Muhammed Felat AKTAN 1 BȂKĪ NİN TEŞNEDÜR REDİFLİ GAZELİNİN YAPISAL YÖNTEMLE İNCELENMESİ

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s Muhammed Felat AKTAN 1 BȂKĪ NİN TEŞNEDÜR REDİFLİ GAZELİNİN YAPISAL YÖNTEMLE İNCELENMESİ Özet Günümüzde klasik metinlerin değerlendirilmesinde, geleneksel yöntemin yanında modern yöntemler de kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntemler, edebiyata yeni boyutlar kazandırmış, metinlerdeki edebȋ değeri ortaya çıkarmıştır. Bu yöntemlerden biri de Yapısalcılık tır. Yirminci yüzyılın önemli kuramlarından olan yapısalcılık, eseri biçimsel olarak ele almış, kendine özgü yöntemlerle metni analiz etmiştir. Çalışmamızda öncelikle bu kuramın tanımı, doğuşu ve tarihsel gelişimi hakkında genel bilgi verilmiştir. Daha sonra yapısalcılık ile ilgili literatür taramalarına ve bu yöntemin edebiyatımızdaki uygulama süreçlerine değinilmiştir. Çalışmamızın ikinci kısmında, Baki nin Teşnedür redifli gazeli klasik usule göre kısaca şerh edilmiştir. İkinci bölümde orijinal metin, transkripsiyonlu metinle bir tablo içinde verilmiş, yabancı kelimelerin Türkçe sözcük anlamları verildikten sonra gazelin beyitleri tek tek açıklanmıştır. Son bölümde ise incelediğimiz metnin yapısal olarak analizi yapılmış, eser, ses ve anlam bakımından istatiksel veriler ışığında değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bȃkȋ, Yapısal İnceleme, Gazel, Kafiye, Şerh ANALYSIS of BAKI S GHAZAL THAT WRITTEN BY TEŞNEDÜR RHYME WİTH STRUCTURAL METHOD Abstract Traditional methods has been used with the modern methods in the the evaluation of classic texts at the present time. These methods have brought a new dimension to the literatüre and also revealed the literary value. One of the these methods that mentioned is "structuralism" and literary text has been dealt with formally and has been analyzed with a unique method by the structuralism which is one of the most important concept of the twentieth century. General imformation about the definition, emergence and historical development of this concept were given in this study. After giving general information about structuralism, literature about the structuralism was scanned and the 1 Arş. Gör. Dicle Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı ABD., muardaf@hotmail.com

2 Muhammed Felat Aktan 410 implementations of this method in our literature were discussed In the second part of our study, the Baki s ghazal that written by Teşnedür redif method were briefly annotated by the classic method. In the second part of study the original text is given in a table with transcribed text and hazal couplets are disclosed one by one after giving the meaning of foreign words in Turkish. In the last chapter structural analysis of the examined text have been made and literary has been evaluated in terms of sound and meaning in the light of statical datas. Keywords: Bȃkȋ, Structural Analysis, Ghazel, Rhyme, Annotation GİRİŞ Batı dünyasında Structuralism olarak bilinen Yapısalcılık, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında kültür, edebiyat, dil, psikoloji, felsefe, matematik vb. alanlarda kendini göstermiştir. Bu modern yaklaşım eğitim felsefesinden öğretim yöntemlerine kadar geniş bir alanda uygulanmıştır. Yirminci yüzyılda Ferdinand de Saussure'ün çalışmaları yapısalcılığın dil alanında çıkış noktası olmuştur. Saussure dili toplumsal bir olgu olarak görmüş, dil olgusunun ne olduğu, dilbilimin konusu, görevi ve diğer bilimlerle ilişkisi üzerinde durmuştur. Ona göre dili, tarihsel gelişimi içinde değil de eş zamanlı göstergeler sistemi olarak ele almak gerekir. Hıtchcock a göre, onun çalışmasındaki en belirleyici unsur, dilbilimsel anlamın sözcükler arasındaki ilişkilerde bulunduğu saptamasıdır. Bu ilişkiler uzam ve zaman üzerine kaydedilmiştir. Dili ve anlamı inceleme yöntemi dilin yapılarını araştırmayı merkez aldığından bu dil felsefesine genel olarak yapısalcılık denilmiştir. (Hıtchcock,2013:64). Saussure, Todorov, Barthes gibi yapısalcılar edebiyata eş zamanlı olarak yaklaşmış, tarih, yazar ve metin dışı gerçek dünyayla bağ kurmamıştır. Bu kuramda eser merkezde olup, biçim anlam ile uyumludur. Bütünlüğü oluşturan ahengin temelleri yapılardan meydana gelir. Yapılardan hareketle dilsel ve toplumsal fenomenlerin daha iyi anlaşılabileceği temeline dayanan yapısalcılığın tanım, işlev ve ilkeleri ile ilgili birçok değerlendirme yapılmıştır. Yapısalcılık; dilbilimden, kültür araştırmalarına, halk masallarına ve edebiyat metinlerine kısaca tüm anlatı (narrative) türlerine kadar, geniş bir alanda uygulanmasını gördüğümüz, farklı anlamlar yüklense de genel olarak "yapı'nın belirleyiciliğinden hareket eden felsefî ve toplumsal problemleri bu belirleyici yapı kavramından hareketle açıklamaya çalışan yaklaşımın adıdır. (Çevikbaş,2002: 137). Bir metni kuran yapının incelenmesi, bir bütün oluşturan alt elemanlar arasındaki ilişkilerin tespit edilmesi, bir cümle sayılan yapının öğelerinin bulunması demektir. (Eke, 2011: 184). Yüzeydeki görüntünün altında, derinde yatan kuralların ve yasaların oluşturduğu yapıyı arayan bir yöntem olan bu yöntem, yapıyı oluşturan birimlerin tek başlarına anlam taşımadıklarını, yapı içinde birbirleriyle olan bağıntılardan anlam kazandıklarını savunur. Ele alınan nesnenin kendi başına ve kendi kendisi için incelenmesi; nesnenin kendi öğeleri arasındaki bağıntılardan oluşan bir dizge olarak ele alınması; söz konusu dizge içinde her zaman işlevi göz önünde bulundurma ve her olguyu bağlı olduğu dizgeye dayandırma zorunluluğunun sonucu olarak, nesnenin artsüremlilik içinde değil, eşsüremlilik içinde ele alınması yapısalcı yöntemin temel ilkeleri olarak belirir. ( Tüfekçi, 2003:64).

3 411 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Eagleton a göre yapısalcılık, yapılarla ilgilenir ve özellikle de bu yapıların işlemesini sağlayan genel yasaları inceler. Yapısalcılık fenomenleri tek tek bu yasaların bazı bölümlerine indirgeme eğilimindedir. Yapısalcı anlayışta dikkat çeken husus, herhangi bir imgenin anlam kazanması, diğer imgeler ile olan ilişkisinin sonucuna bağlıdır. Bir başka değişle imgeler varlıkları ve bir araya gelişleri ile birbirlerini tamamlarlar. (Eagleton, 2011: ). Bu tamamlama sürecinde yapılar durgun olmayıp aksine dinamiktir. Yeni öğelerin yapıya girip değişmesi belli kurallar ve yasalar tarafından belirlenir. Yapısalcı görüşte gerçek bilgi, sadece kodlanmış değil, aynı zamanda geleneksel, yani oluşturulmuş, geleneklere rağmen göstergeler ve anlam pratiklerinden yapılmıştır. Bu, gerçeğin toplumsal yapısı olarak bilinir. Bundan dolayı yapısalcılıkta gerçek, toplumsal, bireysel ve bilinçaltı kavramları arasında tutarlı bir bağlantı vardır. Tümü benzer kanunlarla çalışan aynı göstergeler, kodlar ve geleneklerden bir araya getirilmiştir. (Lye, 2011:634 ). Yapısalcılık, insan etkinliklerinin genel yapılarını belirlemeye çalışan bir çaba olarak temel benzetilerini dilbilimden almış olsa da, onun batı düşünce geleneğindeki en önemli özelliği şeylere yeni bir bakış açısı getiriyor olmasıdır. Bu bakış açısının oldukça fazla örneği olması, dilbilimden, kültür ve mitolojilere kadar geniş bir alanda kullanılması, onun tam olarak ne olduğunu belirlememizi kısıtlamış olabilir. Ama şurası açıktır ki, yapısalcılık, her şeyi, dünyanın hatta öznenin bile yapılar arası ilişkilerden oluşuyor olarak görür. (Çevikbaş,2002:50). Yapısalcılıkta eleştirici yansız olarak metne bakar. Ne yazar ne de diğer etkenleri dikkate alarak metne bakmaz. Metne tarafsız olarak karşıdan bakar ve kendi kurduğu modelle karşılaştırarak onu incelemeye çalışır. (Erdem, 2003:232). Genel olarak değerlendirdiğimizde yapısalcılık, realiteyi, toplumsal olgular temelinden ziyade, öğeler arasındaki ilişkilere göre açıklar. Ekol temsilcilerine göre bu akımın kendi içsel işleyiş yasa ve kuralları mevcut olup, tüm yasa ve kurallar kendi içlerinde birbiriyle ilişkili halindedir. Yapısalcılık, göstergebilim ve diğer bazı kuramlara göre daha nesnel, daha kapsamlıdır. Yapısalcılık dil ve edebiyat alanında Barthes, Genette, Lortman, Todorov ve psikanaliz alanında J.Lacan ı, diğer kuram temsilcilerine oranla daha çok etkilemiştir. Tunca Kortantamer e göre yapısalcı şerhin edebiyatımızdaki ilk denemeleri Süheyla Bayrav ve Tahsin Yücel etrafında oluşmaya başlamıştır. O, yapısalcılığın tarihî süreci hakkında bilgi verdikten sonra Yapısalcı şerhin temel prensiplerini şu şekilde özetlemiştir: Bir sanat eseri değişik dönemlerde veya değişik açılardan bakıldığında değişik bildiriler sunmaktadır. Okur sürekli değişken olduğundan, farklı açıklamalar mümkündür. Bu açıklamalar kendi içerisinde tutarlı ise normaldir. Nesnellik açıklamanın bildirisinde değil iç düzenindedir. Edebiyat bilimi metnin taşıyabileceği bütün bildirileri veya tek doğru bildiriyi aramaz; sanat eserinin sanat özelliklerini, sanatçının bilinçli çabasını göstermeyi amaçlar. Aranılan şey eserin iç düzeni, her sanatçının özel dizgesi, belli bir dönemin sanat duyarlığı, geleneği eğilimleridir. Bu iş yapılırken tekrarlar, paralellikler, mısra uzunlukları, cümle unsurlarının sıralanmaları, birbirleriyle ilişkileri, cümlelerin yapıları, tek tek kelimeler, onların cinsleri, özellikleri, her türlü ses tekrarı göz önüne alınır. Bunlar ne istatistikçi bir anlayışla, ne de eski retoriğin yaptığı gibi, yapı çerçevesinden koparılarak ele alınmalıdırlar. Aksine içinde bulundukları bütünün parçaları, bir dizgenin öğeleri diye gözden geçirilmelidirler. (Kortantamer,2004: 63). Hakan Yekbaş a göre yapısalcı şerh, 20. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkmış, divan şiirinin açıklanmasında klasik yöntemin yanında modern yöntemlerin kullanılmaya başlandığı

4 Muhammed Felat Aktan 412 görülmüştür. Ona göre, sanat eserinin özünde var olan; sanatçı, eser, okur ve dış dünya gibi unsurlardan birine yönelmek, yeni sanat kuramlarının ortaya çıkmasına sebep olduğu gibi şiir şerhlerinde de yeni yaklaşımların oluşmasına neden olmuştur. (Yekbaş, 2008: 207). Günümüzde yapısalcı metodun ve diğer modern teorilerin yoğun bir şekilde edebi metinlere uygulandığını, klasik edebî metinlerimizin de bundan nasibini aldığını görüyoruz. Cem Dilçin, Fuzuli nin bir gazelini yapısal yöntemle incelediği ve bu alanda öncülük ettiği makalesinde, divan şiirinin sadece eski ve alışılagelmiş yöntemle şerh edilmesinin o ürünlerin yapısal açıdan taşıdıkları pek çok özelliğin görülmemesine neden olduğunu, bu nedenle divan şiiri açıklanırken yapısal yöntemin olanaklarından da yararlanılması gerektiğini ileri sürer. (Morkoç,2010:1212).Mezkur görüşlerden hareketle Baki nin Teşnedür redifli gazelini bu çerçevede inceleyeceğiz. Metnin Transkiripsiyonlu Aktarımı 2 Âb-ı hayât-ı la lüñe ser-çeşme-i cân teşnedür Sun cür a-i câm-ı lebüñ kim Âb-ı hayvân teşnedür GAZEL Cân la lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumı Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür Âb-ı zülâl-i vasluña muhtâc tenhâ dil degül Hâk üzre kalmış huşk-leb deryâ-yı ummân teşnedür Bezm-i gamında cân u dil yandı yakıldı sâkıyâ Depret elüñ sür ayagı meclisde yârân teşnedür Cânâ zülâl-i vasluñı agyâr umar uşşâk umar Âb-ı sehâb-ı rahmete kâfir müselmân teşnedür Giryân o Leylîveş n ola sahrâya salsa Bâkîyi Mecnûnuñ âb-ı çeşmine hâk-i beyâbân teşnedür 1. Gazelin Günümüz Türkçesine Çevirisi ve Şerhi 1.1. Kelimeler Ȃb-ı çeşm: gözyaşı (f.i.t.) Âb-ı hayv ân : ölümsüzlük suyu (f.i.t.) Ağyâr: yabancı (a.i.) Beyâbân: çöl (f.i.) Câm-ı leb : dudak kadehi (f.i.t.) Âb-ı hayât: hayat verici su (f.i.t.) Ȃb-ı zülâl : berrak su (f.i.t.) Ayak : kadeh (t.i) Bezm-i gam : gam meclisi (f.i.t.) Cur a: damla (a.i.) 2 Transkripsiyonlu metin Kültür Bakanlığı e kitap bölümünde, Sabahattin Küçük tarafından hazırlanmış olan Bȃkȋ Divanı 69 nolu gazelden alınmıştır.

5 413 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Cur a-nȗş: içki içen (f.b.s.) Giryân : ağlayan (f.i.) Huşk-leb: dudakları kurumuş (f.a.b.s.) Müselmân: Müslüman (a.i.) Sehâb: bulut (a.i.) Teşne: susamış, istekli (f.s) Yanmak: şikayet etmek (t.f.) Deryâ-yı ummân : okyanus (f.i.t.) Huşk: Kuru Lâ l : dudak (f.i) Sâki: içki dağıtan (a.s.) Ser-çeşme-i cân: can pınarı (f.i.t.) Uşşâk : aşıklar (a.i.) Yârân: dostlar (f.i.) 1. Âb-ı hayât-ı la lüñe ser-çeşme-i cân teşnedür Sun cür a-i câm-ı lebüñ kim Âb-ı hayvân teşnedür Nesre Çeviri: Senin la le benzeyen dudağına can pınarı susamıştır. Dudağının kadehinden bir yudum sun; ki ona ȃb-ı hayȃt bile susamıştır. Âb-ı hayât, klasik edebiyatımızda oldukça geniş anlamlarda kullanışmış; Hızır, İlyâs, İskender, İskender-i Zülkarneyn, zulmet, leb, şarap, sonsuzluk vb. objeler ile birlikte çağrıştırılmıştır. Ölümsüzlük suyu olarak bilinen bu efsanevȋ su, bütün dünya mitolojilerinde geçen bir kavramdır. Doğu edebiyat ve efsanelerinde bu hikayenin varyantlarına çok rastlanılmakla birlikte Batı da da ȃb-ı hayȃt inancı vardır. (Pala.,2005:3). Ȃb-ı hayȃt ı tasavvufȋ sembol olarak kullandığımızda ilahȋ aşka karşılık geldiğini görürüz. İncelediğimiz beyitte şair, bu terimi la l kelimesiyle birlikte kullanmıştır. La l kırmızı renkten oluşan değerli bir taş olmakla birlikte Divan Edebiyatı nda sevgilinin dudağı için kullanılır. Dudak, divan şiirinde üzerinde durulan güzellik unsurlarından biridir. Bir taraftan aşığa eziyet çektirirken, diğer taraftan aşığa can veren bir ilaç gibidir. Nitekim şair ȃb-ı hayȃt ı dudak kelimesiyle beraber kullanmış sevgilinin dudağını ölümsüzlük suyuna benzetmiştir. Bâkî, ağız ve dudağı çeşitli hayal unsurları ile ele almıştır. Sevgilinin ağzı ve dudağı bazen gizli sırlar saklayan bir kutu bazen hayat bağışlayıcılığı ile ab-ı hayat, bazen tatlı tatlı konuşan bir tuti bazen insanı kendinden geçiren bir şarap olup herkesi kendine esir etmiştir. Sevgilinin dudağı ölümsüzlük suyudur, bu suya ulaşmak için kaç kişi canını vermiştir. (Kandemir,2008:439). Şaire göre sevgilinin dudağı o kadar cezbedici ve etkileyici ki ona cȃnın dışında ȃb-ı hayȃt da susamıştır. Yazar burada ironik bir şekilde mübalağa sanatı yapıyor. Sevgilinin dudağının tesirinde kalan ölümsüzlük suyu, sevgilinin dudağına susuyor. Bȃkȋ ye göre la l burada hayat bağışlayıcı olarak görülüyor. Beyitte la l-dudak, dudak-ȃb-ı hayȃt, ȃb-ı hayȃt-isa Peygamber arasında benzerlik ilişkisi kurulmuştur. Açık istiare sanatı yapılarak la l, dudak yerine kullanılmış; teşbih sanatından yararlanılarak dudak ȃb-ı hayȃt a benzetilmiştir. Kutsal kaynaklara göre İsa Peygamber, nefesiyle hastaları iyileştirmiş, ölülere can vermiştir. Sevgilinin dudağı, aşıklara hayat vermektedir. Bu yönüyle sevgilinin la l i İsa nın nefesiyle özdeştirilir. Şair, hayat veren suyu kişileştirerek susuzluk çeken bir canlı olarak gösteriyor. Bunun yanında su ile ilgili kelimeleri (ȃb-ı hayȃt, ȃb-ı hayvȃn, çeşme, cur a-cam, teşne) bir araya getirerek tenasüb sanatını kullanıyor. 2. Cân la lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumı

6 Muhammed Felat Aktan 414 Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür Nesre Çeviri: Can(ım), sevgilinin dudağını arzular; yȃr ise benim kanımı içmek ister. Yarabbi! bu aşk vadisi nasıl bir yerdir ki orada can da canan da susamıştır Birinci mısrada şair mevcut olan bir durumdan yakınıyor. Ȃşığın canı sevgilinin hayat veren dudağını arzularken, sevgili karşılık vermek yerine aşığın kanını içmek istiyor. Bir isteğe karşı eziyetle cevap verme söz konusudur. Divan şiirinde ȃşık ile sevgili arasındaki bu zorlu bağ klişeleşmiştir. Sevgili acımasızdır ve aşığın çektiği acılara aldırış etmez. Her fırsatta ȃşığa cefa çektirir, onu süründürür. İkinci mısrada ise şair şaşkınlığını dile getiriyor ve bu paradoksa bir anlam veremiyor. Bu aşk vadisinde canın da cananın da susuz olması şairin tuhafına gidiyor. Vadi kelimesi, sevgililerin aşk meydanı olarak burada geçiyor. Hem aşık hem de sevgili bu meydanda susamıştır. Ȃşık, sevgilinin dudağındaki hayat veren suya susamışken, sevgili ise ȃşığın kanını arzulayarak susuzluğunu gidermek istemektedir. Birinci beyitte olduğu gibi ilk mısrada kullanılan la l mazmunu, açık istihare sanatına başvurularak dudak yerine kullanılmıştır. ya ünleminin kullanılması nidȃ sanatına; can ve canan kelimelerinin kullanılması cinas sanatına başvurulduğunu gösterir. Can ve canan kelimeleri aynı kökten olduğu için bu iki sözcük arasında iştikak sanatı da mevcuttur. Beyitte kullanılan bir başka edebȋ sanatta leff ü neşr dir. Can la lin arzusuyla canın teşnesi; yârin kanı içmek istemesiyle cananın teşnesi arasında düzenli ve sıralı bir anlam bağlantısı olduğu için beyitte mürettep leff ü neşr söz konusudur. 3. Âb-ı zülâl-i vasluña muhtâc tenhâ dil degül Hâk üzre kalmış huşk-leb deryâ-yı ummân teşnedür Nesre Çeviri: Senin tatlı suyuna sadece gönül muhtaç değil! Ona sahilde, toprak üstünde kalmış, dudağı kurumuş bir şekilde okyanus bile susamıştır. Tatlı suya muhtaç olan sadece şairin gönlü değildir. Okyanus bile o sudan oluştuğu halde sevgilinin tatlı suyuna muhtaçtır. Okyanus, sular içinde bir büyüklük ve gücün sembolü olmasına rağmen onun karşısında acze düşmüştür. Okyanusun suyu tuzlu olur, tuz da dudakları kurutur. Tuzlu suyu içen bir damla tatlı suya muhtaç kalır. İşte sevgili de tatlı su kadar ulaşılmak istenendir. Beyitte hem biçim olarak hem de anlam olarak tezatlık vardır. Zülal-huşk, hȃk-ummȃn, okyanus (tuzlu) suyu- tatlı su kelimeleri zıtlıkları gösteriyor. Şair tahayyülünde bir tablo çiziyor ve bu tabloda kişileştirme sanatından yararlanarak kıyıyı dudağa benzetiyor. Denizin sahile vurmasını hüsn-i tahlil sanatını kullanarak gösteriyor. Denizin sahile gelmesi sevgiliye kavuşmak içindir. İlk beyitte olduğu gibi bu beyitte de su ile ilgili sözcükler( ȃb, zülȃl, ummȃn, derya, huşk, teşne) bir arada kullanılıyor. Doyasıyla bu beyitte de tenasüb sanatına yer verilmiştir. Dil kelimesi hem gerçek hem de mecaz anlamlarıyla kullanılmıştır. Beyitte gönül anlamının yanında tatma duyusunu gerçekleştiren organ olarak da kullanılmıştır. Benzer bir kullanım tenha kelimesi için de geçerlidir. Kelime olarak hem ıssız hem de yalnız anlamlarına gelen tenha sözcüğü bu beyitte tevriyeli kullanarak uzak anlamıyla çağrıştırılmıştır. 4. Bezm-i gamında cân u dil yandı yakıldı sâkıyâ Depret elüñ sür ayagı meclisde yârân teşnedür

7 415 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Nesre Çeviri: Ey Sȃkȋ! Sevgilinin gam meclisinde can ve gönül yandı, yakıldı, elini çabuk tut, şarabı sun. Zira toplantıdaki dostlar susamışlar. Bezm, klasik edebiyatta sohbet ve işret meclisi olarak geçmektedir. Bu mecliste bir daire şeklinde herkes yanyana oturur, sȃkȋnin kadehte sunduğu şaraptan içerdi. Bezm aynı zamanda sevgilinin yüzü ve güzellik unsurlarıyla birlikte de kullanılır. Tasavvufȋ anlamda beyiti ele alırsak bezm tekkeyi, kadeh ilahȋ aşk şarabını, sȃkȋ dervişi, dostlar da ibadete susamış müritleri temsil eder. Mecliste can ve gönül sevgilinin yokluğundan yanmış, acı çekmişler. Bu durumdan muzdarip olan can ve gönül bir bakıma serzenişte bulunuyorlar. Aynı zamanda susuzluktan kıvranıyorlar. Şair de sakinin elini çabuk tutmasını ve dostlara biran önce içki dağıtmasını istemektedir. Birinci mısrada sâkıyâ sözcüğü bir nidȃ sanatının olduğunu göstermektedir. Bezm, saki, ayak, meclis kelimeleri bir bütünlük arz ettiği için tenasüb sanatı kullanılmıştır. ikinci mısrada geçen ayak sözcüğü hem gerçek hem de mecaz anlamıyla kullanmıştır. Yakın anlamda yürümek, uzak anlamda ise içki sunmak anlamında kullanılmıştır. Beyitte içki sunmak anlamında kullanıldığı için tevriye sanatı yapılmıştır. Beyitte göze çarpan bir başka edebȋ sanat da mürettep leff ü neşr dir. Bezm-i gammeclis; cȃn u dil- yȃrȃn; yanmak kelimesi ise teşnedür sıfatıyla düzenli bir anlam bağı oluşturmaktadır. 5. Cânâ zülâl-i vasluñı agyâr umar uşşâk umar Âb-ı sehâb-ı rahmete kâfir müselmân teşnedür Nesre Çeviri : Ey sevgili! Sana kavuşmanın lezzetini hem yabancılar hem de aşıklar umuyor. Zira rahmet bulutunun suyuna kafir de Müslüman da susamıştır. Şair birinci mısrada sevgiliye seslenmektedir. Ona kavuşmanın lezzeti hiçbir şeyle değiştirilemeyeceği, sevgili için aynı zamanda yabancı gördüğü rakiplerin de mücadele ettiği, herkesin ona kavuşmak istediği ön plandadır. Rahmet kelimesi burada yağmurla özdeşleşmiştir. Şaire göre yağmur hem Müslüman hem de Gayrimüslimler için rahmettir, şefkattir. Kim olursa olsun ondan faydalanır ve onun koruması altına girer. Sevgilinin merhametine herkes muhtaçtır. İlkbaharda özellikle nisan ayında yağan yağmurun bereketini alabilmek için bitkiler ve hayvanlar ağızları açık beklerler. Nisan yağmurunun damlasının istiridyenin içine düşerse inci, yılanın ağzına düşerse zehir olduğuna inanılır. (İpekten,1998:120). Görüldüğü gibi rahmetin çok yönlü olduğu, ondan iyilerin yanında kötülerin de faydalandığı açıktır. Beyit dinȋ- tasavvufȋ olarak yorumlandığında maşuk Yaratıcı dır. O, dilediğini bağışlar. Onun rahmetine ve merhametine bütün kullar muhtaçtır. Birinci mısranın ilk cümlesi bir seslenme edatıyla başladığı için nidȃ sanatı yapılmıştır. Ağyȃr - uşşȃk; kafir-müslüman kelimeleri arasında bir tezatlık söz konusudur. Sevgilinin merhameti yağmura teşbih edilmiş, ona kavuşma isteği ise tatlı bir suyun içimine benzetilmiştir. Âb-ı sehâb-ı rahmet bir taraftan yağmur bulutunun suyu anlamında kullanılırken, diğer taraftan sevgilinin merhameti olarak da kullanılmıştır. Bundan dolayı bu beyitte tevriye sanatı mevcuttur.

8 Muhammed Felat Aktan 416 Zülâl-i vasl- ȃb-ı sehâb-ı rahmet; kafir- ağyȃr; müslüman-uşşak kelimeleri arasında sıralı bir ilişki olduğundan mürettep leff ü neşr sanatı vardır. Birinci ve üçüncü beyitlerde olduğu gibi bu beyitte de su ile ilgili sözcükler bir arada kullanılmıştır. Zülâl-i vasl, ȃb-ı sehâbrahmet ve teşne kelimelerinden dolayı tenasüb sanatı yapılmıştır. 6. Giryân o Leylîveş n ola sahrâya salsa Bâkîyi Mecnûnuñ âb-ı çeşmine hâk-i beyâbân teşnedür Nesre Çeviri: O Leyla ya benzeyen güzel, Bȃkȋ yi çöllere ağlatarak salsa ne olur ki? Mecnun un göz yaşlarına çölün toprağı susamıştır. Şair bu beyitte sevgilisini Leyla ya benzetiyor. Leyla kadar güzel olan sevgili, Bȃkȋ yi âdeta Mecnun gibi çöllere salıyor. Şair acı çekme ve sevgi konusunda kendini Mecnun ile bir tutuyor. İlk mısrada bu duruma cevap arayan şair, ikinci mısrada Mecnun un gözyaşlarına toprağın susadığından bahsediyor. Mecnun çölde olduğu süre içerisinde gözyaşlarıyla toprağı sulandırmış, toprak susuzluk çekmemiştir; ancak Mecnun dan sonra çöldeki toprak onun gözyaşlarına susamıştır. Beyitte giryȃn, ab-ı çeşme, teşne, sahra ve hȃk-ı beyȃbȃn kelimeleri arasında bir bütünlük olduğu için tenasüb sanatı kullanılmıştır. Leyla ve Mecnun hikayesi ele alındığından dolayı telmih sanatı yapılmıştır. Sevgili Leyla ya, şair de Mecnun a benzetilmiştir. Bu benzerlikten dolayı teşbih sanatı yapılmıştır. Sevgili, Farsça veş benzetme edatı kullanılarak teşbih edilmiştir. Beyitte başvurulan bir başka edebȋ sanatta leff ü neşr sanatıdır. Giryȃn-ȃb-ı çeşm; sahra-hȃk-ı beyȃbȃn; Bȃkȋ ise Mecnun ile benzerlik içindedir. Bu benzerlikler çapraz olduğu, sıralı olmadığı için müşevveş leff ü neşr sanatı yapılmıştır. Birinci dizede Leyla kelimesinin geçmesi ve hemen akabinde çölden bahsedilmesi, ikinci dizede Mecnun sözcüğünün geleceğinin belirtisidir. Bundan dolayı beyitte irsȃd sanatı da mevcuttur. 2. Gazelin Yapısal Açıdan İncelenmesi 2.1. Nazım Şekli Gazel, Divan Edebiyatı nın en yaygın kullanılan nazım biçimidir. Üzerinde inceleme yaptığımız çalışmanın nazım şekli 6 beyitten oluşan bir gazeldir. Bȃkȋ Divanı nda 6 beyitli gazel sayısı 85 tir. Bu da divandaki tüm gazellerin yaklaşık olarak %14 lük dilimini oluşturuyor.

9 417 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Grafik 1 Baki Divan'ındaki Gazellerin Beyit Sayıları Dağılımı 8 Beyitli 2% 9 Beyitli 3% 9 Beyit Üstü 2% 7 Beyitli 20% 6 Beyitli 14% 5 Beyitli 59% Bȃkȋ nin Teşnedür redifli gazeli 6 beyitten oluşmaktadır. Yukarıdaki grafikten anlaşılacağı üzere Bȃkȋ nin en fazla ve sırasıyla 5, 7 ve 6 beyitlik gazelleri tercih ettiği, 8 beyit ve 8 beyit üstü gazellere fazla yer vermediği görülür. 5 beyitli gazel sayısı 322, 6 beyitli gazel sayısı 77, 7 beyitli gazel sayısı 110, 8 beyitli gazel sayısı 13, 9 beyitli gazel sayısı 16, 10 beyitli gazel sayısı 7, 11 beyitli gazel sayısı 3 tür. Bȃkȋ nin gazellerindeki beyit sayısı sadece o dönemin değil klasik edebiyatımızın şekil olarak genel görüntüsünü ortaya çıkarmaktadır. Edith Ambros (aktaran Okuyucu, 2006:179). 16.yy a ait 17 divanı esas alarak yaptığı bir araştırmada beyitlerin uzunluğu ile ilgili şu tespitlere varmıştır: Beyit Sayısı Gazel Edith Ambros'un tespitlerine göre o dönem için en fazla tercih edilen beyit sayıları 5 ve 7 olup bunların genel toplam içindeki yüzdeleri % 90,8'e tekabül etmektedir. (Okuyucu,2006:179). Bȃkȋ divanında ise 5 ve 7 beyitlik gazel sayıların toplamı yaklaşık %80 e ulaşmaktadır. Bu tespitten yola çıkarak, Bȃkȋ nin divanında yer alan gazellerin beyit sıralamasının o dönemde yazılan gazellerin beyit sıralamasıyla uyumlu olduğunu görebiliriz Gazelin Ses İncelemesi Vezin Bȃkȋ nin şiirlerinde bir şekil mükemmelliği vardır. Nazım tekniği son derece güçlüdür. Mazmunlar, hayaller inceden inceye düşünülüp tartılarak ve kusursuz söylenmiştir. Her kelimenin yakından ya da uzaktan diğer kelimelerle bir ilişkisi düşünülmüş, beyitlere yansıtılmıştır. Ondaki bu şekil mükemmeliyetçiliği bir bakıma aruz ölçüsüne hakim olmasından gelir. (İpekten,1998:48). Şiirde biçimsel çözümlemenin ilk aşamasında, hemen ilk yaklaşımında belirginleşen en önemli özellik şiirsel ölçüdür. Bu nedenle şiirsel yapıya ilk olarak ölçüyle ilgili saptamalardan işe başlanılmalıdır. (Güz, 1987:91). İncelediğimiz bu gazelin ölçüsü Aruz vezniyle sağlanmıştır.

10 Muhammed Felat Aktan 418 Aruz ölçüsü, hece sonlarındaki harflerin harekesi temeline dayanır. Türk şiirinde kullanılan aruz kalıpları on bahirden oluşur. Bâkî divanında toplam 19 recez kalıbı kullanılmıştır. Aruz vezninin Bahr-i Rezec kalıbına göre uyarlanan bu gazel, Müstef ilün/ Müstef ilün/ Müstef ilün/ Müstef ilün tef ilesiyle yazılmıştır. Recez, kelime mânası itibariyle develerin sağrısında beliren ve kalkarken ayaklarının titremesine sebep olan bir hastalık adıdır. İllet ve zihaf kaidelerine çokça mâruz kalması sebebiyle uğradığı sarsıntı ve değişiklikler yüzünden bahre Halîl b. Ahmed tarafından bu ad verilmiştir. (Topuzoğlu,1994:509). Rezec bahri Türk şiirinde fazla kullanılmamış, daha çok gazel ve kasidelerde görülmüştür. Özellikle ilk yüzyıllarda Yunus Emre, K. Burhaneddin ve Nesȋmȋ nin gazelleri bu bahir kalıplarıyla söylenmiştir. (İpekten,2001:204). Aruz kuralları açısında beyitleri değerlendirsek, gazelin dengeli ve sağlam bir kuruluşu olduğunu görürüz. Gazeldeki aruz unsurlarının tabloya yansıması aşağıdaki gibidir : Tablo 1: Gazeldeki Aruz Vezni Unsurlarının Dağılımı Beyitler Med _ 2 2 _ İmale Zihaf _ 1 Vasl _ 2 _ İmale Kelime olarak uzatma, çekme anlamına gelen imȃle, aruz uygulamasında büyük hata olarak görülmüştür. Türk şiirinde imȃle, yabancı kelimelerin dile yerleşmeye başlaması ve şairlerin aruz ölçüsüne gittikçe alışmalarıyla birlikte giderek azalmaya başlamış; ama hiçbir zaman ortadan kalkmamıştır. (İpekten,2001:147). Bâkî nin teşnedür adlı gazelinde imȃleler sayısal değer olarak az olsa da imȃlelerin bütün beyitlerde kullanıldığı görülür. İncelediğimiz bu gazelde aruz unsurlarından en çok imȃle yapılmış, toplam 21 aruz unsurundan 13 ünü imaleler oluşturmuştur Medd Med bir ses sanatıdır ve şiirde iç uyumu yaratan en önemli öğelerden biridir. Şiir sanatında gerçekten usta olan şairler meddi, çoğu yerde başarılı bir şekilde kullanmıştır. (Dilçin,1999:14). Gazelde sadece ikinci ve üçüncü beyitlerde kullanılmıştır. İkinci beyitte -yȃrkelimesinde; üçüncü beyitte ise -muhtȃc- ve huşk- kelimelerinde kullanılmıştır. 3 Kesre-i İzafet adını verdiğimiz tamlama ekleri imalelere dahil edilmemiştir.

11 419 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Vasl (Ulama) Sessiz harfle biten bir heceden sonra sesli harfle başlayan bir söz gelirse, sondaki sessiz, ikinci kelimenin seslisine bağlanarak birlikte okunur. Vasl aruz uygulamasında çok kullanılmış ve üstelik bir şiirde âhenk yaratması içinde gerekli sayılmıştır. Ulama, genel olarak aruz kusuru sayılmamaktadır. Hatta başarılı şairler, ulamayı şiirde ustalıkla uygulayarak bununla belli bir ritim de yakalarlar. (İpekten,2001:142). İncelediğimiz bu gazelde ulama sayısı üçtür. Bunlar ikinci beyitte geçen la lin eyler ve içmek ister sözcükleri, son beyitte ise Mecnȗn un ȃb-ı kelimesidir Zihaf Edebiyatımızda zihȃfa imȃle kadar sık rastlanılmaz. Türkçe nin kısa heceye meyilli bir dil oluşu aruzda Arapça ve Farsça asıllı kelimelerin ünlülerinin de kısalmasına sebep olmuştur. (Pala,2005:492). Aruz terimi olarak uzun okunması gereken hecelerin kısa okunması anlamına gelen zihȃf, aruz ölçüsünde büyük kusur sayıldığı için şairler tarafından pek benimsenmemiştir. İncelediğimiz bu gazelde de sadece bir yerde kullanılmış, o da yazarın kendi mahlasını (Bȃkȋ) kullandığı sözcük olmuştur. Grafik 2: Gazeldeki Aruz Vezni Unsurlarının Şematik Dağılımı 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1.Beyit 2.Beyit 3.Beyit 4.Beyit 5.Beyit 6.Beyit İmale Med Vasl Kafiye ve Redif Şiirde mısraların ritmik düzenlemesine yardımcı olan ve onu teşvik eden kafiyedir. Divan şiirinde kafiye ve redif gibi unsurların kullanımını büyük ölçüde gelenek belirler. Divan şairlerine göre; kafiye, daha çok göze hitap eder. Dolaysıyla şairler bazen Türkçe kelimelere getirilen eklerle, birbiriyle kafiyeli olması mümkün olmayan; ancak benzer sesleri içeren kelimelerle kafiye yapmışlardır. (Macit, 2003: 189). Bȃkȋ Divanı nda yer alan toplam 636 manzumenin 510'unda redif kullanılmıştır. Bu da manzumelerin neredeyse % 80'inde redif kullanıldığı anlamına gelir. Divan'daki 27 kasideden ll 'inde; 548 gazelden 451 'inde; 21 kıt adan l5 inde ve 31 matla'dan 18'inde redif bulunmaktadır. Redifin, manzumelerde konu bütünlüğü sağlamada ve vezin seçiminde etkisinin büyük olduğu görülmektedir. (Aydın,2012:42). Kafiyelerde kullanılan kelimelerin köken itibariyle daha çok Arapça ve Farsça kelimelerle oluşturulduğu görülmektedir. Baki Divanı'nda kullanılan redifler incelendiğinde en çok kullanılan redifin "dur/dür" bildirme eki ile yapıldığı görülür. (Aydın,2012:48). Nitekim incelediğimiz bu gazelde redifler teşne kelimesine dür bildirme eki getirilerek sağlanmıştır.

12 Muhammed Felat Aktan 420 Gazelin kafiyesi ȃn, redifi de teşnedür sözcüğüdür. Klâsik Türk Şiirinde ağırlıklı olarak kullanılan kafiyeler tam ve zengin kafiyedir. Bu gazelde zengin kafiye kullanılmasına rağmen şiirin sahip olduğu ahenk redifle sağlanmıştır. Gazelde geçen cȃn, cȃnȃn, ummȃn, yȃrȃn, müselmȃn ve beyȃbȃn kelimeleri arasında zengin kafiye mevcuttur. Kafiyeyi klȃsik usule göre incelediğimizde ( ȃn teşnedür) ȃ harleri müreddef kafiye, n harfleri revi, gazelde geçen teşnedür kelimeleri ise redif tir. Klasik edebiyatımızda nazım biçimlerinde uygulanan belirli kafiye dizilişleri vardır. İncelediğimiz çalışma bir gazel örneği teşkil ettiği için uyak düzeni "aa, ba, ca, da,..." biçimindedir. Gazelin uyak düzeninde bütün beyitler tam bir uyum içinde görünmektedir Ünlü ve Ünsüzler Üzerinde inceleme yaptığımız gazelde, kullanılan seslere bakıldığında sevgiliye kavuşma arzusunun ön planda olduğunu görebiliriz. Gazelde kullanılan ünsüz seslerin sayısı 253 dür. Buna karşılık ünlü seslerin sayısı 184 tür. Kullanılan ünlülerin toplamı yumuşak ünsüzlerin sayısına denktir. Ünsüzlerin hakim olduğu şiirler hareketli, akıcı; ünlülerin çoğunlukta olduğu şiirler ise daha durağan bir yapıya sahiptir. Ünlü sesler uyumlu, yumuşak, ezgili, dingin bir hava estirir. Bunların birbirlerine eşit sayıda olduğu şiirlerde ise bu nitelikler arasında bir denge ve birinden diğerine bir geçiş vardır. (Güz,1987:91). Tablo 2: Ünlü ve Ünsüz Harflerin Dağılımı Beyitler Toplam Yumuşak Ünsüz Sert Ünsüz Kalın Ünlü İnce Ünlü Toplam Bȃkȋ nin bu gazelinde konsonantlar vokallere oranla daha baskın, ve daha niceldir. Kalın vokaller ise ince vokallerden sayıca fazladır. Şair sevgiliye karşı istek ve özlemini içine atmaktan çok, ses tonunu yükselterek dile getirmiştir. Sadece ikinci beyitte ince vokaller kalın vokallerden fazladır. Gazelde dikkati çeken bir başka husus da yumuşak ünsüzlerin sert ünsüzlerin iki katından fazla olmasıdır. Sert ünsüzler ile yumuşak ünsüzler arasındaki farkın en az olduğu beyit üçüncü beyittir.

13 1.Beyit 2.Beyit 3.Beyit 4.Beyit 5.Beyit 6.Beyit 421 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Grafik 3 : Vokaller ve Konsanantlar 25 Konsanantlar Kalın Vokaller İnce Vokaller Yumuşak Ünsüzler 69% Sert Ünsüzler 31% Sürekli/Süreksiz Oluşuna Göre Ünsüzler Ünsüz harfler mahreçten çıkma yerlerine göre, sürekli ya da süreksiz olmak üzere iki kısma ayrılır. Sürekli ünsüzlerin söylenmesi sırasında ses yolu tümüyle kapanmaz, sesler sızarak çıkar, ses bir miktar daha devam eder. Süreksiz ünsüzlerde ise ses bir çırpıda ağızdan çıkar, ses yolu tümüyle kapanır. Grafik 4: Sürekli/Süreksiz Oluşuna Göre Ünsüzler Beyit 2.Beyit 3.Beyit 4.Beyit 5.Beyit 6.Beyit Sürekli Ünsüzler Süreksiz Ünsüzler Toplam Gazelin tamamında sürekli ünsüzlerin (fğhjlmnrsşvyz) oranı % 69 iken süreksiz ünsüzlerin (bcçdgkpt) oranı ise % 31 de kalmıştır. Gazelde sürekli ünsüzlerin daha fazla olması dilbilgisi kurallarına göre normaldir. Yalnız beşinci beyitte bu oran dört katına çıkmış olup, diğer beyitlerdeki orantıya uzak olmuştur. Beşinci beyitte sürekli ünsüzlerin oranı %80 iken süreksiz ünsüzler %20 dir. Birinci beyitte 27, ikinci beyitte 27, üçüncü beyitte 29, dördüncü beyitte 27, beşinci beyitte 32, son beyitte ise 29 sürekli ünsüz vardır. Süreksiz ünsüzler ise birinci beyitte 13, ikinci beyitte 14, üçüncü beyitte 14, dördüncü beyitte 15, beşinci beyitte 8, altıncı beyitte ise 13 adettir. Toplamda sürekli ünsüzler 171, Süreksiz ünsüzler ise 77 dir Ses ve Söz Tekrarlar Şiirde armoniyi sağlayan unsurlar, aliterasyon ve assonans olmak üzere iki alt başlık altında incelenebilir. Aliterasyon bir mısra içinde veya devam eden mısralar arasında aynı ünsüzlerin tekrarlanması anlamına gelir. Şiirde teşekkül bakımından benzeşen ünlülerin bir

14 Muhammed Felat Aktan 422 mısradaki kelimelerin bünyesinde veya önceki yahut sonraki mısraların hecelerinde ahenk oluşturacak şekilde arka arkaya tekrarlanmasına da assonans denir. Şiirde vezin ve kafiyeden sonra ritmi tesis eden unsur ses tekrarlarıdır. Seslerin belli aralıklarla tekrar edilmesiyle şiir, musikiye yaklaşır ve ahenk yönünden çekici bir atmosfere bürünür. (Macit, 2005:51). Klasik Türk şiirinde ses ve söz tekrarları bir şiirin edebî değerini belirleyen önemli kriterlerden biridir. Eğer yerinde ve gerektiği kadar kullanılırsa şiirin sanatsal yapısını güçlendirirken aşırıya kaçıldığında değerini düşüren bir unsur olmaktadır. Bu bakımdan kulağa hitap eden yönü itibarıyla ses ve söz tekrarlarının belli bir düzeyde tutulmasında fayda görülmektedir. (Kaplan,2014:826). Gazelde, beyitlerin bütününde hakim olan asonanslar a,e ; sık kullanılan aliterasyonlar ise n, r, l, m harfleridir. A harfi 68, e harfi 47, n harfi 39, r harfi 24, l ve m harfleri ise toplamda 20 şer kullanılmıştır. Cânâ zülâl-i vasluñı agyâr umar uşşâk umar Âb-ı sehâb-ı rahmete kâfir müselmân teşnedür Cân la lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumı (bu beyitte a asonansı 14kez kullanılmıştır.) Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür ( bu beyitte n aliterasyonu 9 kez kullanılmıştır.) 2.3. Gazelin Sözdizimi İncelemesi Bu bölümde gazelin kelime, tamlama ve cümle çeşitleri ile yapıları üzerinde durulacaktır : Tamlama ve Kelime Grupları Gazelde 7 si ikili; 4 ü üçlü olmak üzere 11 adet tamlama vardır. Gazeldeki isim ve sıfat tamlamalarının büyük çoğunluğu Farsça dilbilgisi kurallarına göre yapılmıştır. Türkçe, Farsça ve Arapça isim ve sıfatlar, Farsça tamlamalarda bir araya bir araya gelmişlerdir. Kelime grubu olarak birleşik fiil grubu, bağlama grubu edat grubu, tekrar grubu, yaklaşma grubu, yönelme grubu ile kurulan sözcükler mevcuttur. Gazeldeki tamlamalar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir : İkili Tamlamalar Üç Kelimeden Oluşan Tamlamalar ser-çeşme-i cân âb-ı hayât-ı la lün ȃb-ı hayvân âb-ı sehâb-ı rahmet ȃb-ı zülâl deryâ-yı ummân cür a-i câm-ı lebüñ Mecnûnuñ âb-ı çeşmi bezm-i gamında zülâl-i vasluñ hâk-i beyâbân

15 423 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Cümle Çeşitleri ve Yapıları Bȃkȋ ye ait bu gazelde toplam 17 cümle bulunmaktadır. Cümlelerin hepsi öğelerinin dizilişine göre kurallı olup, devrik cümle kullanılmamıştır. Anlam olarak genellikle olumlu cümle kullanılmış, kısmen de olsa emir ve olumsuz cümlelere de yer verilmiştir. Gazelde isim ve fiil cümlelerinin kullanılma oranı birbirine yakındır. Eseri yapısına göre incelediğimizde ağırlıklı olarak basit cümleden oluştuğu, daha sonra sırasıyla birleşik ve sıralı cümlelerin kullanıldığını görürüz. Tablo 4 : Beyitlerin Cümle Türlerine Göre İncelenmesi Cümle Sayısı 1. Beyit 3 İsim Yüklemin Türü Fiil İsim 2. Beyit 3 Fiil Fiil İsim 3. Beyit 2 İsim İsim 4. Beyit 5 Fiil Fiil Fiil Fiil İsim Anlam Yapı Öğe Dizilişi Emir Olumsuz Olumsuz Emir Emir Ki li Birleşik Ki li Birleşik GirişikBirleşik Bağımlı Sıralı 5. Beyit 2 Fiil İsim 6. Beyit 2 Fiil Soru İsim Şartlı Birleşik

16 Muhammed Felat Aktan Gazelin Dil ve Cümle Türü Açısından Değerlendirilmesi Grafik 5 : Gazeldeki Kelimelerin Dillere Göre Oranları Türkçe 24% Farsça 42% Arapça 34% Bȃkȋ nin bu gazelinde toplam 91 kelime kullanılmış; bu kelimelerin 38 si Farsça, 31 i Arapça ve 22 si Türkçe dir. Görüldüğü gibi kullanılan kelime sayısı oranları arasında çok fazla fark olmamasına rağmen, şairin bu gazelde ağırlıklı olarak yabancı kelimeleri tercih ettiği görülür. Yabancı kelimeler arasında da Farsça nın ağırlığı daha fazladır. Aşağıdaki tabloda ise bu kelimelerin türlere göre dağılımına yer verilmiştir: Tablo 5: Gazelin Cümle Çeşitleri İsim Fiil Sıfat Zamir Zarf Edat Bağlaç Ünlem Toplam Türkçe 3 12 _ _ 22 Farsça 24 _ 12 1 _ 1 38 Arapça 23 _ Toplam Tabloyu analiz ettiğimizde tür olarak en çok isim lerin ön planda olduğu, daha sonra sıfat ve fiil lerin geldiğini görürüz. Farsça ve Arapça kelimelerde isimler ön planda iken Türkçe kelimelerin büyük çoğunluğu fiiler den oluşmuştur. Arapça ve Farsça fiil gazelde kullanılmamıştır. İsim ve sıfatların fazlalığı gazelin hareketten çok tasvir içerikli olduğunu göstermektedir. Tabloda dikkat çeken bir başka husus da türlere göre dağılımda Türkçe nin diğer dillere oranla daha heterojen olduğu görülür. Gazelde kullanılan kelimelerin yarısından fazlası isimler den oluşmuştur Gazelin Anlam İncelenmesi Bâkî, kasidelerinde vezin, kafiye, redif, ses değerleri gibi şekil özelliklerine çok özen göstermiş olsa da manâyı hiçbir zaman ihmal etmemiş ve şiiri manâyla bir bütün olarak ele almıştır.

17 425 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Gazel teşnedür kelimesi etrafında kurgulanmıştır. Ȃşığın bütün gündemini oluşturan sevgiliye kavuşma isteği, suya şiddetle ihtiyaç duyan birinin yakarışlarıyla özdeşleşmiştir. Şair burada zıtlıklardan yararlanarak nesneler arasında kavramsal bağ kurmuş, nesneleri vasıflandırırken orijinal bir hayal alemi oluşturmuştur. Gazelin anlam incelemesinde iletişim öğesi olarak gönderici (anlatıcı), bildiri (ileti, nesne) ve alıcı tablo halinde gösterilmiştir. Gazelde bütün beyitlerde gönderici şair, alıcı da 6. beyit hariç sevgilidir. Tablo 3: Gazelin Anlatım Planı Beyitler Anlatıcı Bildiri (İleti) Alıcı 1. Beyit Ȃşık(Şair) Can pınarının ve ȃb-ı hayatın susamasıdır. Sevgili 2. Beyit Ȃşık(Şair) Canın yârin dudağını arzulaması, yârin ise sevgilinin kanını istemesidir. 3. Beyit Ȃşık(Şair) Canlı cansız her şeyin sevgiliye kavuşmak istemesidir. Sevgili Sevgili 4. Beyit Ȃşık(Şair) Sevgilinin çabuk davranarak şairin gönlüne su dökmesidir 5. Beyit Ȃşık(Şair) Dost-düşman herkesin sevgiliye muhtaç olmasıdır. Sȃki (Sevgili) Sevgili 6. Beyit Ȃşık(Şair) Sevgilinin ȃşığı terk etmesidir. Ȃşık(Kendisi) Sonuç Günümüzde, klasik şiire yeni yöntemlerle yaklaşan, birçok yazar ve akademisyen olmuştur. Alan uzmanı kişiler divan şiirini tetkik ederken geleneksel yöntemlerin yanında yapısalcılık gibi metnin biçimsel olarak değerlendirildiği çalışmalar da yapmışlardır. Yirminci yüzyılda Ferdinand de Saussure'ün çalışmalarıyla çıkış noktası bulan yapısalcılık, dilbilimden, kültür araştırmalarına kadar geniş bir alanda uygulandığı görülmüştür. Üzerinde inceleme yaptığımız gazelin vezin, ölçü, ritim, vokal, konsonant, kelime grupları, ses ve söz öbekleri, cümle türleri gibi biçimsel özellikleri; anlam planı ve mana olarak tetkikiyle uyumlu olduğu görülmüştür. Gazeli, istatiksel olarak muhakeme ettiğimizde vezin kusurlarının az olduğu, yumuşak ünsüzlerin, sert ünsüzlerden; kalın ünlülerin de ince ünlülerden niceliksel olarak fazla olduğu görülür. a,e asonansları ve n, r, l, m aliterasyonları gazelde ağırlıklı olarak kullanılmış, kelime grupları daha çok Farsça isim tamlamalarından oluşmuştur. Çalışma sonucuna göre, Bâkînin gazelde şekil özelliklerini iyi kullanmasının yanında, özellikle edebȋ sanatlardan yararlanarak anlamı da akıcı ve canlı tuttuğu görülür.

18 Muhammed Felat Aktan 426 KAYNAKLAR AYDIN, Haluk, (2012), Muhtevanın Çerçevesi, Bȃkȋ Divanı Örneği, Prof. Dr. Mine MENGİ Adına Türkoloji Sempozyumu, Ekim 2011, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s Adana. ÇEVİKBAŞ, Sebahattin,(2002), "Yapısalcılık Üzerine", Felsefe Dünyası, S.35, s DİLÇİN, Cem, (1999), Türk Şiir Bilgisi TDK Yay. Ankara. EKE, Nagehan, (2011), Nâ ilî nin Âfitâb Redifli Gazelinin Şerhi ve Yapısalcılık Açısından İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 30 (Güz), s EAGLETON, Terry,(2011),Edebiyat Kuramı, (çev.tuncay Birkan), Ayrıntı Yay, İstanbul. ERDEM, Mehmet Dursun,(2003), Dilbilimsel Eleştiri, HeceYayınları, Ankara, S.6, s GÜLTEKİN, Gül, (2008), Bȃkȋ Divanı ndaki Kelime Grupları ve Söz Varlığı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. GÜZ, Nüket,(1987), Şiirsel İşlev ve Yapısal Çözümleme, Dilbilim VII, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay, İstanbul, s: HITCHCOCK, Louıse, (2013) Kuramlar ve Kuramcılar: Çağdaş Düşüncede Antik Edebiyat (Çev:Seda Pekşen), İletişim Yayınları, İstanbul. İPEKTEN, Haluk, (1998),Bȃkȋ Hayatı-Sanatı-Eserleri, Akçağ Yayınları, Ankara. İPEKTEN, Haluk,(2001), Eski Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul. Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergah KANDEMİR, Fatma, (2008), Bȃkȋ ve Nedim in Gazellerinde Sevgilideki Güzellik Unsurları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne. KAPLAN, Orhan, (2014), Nedim in Müsün Nesin Redifli Gazelinin Şerhi ve Gazelde Dikkat Çeken Bazı Yapısal Özellikler, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3, p , Ankara-TURKEY. KORTANTAMER,Tunca,(2004), Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. LYE, John,(2011),Yapısalcılığın Bazı Ögeleri ve Edebiyat Teorisine Uygulaması, (Çev:Adem Çalışkan),The Journal of International Social Research Volume: 4 Issue: 17 MACİT, Muhsin,(2003), Eski Türk Edebiyatı, Grafiker Yayınları, Ankara. MACİT, Muhsin, (2005),Divan Şiirinde Ȃhenk Unsurları, Kapı Yayınları, İstanbul. MORKOÇ, Yasemin, (2010), Nedim in Ey Gönül Redifli Gazeline Yapısalcı Yöntemin Uygulanışı, Turkish Studies International Periodical For the Languages,

19 427 Bȃkī nin Teşnedür Redifli Gazelinin Yapısal Yöntemle İncelenmesi Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter Ankara- TURKEY, s OKUYUCU, Cihan, (2006), Divan Edebiyatı Estetiği, Kapı Yayınları, İstanbul. PALA, İskender, (2005), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul. TARLAN, A.Nihat,(2003), Bȃkȋ Divanı Şerhi Notları, Meneviş Yayınevi, Ankara. TOPUZOĞLU, T.Rüşti,(1994), Rezec Diyanet İslam Ansiklopedisi TDV. Yayınları, C:34, s , İstanbul. TÜFEKÇİ, Elif, (2003), Yapısalcı Yöntem ve Uygulama Alanları, Ankara Üniversitesi Tiyatro Araştırmaları Dergisi, S.17, s YEKBAŞ, Hakan, (2008), Metin Şerhi Geleneği Çerçevesinde Şârihlerin Divan Şiirine Yaklaşımları, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 23, s