur. Her iki derede ilkbahar ve yaz aylarında yoğun piknikçi baskısına maruz kalmaktadır ve yapılan kaçak balık avcılığında kullanılan av araçlarının dere içinde bırakılması nedeniyle dereler olumsuz yönde etkilenmektedir. Şekil 1. Örnekleme istasyonları. Figure 1. Sampling stations.

37 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Örnekleme Örneklemeler Eylül Ağustos 2007 tarihleri arasında aylık olarak yapılmıştır. Su sıcaklığı, elektriksel iletkenlik (Eİ), ph ve çözünmüş oksijen (ÇO) örnekleme esnasında pionneer 65 marka taşınabilir Multi-parametre ile sahada ölçülmüştür. Zooplankton örneklemesi için her istasyondan alınan 45litre hacmindeki su 55 µm göz açıklığına sahip plankton kepçesinden süzülerek örnek kaplarına aktarılmış ve hızlı bir şekilde %4 lük formaldehit ile fikse edilmiştir. Zooplankton örneklerinin sayımları inverted mikroskopta, teşhisleri ise Dussart (1969a,b), Koste (1978), Pontin (1978) ve Margaritora (1983) a göre binoküler mikroskop altında yapılmıştır. Tür seviyesinde tespit edilen organizmaların yoğunlukları litrede birey sayısı (birey L -1 ) cinsinden hesaplanmıştır. İstatiksel Analizler Tespit edilen zooplankton türleri açısından istasyonlar arasındaki benzerliği belirlemek için Bray-Curtis Benzerlik Analizi uygulanmıştır. Her istasyon için Shannon-Wiener çeşitlilik indeksi (H ) (1949) değerleri aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır. S = tür sayısı, p i = her bir türün nısbi bolluğu (p i =f i /n), f i = i türünün bolluğu, n = toplam birey sayısı. BULGULAR Eski Riva Deresi nde ph 7.9 (Ocak ve Şubat 2007) ile 8.7 (Ağustos 2007) arasında değişim göstermiştir. En düşük su sıcaklığı Şubat 2007 de 4.5 C ve en yüksek su sıcaklığı Temmuz 2007 de 21.6 C olarak ölçülmüştür. En düşük çözünmüş oksijen değeri Eylül 2006 da 5.8 mg/l olarak tespit edilirken, en yüksek değer Nisan 2007 de 11.2 mg/l olarak belirlenmiştir. ERD nde tespit edilen elektriksel iletkenlik değerleri 106 µs/cm (Ekim 2006) ile µs/cm (Şubat 2007) arasında değişim göstermiştir. Bıçkı Dere de ph 7.0 (Aralık 2006) ile 8.5 (Eylül 2006, Temmuz ve Ağustos 2007) arasında değişim göstermiştir. En düşük su sıcaklığı Aralık

38 32 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: da 4.2 C ve en yüksek su sıcaklığı Temmuz 2007 de 22.5 C olarak ölçülmüştür. En düşük çözünmüş oksijen değeri Ağustos 2007 de 7.5 mg/l olarak tespit edilirken, en yüksek değer Şubat 2007 de 12.0 mg/l olarak belirlenmiştir. Bıçkı Dere de tespit edilen elektriksel iletkenlik değerleri 86 µs/cm (Ekim 2006) ile 546 µs/cm (Mart 2007) arasında değişim göstermiştir. Çalışma alanında her iki istasyonda aylık olarak belirlenen ph, ÇO, Eİ ve su sıcaklığı değerleri Tablo 1 de verilmiştir. Bıçkı Dere ve Eski Riva Deresi nde yapılan çalışma sonunda 33 ü Rotifera, 3 ü Copepoda ve 4 ü Cladocera gruplarına ait olmak üzere toplam 40 zooplankton türü tespit edilmiştir (Tablo 2). BD de 24 ü Rotifera, 3 ü Copepoda ve 3 ü Cladocera gruplarına ait olmak üzere toplam 30 takson; ERD de 22 si Rotifera, 2 si Copepoda ve 2 si Cladocera gruplarına ait olmak üzere toplam 26 takson tespit edilmiştir. Her iki istasyonda da Rotifera baskın organizma grubunu oluşturmuştur (BD % 97.3; ERD % 83) (Şekil 2 A;B). Tablo 1. Çalışmada kaydedilen ph, ÇO, Eİ ve su sıcaklığı parametrelerinin aylık değerleri. Table 1. Monthly values of ph, DO, EC and water temperature parameters recorded in the study. Parametre ph Su Sıcaklığı ( C) Eİ (µs/cm) ÇO Aylar BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD Eyl Eki Kas Ara Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu

39 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Tablo 2. Çalışma alanında tespit edilen zooplankton türleri. Table 2. The zooplankton species identified in the study area. Phylum: Rotifera Rotaria rotatoria (Pallas, 1766) Brachionus angularis Gosse, 1851 B.calyciflorus Pallas, 1766 B. diversicornis diversicornis (Daday, 1883) Keratella cochlearis (Gosse, 1851) K. quadrata (O.F.Müller, 1786) K. valga (Ehrenberg, 1834) Notholca acuminata (Ehrenberg, 1832) N. labis Gosse, 1887 N.squamula (O.F.Müller, 1786) Euchlanis dilatata Ehrenberg,1832 Trichotria pocillum (Müller, 1776) T. tetractis (Ehrenberg 1830) Colurella colurus (Ehrenberg,1830) C. uncinata (O.F.Müller,1773) Lepadella patella (O.F.Müller,1786) L. ovalis (O.F.Müller,1786) Lecane bulla (Gosse, 1851) L. (Monostyla) closterocerca (Schmarda, 1859) L.(M.) lunaris (Ehrenberg,1832) L. flexilis (Gosse,1886) L. imbricata Carlin,1939 A Phylum: Rotifera Proales decipiens (Ehrenberg, 1831) Scaridium longicaudum (O.F.Müller,1786) Notommata copeus Ehrenberg,1835 Cephalodella gibba (Ehrenberg,1838) Trichocerca cylindirica (Imhof,1891) T.insignis (Herrick, 1885) T.(Diurella) porcellus (Gosse,1886) T. (D.) tigris (O.F.Müller,1786) Encentrum fluviatilis Wulfert 1939 Testudinella patina (Hermann,1783) Filinia terminalis (Plate,1886) Phylum: Arthropoda Subordo: Cladocera Bosmina longirostris (O.F.Müller, 1785) Pleuroxus aduncus (Jurine, 1820) Chydorus ovalis (Kurz 1875) Alona rectangula Sars, 1862 Subclassis: Copepoda Eucyclops serrulatus (Fischer, 1851) Acanthocyclops venustus (Nordman & Scoott,1906) Canthocamptus staphylinus (Jurine, 1820) B Şekil 2. Zooplankton türlerinin gruplara göre yüzde dağılımı; A: Bıçkı Dere, B: Eski Riva Dere. Figure 2. Percentage distribution of zooplankton species according to the groups; A: Bıçkı Stream, B: Eski Riva Stream. Rotifera dan Cephalodella gibba (Ehrenberg,1838), Colurella colurus (Ehrenberg,1830), Euchlanis dilatata Ehrenberg,1832, Keratella cochlearis

40 34 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: (Gosse, 1851), Lecane (Monostyla) lunaris (Ehrenberg,1832), Lepadella patella (O.F.Müller,1786), Notholca acuminata (Ehrenberg, 1832), Proales decipiens (Ehrenberg, 1831), Rotaria rotatoria (Pallas, 1766), Trichocerca insignis (Herrick, 1885), Trichocerca (Diurella) porcellus (Gosse,1886), Copepoda dan Canthocamptus staphylinus (Jurine, 1820) ile Eucyclops serrulatus (Fischer, 1851) ve Cladocera dan Alona rectangula Sars, 1862 olmak üzere toplam 14 takson her iki istasyonda da tespit edilen ortak türler olmuştur (Tablo 3). Çalışma süresince ERD de Rotifera grubundan Filinia terminalis (Plate,1886) 7 ay, Keratella quadrata (O.F.Müller, 1786) 6 ay, Brachionus diversicornis diversicornis (Daday, 1883) ve P. decipiens türlerinin 11 ay, teşhis edilen diğer türlerin ise tamamının tüm yıl boyunca bulundukları tespit edilmiştir. BD de Rotifera grubundan Colurella uncinata (O.F.Müller,1773), Encentrum fluviatilis Wulfert 1939, Keratella valga (Ehrenberg, 1834), N. acuminata, Trichotria pocillum (Müller, 1776) ile Trichotria tetractis (Ehrenberg 1830), Copepoda grubundan E. serrulatus ve Cladocera grubundan Pleuroxus aduncus (Jurine, 1820) 11 ay ve teşhisi yapılan diğer tüm türler yılın her ayı tespit edilmiştir (Tablo 3). ERD de zooplanktonda sırasıyla E. dilatata, C. staphylinus, L.(M.) lunaris, C. colurus, T. (D.) porcellus, L. patella, Trichocerca cylindirica (Imhof,1891), Rotaria rotatoria (Pallas, 1766), C. gibba ile A. rectangula ve BD de ise L. ovalis, T. (D.) porcellus, C. colurus, C. staphylinus ile A. rectangula türleri baskın olmuştur. Çalışma sonunda her iki istasyonda grupların yıllık bolluk değerlerine göre Rotifera grubu baskın bulunmuş ve bu grubu sırasıyla Copepoda ve Cladocera izlemiştir (Şekil 3).

41 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Tablo 3. Bıçkıdere ve Eski Riva Deresi nde bulunan zooplankton türlerinin aylara göre dağılımı (birey L -1 ). Table 3. Monthly distribution of zooplankton species found in Bıçkıdere and Eski Riva Streams (org. L -1 ). BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD Rotifera Eylül 06 Ekim 06 Kasım 06 Aralık 06 Ocak 07 Şubat 07 Mart 07 Nisan 07 Mayıs 07 Haziran 07 Temmuz 07 Ağustos 07 B.angularis B. calyciflorus B.d. diversicornis C. gibba C. colurus C. uncinata E. fluviatilis E. dilatata F. terminalis K. cochlearis K. quadrata K. valga L. bulla L. (M.) closterocerca L. flexilis L. imbricata L.(M.) lunaris L. patella L. ovalis N. acuminata N. labis N. squamula N. copeus P. decipiens R.rotatoria S. longicaudum T. patina T. cylindirica BD: Bıçkıdere, ERD: Eski Riva Deresi.

42 36 İÜSUDERGİ/IUJFAS (2012) 27-1: Tablo 3. ün devamı. Table 3. Continued. BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD BD ERD Rotifera Eylül 06 Ekim 06 Kasım 06 Aralık 06 Ocak 07 Şubat 07 Mart 07 Nisan 07 Mayıs 07 Haziran 07 Temmuz 07 Ağustos 07 T.insignis T. (D.) porcellus T. (D.) tigris T. pocillum T. tetractis Toplam Rotifera Copepoda A. venustus C. staphylinus E. serrulatus Toplam Copepoda Cladocera A. rectangula B. longirostris C. ovalis P. aduncus Toplam Cladocera Toplam Zooplankton BD: Bıçkıdere, ERD: Eski Riva Deresi.