İL ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C. NEVŞEHİR VALİLİĞİ İL ÇEVRE DURUM RAPORU HAZIRLAYAN İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ ÇEVRE YÖNETİMİ VE ÇED ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ 2004

2 İL ÇEVRE DURUM RAPORLARI REHBERİ ÇEVRE DURUM RAPORLARINDA KULLANILACAK REHBERİN ANA BAŞLIKLARI Sayfa A. COĞRAFİ KAPSAM... 1 B. DOĞAL KAYNAKLAR C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM ) D. SU E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER G. TURİZM H. TARIM VE HAYVANCILIK İ. MADENCİLİK J. ENERJİ K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS N. ATIKLAR O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM P. AFETLER R. SAĞLIK VE ÇEVRE S. ÇEVRE EĞİTİMİ T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA I

3 ÇEVRE DURUM RAPORLARINDA KULLANILACAK REHBER A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırları 5 A.3. İlin Coğrafi Durumu 19 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 19 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 24 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 24 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 27 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları 29 B.1.1. Güneş 29 B.1.2. Su Gücü 29 B.1.3. Kömür 29 B.1.4. Doğalgaz 30 B.1.5. Rüzgar 30 B.1.6. Biyokütle 30 B.1.7. Petrol 30 B.1.8. Jeotermal Sahalar 30 B.2. Biyolojik Çeşitlilik 31 B.2.1. Ormanlar 31 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 31 B.2.2. Çayır ve Mera 31 B.2.3. Sulak Alanlar 31 B.2.4. Flora 31 B.2.5. Fauna 32 B.2.6. Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer 32 Hassas Yöreler B.3. Toprak 32 B.4. Su Kaynakları 34 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 34 B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları 34 B.4.3. Akarsular 35 B.4.4. Göller ve Göletler 35 B.5. Mineral Kaynaklar 35 B.5.1. Sanayi Madenleri 35 B.5.2. Metalik Madenler 35 B.5.3. Enerji Madenleri 35 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 36 II

4 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. İklim ve Hava 36 C.1.1. Doğal Değişkenler 36 C Rüzgar 36 C Basınç 37 C Nem 37 C Sıcaklık 37 C Buharlaşma 38 C Yağışlar 38 C Yağmur 38 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 38 C Seller 39 C Kuraklık 39 C Mikroklima 39 C.1.2. Yapay Etmenler 39 C Plansız Kentleşme 39 C Yeşil Alanlar 39 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 40 C Endüstriyel Emisyonlar 41 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 41 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 42 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 42 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları 44 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları 44 C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları 44 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 44 C.3. Atmosferik Kirlilik 44 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 44 C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri 44 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 44 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 44 C Su Üzerindeki Etkileri 44 C Toprak Üzerine Etkileri 45 C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 45 C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 45 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 45 D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 46 D.1.1. Yeraltı Suları 46 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar 46 D.1.3. Akarsular 46 III

5 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 46 D.1.5. Denizler 47 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri 47 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 47 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 47 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 47 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 47 D.3.4. Denizlerde Kirlilik 47 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 48 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 48 D.5.1. Tuzluluk 48 D.5.2. Zehirli Gazlar 48 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 48 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 48 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler 48 D Siyanürler 48 D Petrol ve Türevleri 48 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 48 D Pestisitler ve Su Kirliliği 48 D Gübreler ve Su Kirliliği 48 D Deterjanlar ve Su Kirliliği 48 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 48 D.5.7. Patojenler 49 D.5.8. Askıda Katı Maddeler 49 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 49 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı 49 E.2. Toprak Kirliliği 50 E.2.1. Kimyasal Kirlenme 50 E Atmosferik Kirlenme 50 E Atıklardan Kirlenme 50 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 50 E.3. Arazi 50 E.3.1. Arazi Varlığı 50 E Arazi Sınıfları 51 E Kullanma Durumu 52 E.3.2. Arazi Problemleri 53 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri 54 F.1.1. Ormanlar 54 F Ormanların Ekolojik Yapısı 54 F İlin Orman Envanteri 54 IV

6 F Orman Varlığının Yararları 54 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 54 F.1.2. Çayır ve Meralar 57 F.1.3. Sulak Alanlar 58 F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) 58 F.2. Flora 58 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 58 F.2.2. Türler ve Populasyonları 58 F.3. Fauna 58 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 58 F.3.2. Türler ve Populasyonları 59 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 59 F Evcil Hayvanlar 59 F Sahipli Hayvanlar 59 F Sahipsiz Hayvanlar 59 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 59 F Hayvan Hakları İhlalleri 59 F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 60 V

7 F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar 60 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 60 F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 60 F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları 60 F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 60 F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 60 F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar 60 F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri 61 F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar 61 F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 61 F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler 61 F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar 61 F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar 61 F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 61 F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar 61 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 61 F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları 61 F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 61 VI

8 F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar 61 F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar 62 F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar 62 F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar 62 F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar 62 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 62 F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) 62 F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı 62 F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler 62 F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları 63 F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar 63 F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar 63 VII

9 (*) Hassas Yöreler Kapsamına Giren F.4. Bölümündeki Alanlar İçin İstenen Bilgiler 1. Alanın Resmi Adı Coğrafi Konumu ve Koordinatları (Rakım vb. bilgiler dahil) Alanı Toplam Alan (km 2 ) Kara Yüzeyi (km 2 ) Su Yüzeyi (km 2 ) Kıyı Uzunluğu (m) Alanın Açıklamalı Tanıtımı Yasal Konumu Yerleşimler ve Nüfusları Sosyo-Ekonomik-Kültürel-Tarihsel Özellikler Fiziksel Özellikler (Karasal-Denizsel) İklim Özellikleri Jeomorfoloji (Topografya vb. morfolojik özellikler) Jeoloji (Varsa sedimantoloji ile ilgili bilgiler de dahil) Hidroloji-Hidrojeoloji (Yerüstü ve yeraltı suları, varsa jeotermal kaynaklar da dahil) Toprak Yapısı Flora ve Fauna (Karasal, denizsel ve iç sular kapsamında, özellikleri, endemik ve tehdit altındaki) Alan Kullanımı ve Mevcut Durumu (Tarım-envanter ve mülkiyet bilgileri varsa dahil, turizm, rekreasyon, ulaşım ve altyapı, vb.) Mevcut Sorunlar (Hassas Bölgenin Doğal Yapıdan Uzaklaştığı Alanlar, vb.) 78 G. TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri 79 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 79 G Konum 79 G Fiziki Özellikler 80 G.1.2. Kültürel Değerler 80 G.2. Turizm Çeşitleri 81 G.3. Turistik Altyapı 81 G.4. Turist Sayısı 81 G.5. Turizm Ekonomisi 81 G.6. Turizm-Çevre İlişkisi 81 VIII

10 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı 82 H.2. Tarımsal Üretim 83 H.2.1. Bitkisel Üretim 83 H Tarla Bitkileri 83 H Buğdaygiller 84 H Baklagiller 84 H Yem Bitkileri 84 H Endüstriyel Bitkiler 84 H Bahçe Bitkileri 85 H Meyve Üretimi 85 H Sebze Üretimi 86 H Süs Bitkileri 86 H.2.2. Hayvansal Üretim 86 H Büyükbaş Hayvancılık 86 H Küçükbaş Hayvancılık 87 H Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) 87 H Su Ürünleri 87 H Kürk Hayvancılığı 88 H Arıcılık ve İpekböcekçiliği 88 H.3. Organik Tarım 88 H.4. Tarımsal İşletmeler 88 H.4.1. Kamu İşletmeleri 88 H.4.2. Özel İşletmeler 88 H.5. Tarımsal Faaliyetler 89 H.5.1. Pestisit Kullanımı 89 H.5.2. Gübre Kullanımı 90 H.5.3. Toprak Kullanımı 90 I. MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 92 I.1.1. Sanayi Madenleri 92 I.1.2. Metalik Madenler 92 I.1.3. Enerji Madenleri 93 I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 93 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 95 I.3. Cevher Zenginleştirme 95 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 95 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 95 IX

11 J. ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları 96 J.1.1. Taşkömürü 96 J.1.2. Linyit 96 J.1.3. Asfaltit 96 J.1.4. Bitümlü Şist 96 J.1.5. Hampetrol 96 J.1.6. Doğalgaz 96 J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) 96 J.1.8. Orman 96 J.1.9. Hidrolik 96 J Jeotermal 96 J Güneş 96 J Rüzgar 96 J Biyokütle 97 J.2. İkincil Enerji Kaynaları 97 J.2.1. Termik Enerji 97 J.2.2. Hidrolik Enerji 97 J.2.3. Nükleer Enerji 97 J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 97 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 97 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 97 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 98 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 99 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 100 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 100 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 101 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 101 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 101 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 101 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 101 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 101 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 101 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 102 X

12 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı 103 L.1.1. Temiz Su Sistemi 103 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 103 L.1.3. Yeşil Alanlar 103 L.1.4. Elektrik İletim Hatları 104 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 104 L.2. Ulaşım 104 L.2.1. Karayolları 104 L Karayolları Genel 104 L Ulaşım Planlaması 106 L Toplu Taşım Sistemleri 106 L Kent İçi Yollar 106 L Araç Sayıları 106 L.2.2. Demiryolları 106 L Kullanılan Raylı Sistemler 106 L Taşımacılıkta Demiryolları 106 L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 106 L Limanlar 107 L Taşımacılık 107 L.2.4. Havayolları 107 L.3. Haberleşme 107 L.4. İlin Plan Durumu 107 L.5. İldeki Baz İstasyonları 107 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 110 M.1.1. Kentsel Alanlar 110 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 110 M Kentsel Büyüme Deseni 111 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları 111 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 112 M Kentsel Yenileme Alanları 112 M Endüstri Alanları Yer Seçimi 113 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 113 M.1.2. Kırsal Alanlar 114 M Kırsal Yerleşme Deseni 114 M Arazi Mülkiyeti 114 M.2. Altyapı 114 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 114 M.3.1. Kamu Binaları 114 M.3.2. Okullar 114 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 115 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 115 M.3.5. Endüstriyel Yapılar 115 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 115 XI

13 M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 115 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 116 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma 116 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler 116 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 117 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı 117 M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik 117 M.4.2. Göçler 118 M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 118 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 118 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 118 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 118 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 118 M.5.1. Görüntü Kirliliği 118 M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu 119 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 119 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 119 M.5.5. Kentsel Atıklar 119 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı 120 M.6. Nüfus 121 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 121 M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı 121 M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 121 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı 121 N. ATIKLAR N.1. Evsel Katı Atıklar 122 N.2. Tehlikeli Atıklar 122 N.3. Özel Atıklar 122 N.3.1. Tıbbi Atıklar 122 N.3.2. Atık Yağlar 122 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 122 N.3.4. Pil ve Aküler 122 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 122 N.3.6. Tarama Çamurları 123 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 123 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 123 N.4. Diğer Atıklar 123 N.4.1. Ambalaj Atıkları 123 N.4.2. Hayvan Kadavraları 123 N.4.3. Mezbaha Atıkları 123 N.5. Atık Yönetimi 124 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 124 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri 124 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 124 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 124 XII

14 N.8.2. Atıkların Yakılması 124 N.8.3. Kompost 124 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi 124 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 124 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. Gürültü 125 O.1.1. Gürültü Kaynakları 125 O Trafik Gürültüsü 125 O Endüstri Gürültüsü 125 O İnşaat Gürültüsü 125 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 125 O Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü 125 O.1.2. Gürültü ile Mücadele 125 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 125 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 125 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 125 O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 125 O Fiziksel Etkileri 125 O Fizyolojik Etkileri 126 O Psikolojik Etkileri 126 O Performans Üzerine Etkileri 126 O.2. Titreşim 126 P. AFETLER P.1. Doğal Afetler 127 P.1.1. Depremler 127 P.1.2. Heyelan ve Çığlar 127 P.1.3. Seller 127 P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 127 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri 127 P.1.6. Fırtınalar 127 P.2. Diğer Afetler 127 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 127 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 127 P.2.3. Tehlikeli Maddeler 127 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 127 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 128 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 129 XIII

15 P.3.3. İlkyardım Servisleri 129 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 129 P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 129 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 129 R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 130 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 130 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 131 R İçme, Kullanma ve Sulama Suları 132 R Denizler 132 R Zoonoz Hastalıklar 133 R.1.3. Gıda Hijyeni 134 R.1.4. Aşılama Çalışmaları 134 R.1.5. Bebek Ölümleri 136 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 136 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları 137 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 137 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 137 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 137 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 137 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 138 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 138 R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma 138 R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 138 S. ÇEVRE EĞİTİMİ S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri 139 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 139 S.2.1. Çevre Vakıfları 139 S.2.2. Çevre Dernekleri 139 S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar 139 XIV

16 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 140 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli 140 Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 140 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini 140 Aşmayacak Biçimde Planlanması 140 T.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 140 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 140 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi 140 XV

17 TABLOLAR Tablo A.1.: İlimizde Mevcut Göller ve Barajların Sulama Alanları 22 Tablo A.2.: Nevşehir İli Sulama Projeleri 22 Tablo A.3.: Nevşehir Bölgesinde Yüzeylenen Volkanitlerin Kayaç Grupları ve Yaşları 26 Tablo B.1.: Güneşlenme Durumları 29 Tablo B.2.: Rüzgar Durumu 30 Tablo B.3.:Baraj ve Göletler 34 Tablo B.4.: İçme Suyu Kaynakları 34 Tablo C.1.:Rüzgar 36 Tablo C.2.: Nevşehir İlinin Basınç Tablosu 37 Tablo C.3.: Nevşehir İlinin Buhar Basıncı ve Bağıl Nem Tablosu 37 Tablo C.4.: Nevşehir İlinin Sıcaklık Tablosu 37 Tablo C.5.: Nevşehir İlinin Buharlaşma Tablosu 38 Tablo C.6.: Nevşehir İlinin Yağış Tablosu 38 Tablo C.7.: Nevşehir İlinde Kar, Dolu,Sis ve Kırağı 38 Tablo C.8.:Nevşehir İli 2001,2002 ve 2003 yılı Egzoz Ölçümü Yapılan Araç Sayısı 41 Tablo C.9.: Hava Kirliliği Aylık Ortalama Ölçüm Değerleri(Ocak 2001-Aralık2004) 42 Tablo C.10.: Nevşehir İli Kış Dönemi Yılları Arası SO 2 Değerleri 42 Tablo C.11.: Nevşehir İli Yaz Dönemi Yılları Arası SO 2 Değerleri 43 Tablo C.12.: Nevşehir İli Kış Dönemi Yılları arası PM Değerleri 43 Tablo C.13.: Nevşehir İli Yaz Dönemi Yılları Arası PM Değerleri 44 Tablo D.1.: Nevşehir İli Jeotermal Envanteri 46 Tablo D.2.: İlimizde İşletme Halinde olan Büyük Su Projeleri Sulama Alanları 46 Tablo E.1.: Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Göre Dağılımı 51 Tablo E.2.: Büyük Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları 51 Tablo E.3.: Büyük Toprak Gruplarına Göre Arazi Kullanma 52 Tablo E.4.: İlçelere Göre Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Dağılımı 52 Tablo E.5.: İlçelere Göre Arazi Sınıflarının Dağılımı 53 Tablo E.6.: Arazilerin Tarımsal Potansiyellerine Göre Sınıflandırılması 53 Tablo F.1.:İlçelere Göre Orman Servet Durumu 55 Tablo F.2.: Ağaçlandırma Çalışmaları 55 Tablo F.3.: Enerji Orman Tesisi Çalışmaları 56 Tablo F.4.: Enerji Ormanı Yenileme Çalışmaları 56 Tablo F.5.: Nevşehir AGM Mühendisliğinin Hırkadağ Erezyon Kontrolü Projesi 56 Tablo F.6.: Milli Park Sahasının Coğrafi Durumu 63 XVI

18 Tablo F.7.: Toplam Alan 64 Tablo F.8.: Sahanın Adı ve İdari Durumu 65 Tablo F.9.: İklim Özellikleri 72 Tablo F.10.: Konaklama Olanakları 78 Tablo H.1.: Genel Arazi Dağılımı 82 Tablo H.2.: Ekilebilir Arazi Dağılımı 82 Tablo H.3.: Arazi Genişliğine Göre İşletme Sayıları 83 Tablo H.4.: Önemli Tarım Ürünleri Üretim, Pazarlama ve Tüketim Durumu 83 Tablo H.5.: Nevşehir İli Yılları Arası Yem Bitkileri Ekilişleri 84 Tablo H.6.: Meyve Üretim Miktarları 85 Tablo H.7.: Sebze Üretim Miktarları 86 Tablo H.8.: Nevşehir İli Büyük Baş Hayvancılığı 86 Tablo H.9.: Nevşehir İli Küçük Baş Hayvancılığı 87 Tablo H.10.: Kümes Hayvancılığı 87 Tablo H.11.: Arıcılık 88 Tablo H.12.: Süt Tesisleri İşletme Tablosu 89 Tablo H.13.: Et ve Et Ürünleri Üretim Tesisleri 89 Tablo H.14.: Pestisitler ve Kullanım Miktarları 89 Tablo H.15.: Nevşehir İli 2004 Yılı Gübre Sarfiyat Cetveli 90 Tablo H.16.: Tarım Topraklarının Amaç Dışı Kullanımı 90 Tablo I.1.: Nevşehir İli Taş ve Kum Ocakları 94 Tablo I.2.: Pomza Rezervleri 95 Tablo J.1.: Nevşehir İli Jeotermal Envanteri 96 Tablo J.2.: Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 97 Tablo K.1.: Geçmiş Yıllar İtibariyle Sanayi Üretimi 98 Tablo K.2.: Sanayiinin İlçelere Göre Dağılımı 100 Tablo K.3.: Nevşehir İli Sanayi Atıkları 102 Tablo L.1.: Nevşehir Belediye Başkanlığı 2003 Yılı Çevre Düzenleme Çalışmaları 103 Tablo L.2.: Nevşehir Belediye Başkanlığı 2003 Yılı Park ve Bahçe Yapımı Çalışmaları 103 Tablo L.3.: Nevşehir İl Sınırları İçerisindeki Yolların Durumu 104 Tablo L.4.: Nevşehir İl Sınırları İçerisinde Yer Alan Yollarda Ortalama Trafik Hacmi 106 Tablo L.5.: Araç Sayıları 106 Tablo L.6.:İldeki Baz İstasyonları Sayısı 107 XVII

19 Tablo M.1.: Nevşehir İli Genel Arazi Dağılımı 114 Tablo M.2.: Nevşehir İli Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Tesisi Adetleri 115 Tablo M.3.: Turizm İşletme Belgeli Tesisler 115 Tablo M.4.: Nevşehir İli 2004 Yılı Sonu İtibari İşsiz Sayısı 117 Tablo M.5.: İstihdamlı Büyük İş Yerleri ve Buralarda Çalışanların dağılımı 117 Tablo M.6.: Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 121 Tablo P.1.: Nevşehir İli Sivil Savunma Birimleri Personel Durumları 128 Tablo R.1.. Sağlık Kurumlarının Dağılımları 130 Tablo R.2.: Sağlık Ocaklarının Grup Başkanlıklarına Göre Dağılımı 130 Tablo R.3.: Nevşehir İli 2004 Yılı Bildirimi Zorunlu Hastalıkların Aylara Göre Dağılımı 131 Tablo R.4.: Zoonoz Hastalıkları 133 Tablo R.5.: Nevşehir İli 2004 Yılı Aşı Uygulamalarının Aylara Göre Dağılımı 134 Tablo R.6.: Nevşehir İli 2004 Yılı Yaş Arası Kadınlarda Yapılan Tetanos Aşısının Aylara Göre Dağılımı 135 Tablo R.7.: Bebek Ölümleri 136 Tablo R.8.: Bebek Ölüm Hızları 136 Tablo R.9.: Nevşehir İli 2004 Yılı Bütün Ölenlerin Yaş ve Cinse Göre Dağılımı 136 Tablo T.1.:Çevresel Etki Değerlendirmesi Tablosu 141 XVIII

20 LİSTELER Liste B.1.:a)IUCN-Red Data Book V Katagorisinde bulunan (Önlem Alınmassa Zarar Görebilecek) Bitkiler Listesi 31 b)iucn-red Data Book R Katagorisinde bulunan (Türkiye Genelinde Az Bulunan ) endemik Türler 31 Liste F.1.: Milli Park Alanında Tespit Edilen Fauna Listesi 76 Liste K.1.: Nevşehir İli Küçük Sanayii Siteleri 100 XIX

21 COĞRAFİK KAPSAM A. 1 GİRİŞ: Nevşehir, İç Anadolu Bölgesi nde 38º 12 ve 39º 20 kuzey enlemleri ile 34º 11 ve 35º 06 doğu boylamları arasında kalır. Konya kapalı havzasında kalan Derinkuyu ilçesi dışında, bütünüyle Orta Kızılırmak Havzası na giren Nevşehir, konum itibariyle Türkiye nin tam ortasında olup, yüzölçümü km² dir. Ülke topraklarının binde 7 sini kaplar. Kızılırmak vadisinin güney yamacına kurulmuş olan il merkezinin rakımı metredir. zantıları, kuzeyinde Delice Irmak vadisi, güney ve güneybatısında Erdaş dağı ve uzantıları vardır. Kullanım bakımından % 97 si tarıma elverişlilik gösteren il topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılımında en büyük pay, plotalarındır. İl alanının % 56, 6 sı plotalarla, %24, 9 u ovalarla, % 18, 5 i ise dağlarla kaplıdır. Erciyes ve Hasan Dağlarının volkanik patlamaların sonucu ortaya çıkan volkan tüflerinin aşınması ile oluşan vadiler ve bu vadilerdeki peribacaları yörenin doğal yapısını meydana getirmiştir. İyi at yetiştirilen ülke anlamına gelen KAPADOKYA adı ilk kez Persler tarafından KATPATUKA olarak kullanılmış olup, Kayseri, Kırşehir, Aksaray ve Niğde illeri ile çevrilmiş merkezi Nevşehir olan yöredir. Bu yörede manastır hayatı yaşanan 3 büyük vadi vardır. Bunlar: Nevşehir deki Göreme vadisi, Aksaray daki Ihlara Vadisi ve Kayseri deki Soğanlı vadidir. A Nevşehir in Tarihi Gelişimi Nevşehir (Muşkara; Muşkara kelimesi Arapça kökenli bir kelime, ism-i zaman, ism-i mekan olup anlamı, kumral olmaktır) İlinin en eski yerleşim yeri Gülşehir ilçesi Civelek Mağarası nda görülür. Avanos un Sarılar beldesi yakınlarındaki Zank Höyük te DTCF Öğretim üyelerinden Doç. Dr. Hüseyin Sever in başkanlığında yapılan kazılar sonucunda Eski Tunç Çağı na (M. Ö ) ve Assur Ticaret Kolonileri Çağı na (M. Ö ) ait eserler ele geçmiştir. Nevşehir civarında bulunan çok sayıdaki höyüklerde özellikle Eski Tunç Çağı na ait kalıntılar tespit edilmiştir. M. Ö yılları arasında Kuzey Mezopotamya da yaşayan Assur tacirler Anadolu da ticari koloniler kurarak ilk ticaret örgütünü oluşturmuşlardır. Bu ticaretin merkezi Kayseri Kültepe, Kaniş-Karum dur. (Karum: Ticaretin yapıldığı pazar yeri, ticari organizasyonun yapıldığı yer, liman, koy anlamındadır. ) Belgelerde adı geçen ve yeri saptanabilen karumlardan biri de Karum-Hattuş tur (Boğazköy). Karumlardan daha küçük Pazar yerleri ise Wabartum olarak adlandırılmıştır. Nevşehir civarında sayısız wabartumlar tespit edilmiş ancak bu yerleşim yerlerinde yazılı belge bulunamadığından yerleşimlerin wabartum adları bilinememektedir. M. Ö. II. binin başlarında Avrupa dan Kafkaslar üzerinden gelerek Kapadokya Bölgesi ne yerleşen Hititler, daha sonra yerli halkla kaynaşarak imparatorluk kurmuşlardır. Dilleri Hind-Avrupa dil grubundandır. Başkentleri Hattuşaş (Boğazköy) olan Hititlerin önemli şehirleri Alacahöyük ve Alişar dır. Kapadokya Bölgesi nde bulunan bütün höyüklerde Hititlere ait kalıntılara rastlamak mümkündür. 1

22 Friglerin Orta Anadolu nun önemli kentlerinin hemen hepsini yıkarak Hitit İmparatorluğu nu ortadan kaldırılmasından sonra Orta ve Güneydoğu Anadolu da Geç Hitit Krallıkları ortaya çıkmıştır. Kapadokya Bölgesi ndeki Geç Hitit Krallığı ise Kayseri, Niğde Nevşehir i içine alan Tabal Krallığı dır. Bu döneme ait Gülşehir-Sivasa (Gökçetoprak), Acıgöl-Topada, Hacıbektaş-Karaburna Köyü nde Hitit Hiyeroglifi ile yazılmış kaya anıtları bulunmaktadır. Kimmerler in Frig egemenliğine son vermesi sonucu Anadolu da Medler (M. Ö. 585), daha sonra da Persler (M. Ö. 547) görülür. Persler bölgeyi Satrap adını verdikleri valilerce yönettiler. Eski Pers dilinde Katpatuka olarak adlandırılan Kapadokya bölgesi, Cins Atlar Ülkesi anlamına gelmekteydi. Persler, Zerdüşt dinine bağlı olduklarından ve ateşi kutsal saydıklarından bölgedeki volkanları özellikle Erciyes ve Hasandağı nı kutsal saymışlardır. Persler, Kapadokya dan geçerek başkentlerini Ege ye bağlayan, Kral Yolu nu geliştirmişlerdir. Makedonya Kralı İskender M. Ö. 334 ve 332 de Pers ordularını arka arkaya bozguna uğratarak bu büyük İmparatorluğu yıkmıştır. Pers İmparatorluğu nu yıkan İskender, Kapadokya da büyük bir dirençle karşılaştı. İskender, komutanlarından Sabiktas ı bölgeyi denetimi altına almakla görevlendirince, halk buna karşı çıktı ve eski Pers soylularından Ariarathes i kral ilan etti. Çalışkan bir yönetici olan I. Ariarathes (M. Ö ) Kapadokya Krallığı nın sınırlarını genişletti. Kapadokya Krallığı, Roma nın bir eyaleti olduğu M. S. 17 yılına kadar varlığını korumak için Makedonyalılarla, Pontuslularla, Galatlarla, Romalılarla mücadele etmiştir. M. S. 17 de Tiberius Kapadokya yı Roma ya bağlayarak bölgedeki kargaşaya son verdi. Romalılar bölgeyi ele geçirdikten sonra batıya bir yol yaparak Ege ye ulaşımı sağladılar. Bu yol hem askerî hem de ticari açıdan önemliydi. Bu sırada Anadolu da yayılmaya başlayan ilk hristiyanların bir kısmı büyük şehirlerden köylere göç etmeğe başladılar. Kayseri nin önemli bir din merkezi haline geldiği 4. yüzyılda, kayalık Göreme ve çevresini keşfeden hristiyanlar, Kayseri Piskoposu da olan Aziz Basil in dünya görüşünü benimseyerek kayalar içinde manastır hayatını başlattılar. Roma İmparatorluğu nun ikiye bölünmesiyle Kapadokya Doğu Roma İmparatorluğu nun etkisi altında kaldı. 2. yüzyıl sonlarında Kapadokya da önemli sayıda hristiyan toplulukları bulunmaktaydı. 3. yüzyılda kuvvetli şahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini düşünce ve yaşantının merkezi haline getirdiler. 4. yüzyılda Kapodokya üç büyük azizin (Kayseri Piskoposu Büyük Basil, kardeşi Nyssalı Gregory ve Nazianuslu Gregor) memleketi olarak bilinirdi. Bunlardan Kayseri Baş piskoposu Büyük Basil bölgedeki kaya kilise ve manastırların kurucusudur. Bölge halkı Greko-Roma fikirlerinden ziyade İran ın etkisi altında kalmıştır. Orta ve Doðu Anadolu da olduğu gibi Kapadokya da Bizans ın ilk yıllarında sakin bir dönem yaşamıştır. İmparatorluk sınırları Akdeniz havzasından Kafkaslara kadar uzandığı için Kapadokya Bölgesi bu imparatorluğun merkezi haline geldi. Ancak 7. yüzyıldan itibaren Persler tekrar Anadolu yu istila ettiler ve Kayseri yi işgal altında tuttular. Daha sonra Kudüs ü ele geçirdiler ve Hakiki Haçı Ctepsiphon a taşıdılar (Ctepsiphon: Bağdat sınırları içinde antik bir yerleşim yeri). Bunun üzerine İmparator Heraclius Anadolu nun elde kalan kısımlarını askerî eyaletlere ayırdı ve Kapadokya, askerî açıdan organize edildi. Orduda hizmet edenlere topraklar verildiğinden toprağa sahip askerî aristokrat grubu ortaya çıktı. Daha sonra imparator Heraclius kaybedilen toprakları geri alıp Hakiki Haçı Kudüs e geri götürdü. Ancak doğu eyaletlerinde askerî bir düzen bulunmadığından Araplar tarafından işgal edildi. Kayseri 2

23 647 ve 726 da iki kez el değiştirdi. Derinkuyu ve Kaymaklı gibi düz ovalarda yaşayan halk yer altı yerleşimini tercih ederek kendilerini savundular. Dağlık bölgelerdeki kaya kiliseleri ve hücreler sığınak oldu Malazgirt Zaferinden sonra Bizans ın elinde bulunan Anadolu nun Fethi hareketi içinde başta Kutalmışoğlu Süleyman Şah olmak üzere Artuk, Tutak, Danişmend, Mengücek, Ebulkasım, Ebulgazi, ( Hasan Bey ) v. b. Türkmen Beyleri yer almışlardı. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah ın ölümünden sonraki iktidar kavgası sırasında Doğu Anadolu da Saltuklu, Danişmend, Mengücek ve Artuklu Türkmen Beylikleri oluşmuşken, 1075 tarihinde, Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkez olmak üzere Nevşehir in de içinde bulunduğu Orta Anadolu, Güney Marmara, İç Ege ve Doğu Akdeniz Bölgeleri nin geniş bölümlerinde de Türkiye Selçukluları Devleti kurulmuştur. Aslında 1067 de Kayseri yi fetheden Türkmen Beyleri nden Afşin Bey Kızılırmak ın orta çığırı boyunca fetihlerine devam ederek Nevşehir ve çevresini de Selçuklu toprakları içerisine katmıştı. Süleyman Şah 1081 yılında Bizansla yaptığı antlaşma ile Anadolu da egemenliğini fiilen olduğu gibi hukuken de kabul ettirmiş, sultanlığını ilan ederek kudretli bir devlete sahip olduğunu ortaya koyup Büyük Selçuklu Devleti ile olan sembolik bağlılığını sona erdirmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti nin kuruluşu Süleyman Şah Antakya ya düzenlediği ilk sefer sırasında Ebul Gazi yi ( Hasan Bey ki Hasandağı bu zatın ismi ile anılır. ) Kapadokya ya vali tayin eder. Nevşehir Türkiye Selçukluları Dönemi nde doğu- batı istikametinde birer menzillik mesafede yapılmış Çay Hanı- Horozlu Han- Zazadın Hanı- Sultan Hanı- Ağzı Karahan- Tepesidelik Han- Alay Hanı ve Sarıhan gibi kervansaraylarla ve bunlar arasındaki güzergahı izleyen ticaret yolu üzerinde küçük bir yerleşim yeri idi. Bu yol batıda Ege kıyıları, Doğuda Orta Asya Türk Dünyası ve Çin e, Mezopotamyaya yönelen çok işlek, canlı bir ticari hayata sahip, kültür köprüsü görevi de gören önemli bir yoldur. Özellikle I. Alaaddin Keykubat Döneminde ( ) bu yol üzerinde kervansaraylarla çok zengin yükler taşınarak doğu- batı, kuzey- güney istikametinde iç ve dış ticaret canlılık kazanmış, Türkiye Selçukluları en parlak dönemlerini yaşamıştır. Bu dönem ve sonrasında yapılan şifahaneler, aşevleri, yollar, köprüler, kaleler ve külliyelerle Anadolu bayındır hale gelmiştir. Türkiye Selçuklu Sultanı II. Keykavus ile IV. Rüknettin Kılıçarslan ın birlikte saltanat sürdükleri dönemde anlaşmazlığa düşünce IV. Rüknettin Kılıçarslan Ürgüp e sığınmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti 1243 Kösedağ Savaşında mağlup olduktan sonra fiili idare Moğollara geçmiş ve Sultanın yanında Moğol valileri tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Son Selçuklu Sultanlarından III. Alaaddin Keykubat da Moğol Hükümdarı Gazan Han la anlaşmazlığa düştüğünde Ürgüp yakınlarında sığındığı mağarada sıkı bir takiple yakalanmıştı. II. Mesut son Türkiye Selçuklu Sultanı olarak Kayseri de 1308 de ölünce Moğollar sembolik de olsa Selçuklu tahtına kimseyi oturtmadılar. Anadolu yu merkezden gönderdikleri valilerle yönetmeyi sürdürdüler. Bu idari yetersizlik sonucunda Anadolu nun çeşitli yerlerinde beylikler ortaya çıktı. Osmanlılar, Karamanlılar, Menteşeoğulları, Germiyanoğulları gibi. Türkiye tarihinde Anadolu Türk Beylikleri Dönemi bağladı. Beylikler Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti parçalanınca Moğalların Anadolu Valisi Timurtaş ın daha sonra da Eratna Bey in egemenliğini taşıyan Nevşehir, 1381 de Kadı Burhanettin tarafından ele geçirildiseyse de 1397 de yöreye Karamanoğulları egemen oldular. Bir Oğuz boyu olan Karamanlı Aşireti 13. yüzyılda Anadolu ya gelmişti. Türkiye Selçuklu Hükümdarı I. Alaaddin Keykubat onları İçel Bölgesi ne yerleştirmişti. Kerimüddin Karaman Bey başkenti Ermenek olan Karamanlı Beyliğini kurdu. Kerimüddin Karaman Bey in yerine geçen 3

24 Mehmet Bey 1277 de Türkçe yi resmi dil ilan ederek Türk kültürüne büyük hizmet etmiş oldu. Karamanoğulları Türkiye Selçuklu Devleti başkenti Konya yı zaptederek merkezlerini burayı taşıyıp, Türkmenler arasında büyük saygınlık kazandılar. Karamanoğulları Nevşehir in de içinde bulunduğu Orta Kızılırmak Konya Bölümü ve Anamur- Mersin kıyılarına kadar Doğu Akdeniz de egemenlik alanlarını genişlettiler de Yıldırım Bayezit Karaman ilini topraklarına katınca Nevşehir (Muşkara) Osmanlı Beyliğine dahil oldu. Yıldırım Bayezıt ın Konya yı fethinden sonraki gelişmeleri anlatan Aşık Paşazade Tarihi nde: Etrafın şehirlerine haber vardı kim bu gelen padişah gayet adildir. Ve ol şehirlerden dahi adam geldi kim hana gelip şehri tımar edin!... Aksara yı, Niğde yi ve Kayseri yi verdiler. Develi, Karahisarı ve Uçhisarı cümlesini nevalisi ile teslim ettiler. der. Ancak bu dönem kısa sürdü. Yıldırım Bayezıt 1402 Ankara Savaşında Timur a yenilince Karamanlı Beyliği yeniden kuruldu. Bir ara Nevşehir Kadı Burhaneddin Beyliği egemenlik alanına dahil olmuştur. Osmanlıları en çok uğraştıran bu beyliğe II. Bayezit 1487 de son verince Karaman Beyliği ne ait topraklarla beraber Muşkara da Osmanlı Devleti sınırları içine dahil oldu. Nevşehir ve yöresi Osmanlı idaresi altında bir süre barış içinde yaşadı. Özkonak ta Yavuz Sultan Selim in Doğu Seferi sırasında yapılan köprü Nevşehir deki Erken Osmanlı yapısı olması açısından önemlidir. Kanuni Sultan Süleyman tahtta çıktığında (1520) hazinenin gelirini arttırmak için yeni bir arazi tahriri yaptırdı. İl yazıcılarının bir kısmı ürün miktarını ve tarla ölçümlerini fazla göstererek vergileri arttırdılar. Bazı dirlik sahiplerinin toprağı ellerinden alındı. Bu durum halk ve asker arasında hoşnutsuzluğa neden oldu. Ayrıca 1582 den başlayıp ardarda gelen İran seferleri de Anadolu tımar düzenini bozmuştu. Sefere çağrılan dirlik sahiplerinden bazıları ailelerini karışık ortam içerisinde bırakıp gidemeyeceklerini ileri sürerek yasala karşı çıkarak Celâli oldular. Devlet isyanları güçlükle bastırabildi. Tüm bu olumsuzluklar Nevşehir de etkisini şiddetli şekilde gösterdi. Yöre halkı arzuladığı barış, huzur ve kalkınma dönemini Damat İbrahim Paşa zamanında yaşamıştır. Cumhuriyet Döneminde Nevşehir Nevşehir Mondros Mütarekesi günlerinde 12. Kolordu ya bağlı 11. tümenin denetim alanı içindeydi. Karargâhı Niğde de bulunan tümenin önemli silah ve cephane depolarından biri de Nevşehir de idi. Orta Anadolu, Mütareke nin belirlediği paylaşım alanlarının dışında kaldığı için Nevşehir, Milli Mücadele yıllarında önemli bir siyasi olaya tanık olmadı. Bununla birlikte 4 Eylül 1919 da toplanan Sivas Kongresi ne, Nevşehir adına bir delege katıldı: Dellalzade Hacı Osman Efendi, Hacı Osman Efendi, kongrede alınan bütün vilayet ve kazalarda Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Şubeleri oluşturulmasını öngören kararın Nevşehir de uygulanmasına öncülük etti. Bu cemiyetin önde gelenleri Eyüp Bey, Müftü Süleyman Hakkı Efendi, Belediye Başkanı Ahmet Efendi idi. Bugün Nevşehir e bağlı olan Avanos ta da cemiyetin bir şubesi kurulmuştu. Bu cemiyetin çalışmalarında en etkin kişi Belediye Başkanı Nuri Bey dir. Milli Mücadele yıllarında Nevşehir e ilişkin olarak anılması gereken bir başka gelişme de Mustafa Kemal in 22 Aralık 1919 da Hacı Bektaş a gelmesidir. Bektaşileri Milli Mücadele ye kazanmak amacını güden Mustafa Kemal Hacı Bektaşı Veli Tekkesi Çelebisi Cemalettin Efendi ve tekke şeyhi Salih Niyazi Baba ile görüştü. Ülkenin içinde bulunduğu durum uzun uzadıya ele alındı. Her iki Bektaşi önderi de Mustafa Kemal ile aynı düşüncede olduklarını ve Milli Mücadele saflarına katıldıklarını açıkladılar. Bu Mustafa Kemal in Sivas Kongresi sonrasında kazandığı en önemli başarılarından biriydi. Bu 4

25 görüşmeden sonra Anadolu nun her yanındaki Bektaşi Tekkeleri birer Kuvay-i Milliye karargahı işlevi gördü. Nevşehir Osmanlıların son dönemlerinde Niğde Sancağı na bağlı bir kaza idi. Cumhuriyetimizin ilanından sonra 1924 te Niğde yeni idari yapılanmada bir il olarak ortaya çıkarken Nevşehir de ilçelerinden biri oldu sayılı yasa ile Nevşehir 20 Temmuz 1954 tarihinde il haline getirildi. Kırşehir ve Kırşehir e bağlı Mucur, Avanos, Hacıbektaş ( 1945 te ilçe oldu. ), Kayseri ye bağlı Ürgüp ( 1935 te ilçe oldu. ), Niğde ye bağlı Arapsun (1948 de Gülşehir adını aldı. ) Nevşehir in ilçeleri haline getirildi. Kozaklı ve Hamamorta köyleri Avanos a bağlı birer köy iken birleştirilerek 1954 te Kozaklı adıyla ilçe olarak Nevşehir e bağlandı. Kırşehir 1957 de tekrar il yapıldı. Mucur ilçesi ile beraber Nevşehir den ayrıldı. Daha önceleri Melegübü ismi ile anılan bir bucak merkezi olan Derinkuyu 1 Nisan 1960 ta ilçe durumuna getirildi. Acıgöl kasabası ise 4 Temmuz 1987 de ilçe olmuştur. A. 2. İL VE İLÇE SINIRLARI Nevşehir İli Merkez ilçe dahil 8 (sekiz) ilçe ile İç Anadolu Bölgesinde yer almış olup ad ve konumları itibariyle aşağıda sıralanmıştır. Merkez Acıgöl Avanos Derinkuyu Gülşehir Hacıbektaş Kozaklı Ürgüp A Acıgöl Aksaray-Nevşehir yolu üzerinde yer alan ve Nevşehir e uzaklığı yaklaşık 20 km olan Acıgöl de tespit edilebilen en eski yerleşim M. Ö. VIII. yüzyıla aittir. Ağıllı köyü yakınlarındaki Topada Geç Hitit Dönemi ne ait Hitit hiyeroglifi ile yazılmış kaya anıtında bölgenin siyasi durumu ve liderinin icraatları ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Nevşehir Müze Müdürlüğü nün Kurugöl de yaptığı kazılar sonucunda M. Ö. II. yüzyıla ait taştan yapılmış lahitler içerisinde ve ölü küpleri içerisinde Arkaik Dönem e ait lekithoslar (koku şişesi), yüzük, fayanstan kolyeler ele geçmiştir. Acıgöl ün bir başka özelliği de yerleşim merkezinde yer alan yeraltı yerleşimidir. İki tanesi orjinal olmak üzere üç girişi tespit edilebilmiştir. Orjinal olmayan üçüncü girişin her iki tarafında kapı yüksekliğinde taşlar konulmuş, yatay tek taşla da ( lento ) kapı desteklenmiştir. Girişin uzantısında yer alan mekanlar bazalt taştan kemerli olarak yapılmıştır. Ancak yıl öncesine aittirler. Gerek teknik, gerekse şekil açısından Özlüce ve Mazı Yeraltı Şehri ne benzerlik göstermektedir. Henüz tam olarak temizlenmemiş olan yeraltı şehrinde büyük salonlar birbirlerine tünellerle bağlanmıştır. Kısa bir koridor vasıtasıyla yeraltı şehrinin kaya oyma mekanlarına ulaşılır. Girişteki kısa koridorun karşısındaki sürgü taşlı alan şehrin birinci orjinal girişi ve ilk salonudur. Kısa bir koridorla ikinci büyük salona geçilir. Bu mekanda yer alan üç büyük niş oturma ya da yatak odalarıdır. Bu kısıma giriş dar bir aralık vasıtasıyladır. Tavan kısımları iyi oyulmuş beşik tonozlu gibidir. Burada havalandırma bacalarının yanı sıra haberleşme delikleri de bulunmaktadır. Bu kısımdan üçüncü büyük salona geçiş dar, alçak, oldukça kavisli bir galeri sayesindedir. Galeri boyunca kandil koymak için küçük nişler bulunur. 5

26 Küçük mekanın üç tarafında kaya kiliselerinin apsisleri gibi oyulmuş küçük odalar yeralır. Buradaki havalandırma bacası diğerlerinden farklı olarak yukarıya doğru konik bir biçimde daralmaktadır. Bugüne kadar pek çok yeraltı şehrinin orjinal girişleri bulunamamıştır. Bilinenler ise fazla bir özellik göstermezler. Acıgöl yeraltı şehrinin ikinci orjinal girişi Mazı yeraltı şehrinin tam benzeri olup ustaca düşünülmüş bir örnektir. Girişin yan duvarları düzensiz taşlardan, tavan kısmı ise düzgün, ince, uzun taşlardan örülmüştür. Aynı tip örgü sistemi, civardaki ev kapılarında da görülmektedir. Tatlarin Acıgöl ilçesinin 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabası, gerek yeraltı kenti ve kiliseleri gerekse konut mimarisi ile Kapadokya Bölgesi nin ilginç yörelerinden birisidir. Tatlarin halkı tarafından kale olarak adlandırıldığı tepesinde yer alan yeraltı şehri ilk olarak l975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır. Halen iki katı gezilebilen yeraltı yerleşiminin mekanlarının büyüklüğü, -Güzelyurt Yeraltı Yerleşimidışında hiçbir yeraltı yerleşiminde bulunmayan tuvaletlere sahip oluşu, erzak depolarının ve kiliselerin çokluğu, normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir. Tatlarin Kilisesi Acıgöl ilçesine bağlı olan ve Acıgöl ün 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabasının kale olarak adlandırıldığı tepesinin yamacında yer alır. İki nefli iki apsisli, beşik tonozlu olan kilisenin narteksi yıkılmıştır. Oldukça iyi korunmuş olan fresklerdeki sahneler bantlarla birbirinden ayrılmıştır. Zeminde koyu gri, tasvirlerde ise mor, hardal ve kırmızı renkler kullanılmıştır. Sahneleri: Apsiste Meryem ve Çocuk İsa, Michael ve Gabriel; Konstantin ve Helena, başkalaşım, İsa nın cehenneme inişi, Kudüs e giriş, İsa nın çarmıha gerilmesi ve dokuz azizin yanı sıra kiliseyi yaptıran kişinin portresi de yer almaktadır. Tatlarin Yeraltı Şehri Nevşehir ili, Acıgöl ilçesinin 10 km kuzeyinde, Tatlarin kasabasının kale olarak adlandırıldığı tepesinde yer alır. Yeraltı şehri ilk olarak l975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır. Kale mevkiinde yeraltı yerleşimlerinin dışında pek çok kilise bulunmakta ancak bunların büyük bir bölümü doğal nedenlerle yıkılmıştır. Asıl giriş kapısı yıkılmış olan yeraltı şehrine batı yönündeki iki mekan sayesinde girilebilmektedir. Yeraltı şehri, oldukça geniş alanlara yayılmış, ancak küçük bir kısmı temizlenebilmiştir. Halen iki katı gezilebilmektedir. Mekanların büyüklüğü, erzak depolarının sayısının ve kiliselerin çokluğu normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir. Girişten 15 metre uzunluğundaki kavisli bir koridor vasıtasıyla dikdörtgen planlı geniş bir mekana ulaşılır. Girişteki 1. 5 metre çapında ortası delikli bir sürgü taşı bu mekanın giriş çıkışını kontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Sağ taraftaki nişin içinden aşağıya doğru oyulan ve halk tarafından zindan olarak adlandırılan mekanda üç iskelet bulunmuştur. Tuvaletin de yer aldığı bu ana mekanın sağ tarafında kiler/mutfak bulunmaktadır. Bu alanın Roma Dönemi nde mezarlık alanı, Bizans Dönemi nde de kiler olarak kullanılmış olması gerekmektedir. Çünkü bu odadaki nişler, yöredeki Roma Dönemi kaya mezarlarındaki - ölülerin yatırıldığı- nişlerden farksızdır. Ancak daha sonraki dönemlerde bu nişlerin tabanları oyulmuş ve içine erzak konulmuştur. 6

27 İkinci girişte ahır yer alır. Daha önce erzak deposu olarak kullanıldığı şüphesiz olan bu geniş mekan sütunlarla desteklenmiştir. Tabanında beş adet ambar bulunmaktadır. Tavan kısmında yeraltı yerleşiminin başka mekanlarına ulaşılabilen havalandırma bacası yer alır. Birinci büyük mekan ile ikinci büyük mekan dar bir koridorla birbirine bağlanır. Zikzak biçimli bu koridorda tuzak ve bağlantıyı kesen sürgü taşı bulunmaktadır. A Gülşehir Nevşehir e 20 km uzaklıkta, Kızılırmak ın güney kenarında yer alan antik adı Zoropassos olan Gülşehir in, eski adı ise Arapsun dur. Damat İbrahim Paşa nın Nevşehir e yaptığı imarı, bir başka Osmanlı Sadrazamı Karavezir Mehmet Seyyid Paşa da Gülşehir e yapmış, 30 haneli Gülşehir i bir külliye ile donatmıştır. Külliye, cami, medrese ve çeşmeden oluşmaktadır. Civelek Mağarası Gülşehir in 4 km doğusunda yer alan Civelek köyü yakınlarındaki mağara, sadece Gülşehir in değil aynı zaman da Nevşehir in de en eski yerleşimidir. Mağara, köyün Gürlek Tepe olarak adlandırılan tepesinde yer alır. Kalkerli bir yapıya sahip olan mağaraya 14 m uzunluğunda aşağıya doğru uzanan bir galeri vasıtasıyla inilebilmektedir. Ana mekanı 22x11 m. olan mağaranın tavan kısımlarında kalsit kristalden oluşan 5-15cm arasında değişen uzunluktaki sarkıtlar yer almaktadır. Nevşehir Müzesi ve İtalyan mağara bilimcileri ile birlikte yapılan çalışmalarda mağara tabanında, özellikle göçen kaya parçaları arasında ve galerilerde Kalkolitik Döneme (M. Ö ) ait, elde şekillendirilmiş tek kulplu fincanlar, çeşitli boylarda çömlekler, dokumacılıkta kullanılan ağırşaklar, taştan ve kemikten aletler ele geçmiştir. Ayrıca mağaranın çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında da obsidiyenden ve sileksten yapılmış aletler bulunmuştur. Mağara koruma altına alındığından ziyarete kapalıdır. Açık Saray Harabeleri Nevşehir-Gülşehir yolu üzerinde, Gülşehir e 3 km uzaklıktaki Açık Saray Harabeleri, tüf kayalar içine oyulmuş sayısız mekanları, Roma Dönemi kaya mezarları, IX. ve X. yüzyıla tarihlenen kaya kiliseleri ile önemli bir piskoposluk merkeziydi. Halk arasında Hacı Bektaş Veli Mescidi olarak adlandırılan mekanın mihrabının günümüze kadar korunmuş ve İslami bir yapı olması açısından dikkat çekmektedir. Kareye yakın planlı mescidin batı kesiminde yüksekçe nişler yeralmaktadır. Bu ören yerinde bulunan mantar biçimindeki peribacaları yörede tektir. Aziz Jean (Karşı) Kilisesi Gülşehir in hemen girişinde yer alan ve iki katlı olan Aziz Jean Kilisesi nin alt katında kilise, şarap mahzenleri, mezarlar, su kanalı ve görevlilere ait mekanlar, üst katında ise İncil den alınmış sahnelerle süslenmiş bir diğer kilise yer almaktadır. Alt kata ait kilise, tek apsisli, haç planlı, haç kolları, beşik tonozludur. Merkezi kubbesi çökmüştür. Süsleme açısından direk ana kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile stilize hayvan, geometrik ve haç tasvirleri resmedilmiştir. Üst kattaki kilise ise tek apsisli ve beşik tonozludur. Ana apsisteki resimlerin dışında oldukça iyi korunmuş olan kilise siyah bir is tabakası ile kaplıydı. Kilisenin restorasyonu ve konservasyonu 1995 yılında Restoratör Rıdvan İşler tarafından yapıldıktan sonra bugünkü haline gelmiştir. İsa ve İncil siklusunu içeren kilisede sahneler, bantlar içinde frizler halindedir. Siyah zemin üzerine sarı ve kahverengi renkler kullanılmıştır. Niş tonozlarında ve cephelerinde bitkisel ve geometrik motifler tercih edilmiştir. Batı ve güney duvarında, Kapadokya Bölgesi 7