Bilim ve Etik Mühendislik Etiği Meslek Etiği

Transkript

1 1 2 Bilim ve Etik Mühendislik Etiği Meslek Etiği Doç. Dr. Burak DİKİCİ Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü burakdikici@gmail.com Giriş «İnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. İnsanları erdemle ve ahlak kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır.» Konfüçyüs 3 4 Giriş (devam) «Hayatta göreceğiniz iş ne olursa olsun, erdem olmayınca her şeyin, yapacağınız her işin sonunda utanç ve kötülük vardır.» Platon «İtiraf et, kurtul.» Tolstoy Giriş (devam) «Bir ülkenin medeniyeti, nüfusunun fazlalığı, şehirlerinin büyüklüğü veya ekinlerinin bolluğu ile değil, o ülke halkının ahlaki değerleri ile ölçülür.» R.W. Emerson 1

2 5 6 Şu kavramları tanımlayınız Etik nedir? Ahlak nedir? Meslek etiği nedir? Meslek ahlakı nedir? Etik Nedir? Etik sözcüğü Yunanca karakter anlamına gelen ethos sözcüğünden türetilmiştir. Etik; insanların kurduğu bireysel ve toplumsal ilişkilerin temelini oluşturan değerleri, normları ve kuralları, doğruyanlış ya da iyi-kötü gibi ahlaksal açılardan araştıran bir felsefe disiplinidir. Etik; daha geniş bir bakış açısı ile, bütün etkinlik ve amaçların yerli yerine konması, neyin yapılacağının; neyin istendiği ya da istenmeyeceğinin; neye sahip olunacağı ya da olunmayacağının bilinmesidir. Etik, her insanın farklı görüşüne bırakılmayacak kadar ciddi bir iştir. 7 8 Etik Kaynakları Nelerdir? Töreler Gelenek ve görenekler Toplumsal norm ve değerler İnanç değerleri Ülkelerin yazılı olan kaynakları (kanun, yasa vb.) Ahlak Nedir? Bir toplum içinde kişilerin benimsedikleri, uymak zorunda bulundukları davranış biçimleri ve kuralları. Belli bir toplumun belli bir döneminde bireysel ve toplumsal davranış kurallarını saptayan ve inceleyen bilim. İyi nitelikler, güzel huylar. 2

3 9 10 Ahlak ile Etik Arasındaki Fark? Ahlak ile Etik Arasındaki Benzerlik? Ahlak; Ahlâk, bir toplumun en üst genel standartlarını içerir. Bireylerin meslekî ve kurumsal rollerinden bağımsız, toplumun tümü için geçerlidir. Ahlâk, yaşadığımız toplumda her zaman ve mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterir. Etik; Etik ise genel davranış standartları değil, toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubun standartlarıdır. Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar. Etik; ahlâk üzerinde düşünebilme etkinliğidir. Bireysel ve toplumsal ilişkilerin temelini oluşturan değerleri, normları, kuralları, iyi-kötü, doğru-yanlış gibi durumları ahlaksal açıdan araştıran bir felsefe dalıdır ve çoğu zaman Ahlak Felsefesi olarak adlandırılır Meslek Etiği Nedir? Meslek Etiği; Doğrudan doğruya insanla ilgili mesleklerde uyulması gereken davranış kuralları olarak tanımlanabilir. Yani, belirli bir meslek grubunun, mesleğine ait oluşturup koruduğu, meslek üyelerine emreden, uyulması gereken davranışlar silsilesidir. Meslek etiğinin en önemli yanlarından biri, dünyanın her yerinde aynı meslekte çalışanların bu davranış kurallarına uygun davranmaları gerektiğidir. Meslek Etiği (devam) Meslekleri veya görevleri olan insanlara uygulanan davranış standartlarıdır. Çünkü, iş ve çalışma etiğini sağlam temellere oturtmak yaşamsal önem taşır. Hipokrat Yemininden Bir Örnek: Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın dışında insanlarla münasebette iken etrafımda olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım ve kimseye açmayacağım. 3

4 13 14 Meslek Etiği (devam) İşyerindeki ahlaki değerlerimizi, geleneksel ahlâk anlayışımızı devraldığımız öğeleri dikkate almak, öte yandan da dünyadaki her boyutlu değişimle bunu harmanlamak zorundayız. Sadece geçmişe dayanan bir iş ahlâkı anlayışı, yeni açılımları engelleyeceği gibi, sadece günlük değerlerle kodlanmış bir ahlâk anlayışı da temelsiz olacak ve ilkesizliği taşımış olacaktır. Meslek Etiğinin Amacı Amaç hataların yapılmasını önlemektir. Mesleğin insanlara daha iyi hizmet vermesi için, mesleğe bir kılavuz hazırlamaktır. Bir mesleğin uygulamasında; topluma, müşteriye, mesleğe ve meslektaşa, doğaya ve çevreye karşı ahlaki, adil ve doğru davranış modeli geliştirmektir. Bir meslek alanında insan ilişkilerine ait kuralların geliştirilmesi, işlevsel hale getirilmesini ve kural dışı davranışları sınırlandırmaktır Meslek Etiğinin İlkeleri Nelerdir? Temel İlke: Genel Ahlaka uygunluk Bilimsel yada mesleki etik genel ahlaki standartlara aykırı olamaz! İkinci İlke: Örnek olma rolü Bir meslek sahibinin, yanında çalıştığı arkadaşlarına, astlarına, meslektaşına ve hatta bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır. Meslek Ahlakı Meslek ahlakı ise, bize meslek yaşamımızda karşılaştığımız irili ufaklı sorunları çözerken yardımcı olacak yolları gösterir. Çok genel anlamda hangi davranışlara izin verilebilir, hangi davranışlar ahlâken savunulabilir iş yaşamımız boyunca hep ayırmak zorundayız. Örneğin, savaş savunulabilir bir olay mıdır? Savaşın ardından artan ticaretten pay almak bizce ahlâklı bir davranış mıdır? İnsan yaşamına parasal değer biçilebilir mi? 4

5 17 18 Meslek Ahlakı (devam) Meslek ahlâkı ile ilgili çelişkili sorunlara yaklaşırken izlememiz gereken yol şöyle özetlenebilir: İyi, kötü, doğru, yanlış, gerekli, zorunlu kelimeleri ile neyi kastediyoruz çok iyi düşünmek gerekir. Sorunları günümüzün dünyasına indirgemek, spesifik bir yer ve zamanda yeniden ele almak gerekir. Örneğin, İkinci Dünya savaşını sona erdirdiği için Japonya ya atom bombalarını atmak iyi olmuş olabilir mi? Bütün bu düşünce egzersizleri bize meslek yaşamımızda karşılaştığımız irili ufaklı ahlaki seçim sorunlarını çözerken yardımcı olacaktır. Yasal Dayanak/Takipçi Ülkemizde çeşitli meslek alanlarında çalışanların davranış ve çalışma ilişkilerinde bazı ortak kurallara uymalarını sağlamak amacıyla mesleki etik ilkelerinin geliştirilmesi çalışmaları ve bu ilkelerin yürütülmesini denetleyen birim «Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu Başkanlığı» dır. Temel görevi; kamu kurum ve kuruluşları ile kamu niteliğindeki meslek kuruluşlarında etik komisyonları oluşturulmasını sağlamak Kültürümüzde İş Ahlakı Ahilik, iş etiği konusunda en çarpıcı örneklerden biri olup, ahilik teşkilatı ise bu anlamda en etkili kurumlardan birisidir. Ahilik, 13. ile 19. yüzyıllar arasında, Anadolu başta olmak üzere Balkanlar dan Kırım a uzanan bir coğrafyada egemen olmuş ekonomik, sosyal, kültürel bir kurumdur. Divan-ı Lügat it Türk e göre «eli açık, cömert, yiğit» anlamına gelen «akı» kelimesinden türemiştir. Kültürümüzde İş Ahlakı (devam) Azerbaycan dan Anadolu ya gelmiş bir halk bilgini olan Ahi Evran, bu teşkilatın kurucusudur. Ahilik, işi kutsal, çalışmayı ibadet sayan karşılıklı işbirliği ve sosyal dayanışmaya dayalı, kaliteyi ve müşteri hizmetini ilke edinmiş, mesleki gelişmeyi, sürekli eğitimi esas alan ahlâk anlayışını temsil eder. 5

6 21 22 Kültürümüzde İş Ahlakı (devam) Bu davranış biçimine göre; meslek ahlâkına uygun tutum ve davranışlar denetlenir, kurallara uymayanlara yaptırımlar uygulanırdı. Esnafta her şeyden önce doğruluk aranırdı. Çürük iş yapmak, belirlenen fiyatın üstünde mal satmak, başkasının malını taklit etmek büyük suç sayılırdı. Kültürümüzde İş Ahlakı (devam) Kalitesiz mal üreten, tüketiciyi aldatan, yüksek fiyatla mal satan esnaf ve sanatkâr birlikten ihraç edilir, işyeri kapatılırdı. Böylelerine «yolsuz» denir, piyasadan hammadde alamaz, kimse ona mal satmaz, o malını kimseye satamazdı. Kahvelere kabul edilmez, cemiyet toplantılarına giremezdi Ahi kurumunun mesleki ahlâk ve görgü kurallarının temel ilkeleri: İyi huylu ve güzel ahlâklı olmak, İşinde ve hayatında kin, çekememezlik ve dedikodudan kaçınmak, Gözü, gönlü ve kalbi tok olmak, Şefkatli, merhametli, adaletli, faziletli, iffetli ve dürüst olmak, Cömertlik, ikram ve kerem sahibi olmak Alçak gönüllü olmak, büyüklük ve gururdan kaçınmak. Ahi kurumunun mesleki ahlâk ve görgü kurallarının temel ilkeleri (devam): Hataları yüze vurmamak Hakka, hukuka, hak ölçüsüne riayet etmek İnsanların işlerini içten, gönülden ve güler yüzle yapmak Emri altındakileri ve hizmetindekileri korumak ve gözetmek Kötü söz ve hakaretlerden kaçınmak İçi, dışı, özü, sözü bir olmak 6

7 25 26 Ahi kurumunun mesleki ahlâk ve görgü kurallarının temel ilkeleri (devam): Ürünlerin üzerine kazınan çentikler, ustanın «alâmet-i farikası» yani amblemi, o ürünün kalite belgesi, aynı zamanda onu yapan ustanın, çalışanlarının ve işyerinin şerefiydi. «Doğru olsan ok gibi, elden atarlar seni. Eğri olsan yay gibi, elde tutarlar seni. Menzil alır doğru ok, elde kalır eğri yay.» deyişi, genelde dükkân levhası olarak dükkânlara asılırdı. Sonuç İrademiz dahilindeki davranışlarımızı denetleyerek irademiz dışındaki davranışlarımızı düzenleyebiliriz. Şahsiyetimize bir şey katmayan davranış, şahsiyetimizden mutlaka bir şey eksiltir. Sen kendini anlatmayı bırak seni davranışların anlatsın. Bugün yaptığınız davranış ve seçimler, yarın geleceğinizi kurar. 27? Haftaya; Mühendislik Mesleğinde Etik Ders notlarının hazırlanmasında; Ayşen Müezzinoğlu, Mühendislikte Etik, Türkiye Mühendislik Haberleri, 423, 20-22, 2003/1. Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Alkış, Etik ve Mesleki Etik Sunumlar, Karabük Üniversitesi. Aslıhan Ulutaş, Mühendislikte etik, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Öğrenci Üye Kurultayı Bildiriler Kitabı, , İzmir. Prof. Dr. Cengizhan İpbüker, Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Göksel, Prof. Dr. Rasim Deniz, Mühendislik Etiği, Dr. Türker Hüdaverdi, Mühendislik Etiği Vaka Örnekleri, Serbest/anonim internet tabanlı kaynaklarından yararlanılmıştır. 7