(Bu bilgiler Prof. Dr. Muhammed Hamidullah ın Aziz Kur an İsimli Mealinden alınmıştır.)

Transkript

1 TÜRKÇE MEALLER (Bu bilgiler Prof. Dr. Muhammed Hamidullah ın Aziz Kur an İsimli Mealinden alınmıştır.) 1. Hasan Basri Çantay ( ) Kur an-ı Hakim ve Meal-i Kerim çeviri ve notlar. 3 cilt, 1256 sayfa, İstanbul, 1953, , 1959, 1969, 11. baskı İsmail Hakkı İzmirli, ( ) Kur an-ı Kerim Çevirisi, İstanbul, 1926, (Türkçe Bibliyografya tarafından anılmıştır, 1977). 3. Süleyman Tevfik Zorluoğlu, Kur an-ı Kerim Çevirisi, (NUC e göre, bu eser 1925 te basılan ve Arap harfleriyle yazılmış olan ilk baskının Latinize edilmiş şeklidir.) 4. Muhammed Hamdi Yazır (Elmalı lı), ( ), Hak Dini Kur an Dili, Yeni Mealli Tefsir, Arapça metin, çeviri ve tefsir, 9 cilt, İstanbul, 6442 sayfa + indeks, , Ömer Rıza Doğrul, ( ), Kur an-ı Kerim Çeviri ve Tefsir-iŞerifi, Tanrı Buyruğu, 2 cilt, Arapça metin, çeviri ve dipnotlar, CCVIII+1000 sayfa, İstanbul, 1934, 1947, 3. baskı, (?) Besim Atalay, Kur an, İstanbul, 1962, lüks baskı. 7. Ömer Fevzi Mardin, Kur an-ı Kerim Mevzularına göre Tasnifli-Şerhli Türkçe, (Konularına göre yeniden düzenlenmiş) İstanbul, Hacı Murad, İslam ın Mukaddes Kitabı Kur an-ı Kerim Türkçe çeviri ve Tefsiri, Arapça metinle beraber, 624 sayfa, İstanbul, Osman Nebioğlu, Türkçe Kur an-ı Kerim, İstanbul, tarihsiz, 346 sayfa. 10. İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, ( ), Kur an, Ankara, Abdülbaki Gölpınarlı, ( ), Kur an-ı Kerim, 2 cilt, Arapça metinle birlikte, İstanbul, 1955, Ayıntabi Mehmet Efendi, Kur an-ı Kerim Meali ve Tefsiri (Bu zatın son eseri olan Tibyan Tefsiri Süleyman Fahir tarafından latin harflerine çevrilmiş ve dili yenileştirilmiş olarak yeniden basılmıştır.) 4 cilt, İstanbul, , İsmail Ferruh, Kur an-ı Kerim, 692 sayfa, Arapça metinle birlikte yeni baskı. (Süleyman Fahir tarafından eski Mevakib Tefsiri latin harflerine çevrilmiş ve dili yenileştşrilmiştir.) 14. Murat Sertoğlu, Bir İstanbul Gazetesinde tefrika olarak yayınlanmıştır. 15. Diyanet İşleri, (Directorat des Affaires Religieuses, Ankara) Kur an-ı Kerim, 3 cilt, Arapça metinle beraber (meşhur Hafız Osman hattı), Ankara, (Osman Keskioğlu tarafından kaleme alınan girişte belirtildiğine göre, eserbir ilim kurulunun çalışmasıdır. Kurulda başlangıçta Şehid Oral, Yusuf Ziya Ersal, Mustafa Runyun, Ali Sami Yücesoy, Asım Güven, M. Asım, Kemal Edip Kürkçüoğlu ve M.Şevki Özmen yer alıyordu. Daha sonra Kurulda yalnızca Şehid Oral, Yusuf Ziya Ersal, Asım Köksal ve M.Şevki Özmen kalıp bu zatlar sadece 3. surenin sonuna kadar olan kısmı bitirmişler, daha sonra Dr. Hüseyin Atay ve Dr. Yaşar Kutluay eseri sonuna kadar tamamlamışlardır. Daha sonra da Fahir İz başkanlığındaki Osman Keskioğlu, M. Z. Bilgin ve M. Öğütçü den oluşan bir başka kurul bütün metni baştan sona yeniden gözden geçirmiştir.) 16. Ömer Nasuhi Bilmen, ( ), (Eski Diyanet İşleri Başkanlarından, Ankara) Kur an-ı Kerim in Türkçe Meal-i Alisi ve Tefsiri, 5 cilt, İstanbul,

2 17. Fikri Yavuz (İstanbul Müftüsü), Kur an-ı Kerim ve Meal-i Alisi, İstanbul, 1967, Muhammed b. Hamza (15. Asır), Kur an Çevirisi, İstanbul, 1976, c. I, Ahmet Topaloğlu nun Latin harfleriyle yaptığı edisyon. (2. ciltte yeni Türkçeyle bu eserin bir çevirisi olacak) 19. Atıf Tüzüner, Kur an-ı Kerim ve Türkçe Meali, İstanbul, 1970, Süleyman Ateş, Kur an-ı Kerim Meali, Yüksel Matbaası, 1974, 1975, Ankara, Süleyman Ateş, Kur an-ı Kerim ve Yüce Meali, Ankara Ziya Kazıcı-Necip Taylan, Kur an-ı Kerim Meali, Çığır yayınevi, İstanbul, Ziya Kazıcı-Necip Taylan, Kur an-ı Kerim Meali (Türkçe Anlamı) Çığır yayınevi, İstanbul, Abdullah AYDIN, Aydın yayınevi, İstanbul Hakkı Şengüler-Emin Saraç-Bekir Karlığa, Fi Zılali l Kur an (Kur an ın gölgesinde) Seyyid Kutub un eserinin Türkçe ye çevirisi, 16 cilt, Hikmet yayınları, Süleyman Fahir, Tıbyan Tefsiri çevirisinin dilinin yenilenmesi. Yeni baskısı Ahmed Davudoğlu tarafından gerçekleştirilmiştir.. 3 cilt, Sağlam Kitabevi, İstanbul, Ali Rıza Sağman, Lafzen ve Mealen Kur an-ı Kerimin Çevirisi, Üçdal neşriyat, Kadir Kabakçı-Hasan Karakaya-Mehmet Süslü-Kenan Seyithanoğlu, Kerim Aytekin, Kur an-ı Kerim Türkçe Meali, Çağ Yayınevi, Hadimli Mehmet Vehbi Çelik, Hulasatu l Beyan Fi Tefsiri l Kur an, 16 cilt 4. baskı, 6909 sayfa, İstanbul, (WB, , ) 30. Ahmet Okutan, Kur an-ı Kerim in Konularına göre ayrılmış Türkçe anlamı, 729 sayfa, İstanbul, (WB, 1663) 31. M. Kazım Öztürk, Kur an ın 20. Asra göre Anlamı, 3 cilt, sayfa, Arapça metin ile birlikte, Ankara, Süleyman Tevfik Özzorluoğlu, Kur an-ı Kerim, 2. baskı, sayfa, İstanbul, Ali Bulaç, Kur an- Kerim in Meal Tercümesi, İstanbul, Talat Koçyiğit-İsmail Cerrahoğlu, Kur an-ı Kerim Meal ve Tefsiri, 1 cilt, Ankara, (Tamamlanamamıştır. ÖFK) 35. Celal Yıldırım, İlmin Işığında Kur an Tefsiri, Anadolu Yayınları, İstanbul, 1 cilt, 1987 (muhtemelen altı cilt olacaktır.) 36. Ebu l Ala Mevdudi, Tefhimu l Kur an, Urduca dan Mehmet Han Kayani ve diğer dört kişi tarafından çevrilmiştir. 1. cilt 1987, İstanbul. 37. Enver Baytan, Kur an-ı Kerim ve Türkçe Meal-i Alisi, 608 sayfa, İstanbul, Baytan Yayınları, TETKİK-İ MESÂHİF-İ ŞERÎFE VE MÜELLEFÂT-I ŞERİYE DAİRESİ DEFTERLERİ VE TAŞ BASKI KUR AN-I KERİMLER*

3 Sultan II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı matbuat hayatının çok canlı ve hareketli olduğu bir dönemdir. Bu dönemde yeni açılan okulların yanı sıra, Tanzimat tan beri gelişen fikir akımları ve muhalif hareketlerin propaganda faaliyetleri, II. Abdülhamid dönemi matbuat hayatını hareketlendirmiş ve beraberinde hem siyasi hemde dini muhtevalı eserler sıkı bir denetimden geçirilmeye başlanmıştır. Bu dönemde gazeteler ve mecmualar basılmadan önce matbuat idaresince ve Maarif Nezareti bünyesinde kurulmuş olan Encümen-i Teftiş ve Muayene heyetince gözden geçirilir ve basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildirilirdi. Bu heyetin görevleri: Osmanlı devletinde basılacak olan kitapları, risaleleri, çeşitli fenni ve edebi eserleri gazete ve mecmuaları kontrol etmek; ayrıca yabancı memleketlerden Osmanlı devletine gelen eserleri ve içeriği belli olmayanları kontrol ederek ülkeye girmesinde bir mahzur bulunup bulunmadığını tespit etmekti. Osmanlı ülkesi dışında basılmış Türkçe ve Arapça kitaplar memlekete gireceği zaman, gümrük ve posta idarelerinde bulundurulan muayene memurlarının tetkikinden geçmeden memlekete sokulmazdı. Dini muhtevalı eserlerin kontrolü için ise, 1306/1889 yılında Bâb-ı Meşihat ta bir reis ve üç azadan müteşekkil Tetkik-i Müellefât Encümeni kurulmuştur. Bu encümen, Maarif Nezareti bünyesinde bulunan Encümen-i Teftiş ve Muayene heyeti ile işbirliği içerisinde çalışıyor ve Maârif Nezareti, kontrol ettiği dinle alâkalı kitapları Bâb-ı Meşihat a gönderiyor ve Bâb-ı Meşihat taki Tedkik-i Müellefât Encümeni bu eserleri inceleyerek basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildiriyordu[1]. Tedkik-i Müellefat Encümeninin kurulmasından bir müddet sonra Osmanlı Devleti tarafından Kuran-ı Kerim basımının serbest bırakılması, matbu Kuran nüshalarının da kontrol edilmesini gerektirmiş ve 1309/ 1892 tarihinde bir reis, sekiz aza ve bir kâtipten teşekkül eden Teftiş-i Mesâhif-i Şerife Meclisi bu görevi ifa etmeye başlamıştır. İcra ettikleri görevlerin birbirine yakınlığı dolayısıyla Tedkik-i Müellefat ile Teftiş-i Mesahif-i Şerife Encümenleri birleştirilerek Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi ismiyle yeniden kurulmuştur[2]. Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi nin teşkilâtlanmasından sonra, tüm üyeleriyle beraber haftada üç gün toplanılması ve diğer günlerde kütüphanede ilmi faaliyetlerde bulunulması kararlaştırılmıştı. Son zamanlara kadar (1340/ ), böyle devam etmiş fakat işlerin yoğunlaşmasından dolayı bu karardan vazgeçilerek hafta da üç gün yedi üye ile toplanılacak, diğer günlerde nöbetleşe bir reis ve en az iki aza ile bir araya gelinip haftanın her günü görev yapılmış olacaktı[3] yılına ait Devlet Salnamesi ne göre, Meclis bir reis, yedi aza ve iki kâtibe sahip bulunuyordu. Kur ân-ı Kerim Basımları: Bilindiği gibi Kur ân-ı Kerim, nazil olduğunda bizzat Peygamber Efendimiz tarafından vahiy kâtiplerine yazdırılmaktaydı. Fakat yazdırılan bu Kuran-ı Kerim sayfaları dağınık halde bulunduğundan Hz. Ebubekir in halifeliği sırasında bir araya toplanarak bir cilt haline getirildi. Halife Hz. Osman döneminde ise bu Mushaf tekrar gözden geçirilip kopyaları çıkarılarak belli başlı İslam merkezlerine gönderildi. İslam âleminde kitap haline getirildikten kısa bir süre sonra, Kuran-ı Kerim yazmak, onları süslemek, ciltlemek büyük değeri olan bir sanat kolu haline gelmiştir. İslam memleketlerinde ve bilhassa İstanbul da elle yazılan, ciltli, tezhipli Kuran-ı Kerim ler pek makbul tutulmuştur. Elle yazılan bu Kuran-ı Kerim ler uzun zaman aldığı için ve de artan ihtiyacı karşılayamadığından zamanla matbaada da basımına izin verilmiştir[4]. Matbaanın doğudaki İslam memleketlerinde, özellikle Türkiye de kuruluşundan çok önce, Avrupa da Arap harfleriyle bir takım kitaplar basılmış ve İslam ülkelerine gönderilmiştir. Batı da Arap harfleriyle Arapça, Farsça, Türkçe eserlerin basımına 1514 yılında başlandığı bilinmektedir. Padişah III. Murad yayınladığı bir fermanla yabancı ülkelerde basılan Arapça kitapların Osmanlı ülkesinde satılmasını serbest bırakmıştır. Diğer yönden, XVII. Yüzyılın başlarında Hıristiyan misyoner ve papazlar tarafından Suriye, Lübnan gibi Osmanlı

4 İmparatorluğunun birer parçası olan memleketlerde Müslüman olmayan halkı uyandırmak için matbaalar açıldığı bilinmektedir. Başlangıçta hoş karşılanan bu faaliyetler sonradan Osmanlı Devletinin aleyhine gelişmiştir. Osmanlı devletinde ilk dini kitap 1218/ 1803 te yayınlanabilmiştir. Bu eser Birgivi nin Risale-i Birgivi adlı akaid kitabıdır. Dini eserlerin basılması bundan sonra devam etmiştir. Ancak 1291/1874 te her türlü dinî kitap basma yasağının kaldırıldığı bilinmektedir. Osmanlı devletinde matbaacılık ve kitap basımı Tanzimat tan sonra gelişmiş ve hızlanmıştır[5]. Fakat matbaada Kur ân-ı Kerim basılması daha sonraki tarihlerdedir. Önceden de belirtildiği gibi Kuran-ı Kerim in elde yazılmasının uzun zaman alması, çok pahalıya mal olması ve giderek artan ihtiyacı karşılayamaması matbaada basılmasını zaruret haline getirmiş ve bu yüzden Kur an ın basımına izin verilmiştir. Avrupa da Kuran-ı Kerim basılması uzun zamandır yapılmaktaydı. Bildiğimize göre ilk Kur'an (H. 1106/M. 1694) tarihinde Hamburg'ta basılmıştır. Buralarda Kuran-ı Kerim in Arapça basımları, her şeyden önce ekonomik, siyasi çıkarlar ve menfaat çabalarını başarıya ulaştırabilmek maksadıyla yapılmıştır. Mısır ve Hindistan gibi İslam ülkelerinde Kuran-ı Kerim in matbaa da basımları Türkiye dekinden daha önce olmuştur. Fakat en çok Kuran-ı Kerim İstanbul da basılmıştır. İstanbul da ilk Kur an-ı Kerim basımı (H. 1288/ M. 1871), Hafız Osman hattı ile, ikincisi (H. 1291/ M. 1874) Ahmet Cevdet Paşa nın gözetiminde, daha sonraki yıllarda ise özellikle din eğitimi yapılan okulların ihtiyacını karşılamak için matbaalar tarafından her yıl çeşitli taş ve harf basımları şeklinde gerçekleştirilmiştir. Taş baskı Kur ân-ı Kerimler: Şer'i Siciller Arşivi'nin sağ tarafında, Ağa kapısının şeyhülislamlığa tahsisinden önce Yeniçeriler tarafından mahzen olarak kullanılan tünelvari kapalı bir alan bulunmaktadır. Burada; Osmanlı döneminde Kur'an-ı Kerim basımında kullanılan, 54 x 37, 72 x 50 ve 94 x 63 ebatlarında yaklaşık 440 kadar taş baskı kalıbı mevcuttur. Her bir parçasını bir insanın kaldırmakta güçlük çektiği ve üzerinde Kur'an ayetlerinin yazılı bulunduğu bu taşlar konuşan birer tarihtir. Burada, kenarında tefsiri olan, süslemeli ve tezhipli baskı kalıpları da mevcuttur. Bu Kuran-ı Kerim kalıplarının bulunduğu mahzen, İstanbul Büyükşehir Belediyesinin yardımıyla 2007 tarihinde restore edilmiş; mekanın gerekli havalandırma ve ışıklandırma gibi teknik donanımları sağlanmış, ayrıca bu taş baskı kalıpları da restore edilerek Arkeoloji müzesindeki gibi çelik raf, ahşap kaplama dolaplara yerleştirilerek uygun depo koşullarına kavuşturulmuştur. Şuan bu kalıplarla bir uzman ilgilenmekte, gerekli bakım ve kontrolü yapılmaktadır. Ayrıca bu mahzende cep Kuran- Kerim i şekinde düzenlenmiş kurşun karışımı metal baskı kalıpları da mevcuttur. Bu metal kalıplarla zamanında cep Kuran-ı Kerim leri basılmıştır. Bu kalıpların restorasyonu devam etmekte olup zamanla sergilenerek ziyarete açılacaktır. Tedkik-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şeriyye Dairesi Defterleri: İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivinde toplam 10 adet Tetkik-i Mesahif-i Şerife Dairesi ne ait defter bulunmakta olup, Matbaacılık Tarihi ve Basın-Yayın Tarihi açısından önemli bilgiler içermektedir: 1. Defter: tarihlerini kapsamakta olup 185 belgeden ibarettir. Maarif Nezaretince Tedkik-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer iyye Dairesi'ne gönderilen dinle alâkalı kitaplar bu kurul tarafından incelenip basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildirilirdi. İlk defter bu kararları ihtiva etmektedir. Defterin 7. varağında Fetvahanece tab ına ruhsat verilmeyen fakat taşrada basılmış olan bir kitabın derhal toplattırılmasıyla alâkalı bir karar vardır. Yine 8. varakta Ehl-i sünnet akaidine muhalif fikirler ihtiva ettiğinden dolayı basılmış olan bir kitabın derhal toplattırılması ile ilgili Zabtiye Nezareti ve Maarif Nezareti'ne bildirildiğine dair karar vardır.

5 9. varakta, Maliye Ketebesinden Mehmet İzzet Efendi Rehber İslam isimli eseri neşretmek için izin istediği fakat mezkür kitap kurulca incelenip Şer-i Şerife muhalif olduğundan dolayı basımına izin verilmediği ve bir daha böyle şer-i şerife muhalif kitap tertip etmemesi kendisine tenbih edildiğine dair kayıt vardır. 86. varakta, Fetva-i Üsküp isimli eserin basılıp basılamayacağı sorulmuş fakat eser fetvahaneyi ilgilendirdiğinden dolayı oraya havale edildiği bildirilmektedir. 2. Defter: tarihlerini kapsamakta olup ilk defterle aynı özelliktedir. Yine ilk defterdeki gibi Maarif Nezaretinden dinle alâkalı olan eser ve risalelerin basılıp basılamayacağı hakkında Tetkik-i Mesahiften görüş istenmektedir. Defterin 29. varağında "Basımı için izin istenen bir kitabın, Ulûhiyet, Nübüvvet, Vahdaniyet gibi konularda eğitime yeni başlayan talebelerin kafalarını karıştıracak muhalif bilgiler içerdiğinden dolayı basımı caiz değildir" denilmiştir. Bu dönemdeki müracaatların büyük çoğunluğu olumlu karşılanmış ve basımına müsaade edilmiştir. Basılmasına müsaade edilmeyenler genelde Ehl-i sünnet ve l-cemaat e muhalif fikirler ihtiva eden eselerdir.[6] 3. Defter: 4 Rabîü l-evvel 1309 tarihinden 12 Kanûni sani 1327 tarihleri arasında Tedkik-i Meahif-i Şerife ye gelen evrakın kayıt defteridir. Evrakın nereden geldiği, tarihi ve özeti gibi bilgiler yer almaktadır. 4. Defter: Mart Şubat 1327 tarihlerini kapsayan evrak kayıt defteridir. Dini kitap ve Mushaf basımı ve yayınlamasıyla ilgili müracaatların kayıtlı olduğu defterdir Mart Şubat 1341 tarihlerini kapsayan, Tedkik-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi Evrak Kayıt Defteridir. Kitap veya risale bastırmak için kurula müracaat edenlerin dilekçelerinin kayıtlı olduğu defterdir. Defterde Mushaf basımı ve diğer dini kitapların basımıyla ilgili kayıtlar mevcuttur. 6. Defter: 9 Mart 1327 tarihli Tetkik-i Mesâhif e tetkik için gönderilen cüzlerin kayıt defteridir. Defter de Tetkiki Mesâhif e Hürriyet Matbaası'nda basılıp incelemeye getirilen ve denetimden sonra tekrar geri iade edilen cüzlerin kayıt edildiği ve hangi hatla ne kadar basıldığı da bildirilmektedir. Defterin en sonunda 1946 tarihli Bozkurt matbaasının bastığı 20 bin adetin tamamının kontrol edilip mühürlendiği kaydı vardır. 7. Defter: 8 Cemâziye l-ahire 1332 tarihli Tetkik-i Mesâhif-i Şerife evâmir, tamim ve tezkire dosyasıdır. Gerek bu kurumla gerekse diğer dairelerle ilgili çıkan tamim ve tezkirelerin toplandığı dosyadır. 8. Defter: 1 Mayıs 1336 tarihli olup, Tedkik-i Mesâhif-i Şerife Kütüphanesinde mevcut olan kitapların isim listesidir. Toplam 395 adet kitap ve risalenin bulunduğu, bunların isimleri, ne tür kitap oldukları, basıldığı matbaa, basan kişinin ismi kütüphaneye geliş tarihi gibi bilgileri içermektedir. Defterin 25. sayfasında 1932 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Mushaflar Tetkik Meclisi kütüphanesinde mevcut kitapların isim listesini havidir kaydı ve kitap listesi yer almaktadır. 9. Defter: 24 Haziran Mayıs 1926 tarihlerini kapsayan Tetkik-i Mesâhif in karar defteridir. Defterde 57 numaralı şu ilginç karar yer almaktadır. Kurumun mührünü taklid ederek Mushaf basmış olan kitapçı esnafından Hacı Hüseyin Efendi nin, meclis kararıyla basmış olduğu Mushaflar toplattırılmış, fakat aynı şahıs başka bir bölgede yine mührü taklid ederek tekrar Mushaf basmaya devam etmiştir. Bu şahsın bastığı her iki Mushaf ın da sahte ve hatalı olduğunu, bu durumun gazete ve mecmualarda ilan edilerek halkın onları almamasını Adliye ve Dâhiliye Nezaretleri'ne bildirildiğini içeren kayıt yer alır. Bu defter çoğunlukla Mushaf basımını içeren kayıtları ihtiva etmektedir. 219 nolu karar 1926 yılında basımına müsaade edilen 90 bin adet Mushaf ın tashih ve tasdik edilerek mühürlendiğini ve hangi matbaalarda basıldığını göstermektedir.

6 Defterin sonunda Tedkik-i Mesâhif-i Şerife Meclisine ait olan fakat en sonki yangında yanan defterlerin isim ve miktarları kayıtlıdır. 10. Defter: Haziran 1338 tarihli olup Tedkik-i Mesahif-i Şerife Meclisi nin müsvedde karar defteridir. Bu defterin 50 numaralı kararında basımı için izin istenen, Ahmet Hamdi nin yazdığı peygamber ve evliyaların hayali resimlerini içeren Mumsik-i Suleha adlı eserin incelendiği fakat basımının şer an caiz olup olmadığına fetvahanenin karar vereceğini, o açıdan fetvahaneye havale edildiğini bildiren kayıt yer almaktadır. Bu defter serisi Meşihat Arşivinde bulunmakta olup yerli ve yabancı araştırmacıların istifadesine sunuluştur. Kaynakça: 1. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi, Tetkik-i Mesahif-i Şerife ve Müellefat-ı Şeriyye Dairesi Defterleri, Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, cilt III. 3. Aydın, Bilgin, Yurdakul, İlhami, Kurt, İsmail, Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul, 2006, 4. Gündüz, Mahmut, Matbaanın Tarihçesi ve ilk Kur an-ı Kerim Basmaları, Vakıflar Dergisi, XII, (1978), s * Yazar: Ayhan Işık [1] Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, III, 844. [2] Bilgin Aydın, İlhami Yurdakul, İsmail Kurt, Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu, İstanbul, 2006, s [3] Meşihat Arşivi, Tetkik-i Mesâhif-i Şerife Defteri No: 10, son sayfa, 31. karar. [4] Mahmut Gündüz, Matbaanın Tarihçesi ve ilk Kur an-ı Kerim Basmaları, Vakıflar Dergisi, XII, (1978), s [5] Gündüz, a.g.m., s [6] Tetkik-i Mesâhif-i Şerîfe ve Müellefât-ı Şer iyye Dairesi Defteri, no: 2, s. 45.

7 OSMANLI'DA KUR'AN-I KERİM İLK KEZ NE ZAMAN VE NASIL BASILMIŞTIR? Tarih - Tarihi Bilgiler Osmanlı Devleti'nde ilk dini kitap H. 1218/M. 1803'te yayınlanabilmişti. Bu eser, imam Muhammed Birgivı Hazretleri' nin ( ) "Risille-i Birgivi" adlı akaid kitabı idi. Bu mevzuda ferman ve fetva çıkıp, çıkmadığı anlaşılamamıştır. Dini eserlerin basılmasına bundan sonra da devam edilmişti. Ancak, Kur'an-ı Kerım'in basımı 1871 'e kadar yasaklanmıştı. Hususiyle 1852 yılı ve sonrasında Osmanlı ülkesine, başta iran ve Avrupa ülkelerinden olmak üzere çok sayıda "matbu Mushaf-ı Şerif" getirilmişti. Bilhassa Iranlı kitapçılar eliyle satılan bu matbu nüshalar, Osmanlı idaresi tarafından sürekli yasaklanmış, bu hususta sınırlarda gümrük memurları, İstanbul'da sahaflar başta olmak üzere mevzu ile alakalı kimseler sık sık ikaz edilmişlerdi. Arşiv vesikalarında bu yasağın gerekçesi olarak; "bu nüshaların gayr-ı müslimlere ait matbaalarda, onlar tarafından sırf para kazanmak maksadıyla basılması, ecnebllerin ve Iranlıların Osmanlı ülkesinde basıp, sattıkları Kur'an-ı Kerimlerle alakalı yeterli derecede hassas ve hürmetkar davranmamaları" gibi sebepler gösterilmekte idi. Bu da Osmanlı idaresini bu sahada acil ve müessir tedbirler almak mecburiyetinde bırakmıştı. Ayrıca dikkatsizlik veya art niyetli düşüncelerle bazı Mushaf baskılarında görülen hata yanlışlar, tahrif ve tağyir şüphesini gündeme getirmiş, bu şüphe ve korkular da bu işin ehemmiyetini bir kat daha arttırmıştı. 8 ve 25 Kasım 1852'de Sultan Abdülmecıd Han art arda yayınladığı iki irade ile "bazı ecnebilerin tab ettirdikleri Mushafların yasaklanması" emrini vermişti[1]. 9 Haziran 1853 'te ise Bab-ı Ali, Meşihatın da tezkeresiyle "Matbu Mushaf-ı Şerif alıp satmama husunda sahaf esnafının bir kez daha ikaz edilmesine" karar vermişti[2]. Bilhassa 'li yıllarda bu mevzudaki yasaklar sık sık gündeme gelmeye başlamıştı. Çünkü Iran'dan Osmanlı ülkesine gizli yollarla sürekli, dikkatsizce ve hürmetsizce basılan Mushaf-ı Şerif'ler sokuluyordu[3]. 2 Ağustos 1861 'de "bazı ecnebilerin tab ettirdikleri Mushafların yasaklanması" için Dahiliye Nezareti'nin dikkati bir kez daha çekilmişti[4]. Vesikalarda açıkça "baskı sırasında gerekli dikkatin gösterilemeyeceği düşüncesiyle matbu Mushaf ve cüzlerin alınıp satılmasının önlenmesi" gerektiği ısrarla belirtiliyor[5] ve mes'ullerinden bu emre "çok büyük bir dikkat ve itina" ile uymaları isteniyordu[6]. Aynı devirde -bilhassa da Kasım 1861 'de- bu yasak hususunda gümrük ve sahil müdürlükleri bir kez daha ikaz edilmişler[7], ayrıca - başta Samsun ve Sivas vilayetlerinin idarecileri olmak üzere- taşradaki idarecilere de; "matbu Mushaf-ı Şerıf ve cüzlerin vilayetlerine gelmemesi ve vilayetlerinde satılmaması emrine dikkatle uyulması" meselesi bir kez daha hatırlatılmıştı[8] 'de ise baş me'suliyet Osmanlı Maarif Nezareti'ne verilmişti. Maarif Nezareti; 3 Eylül 1872'de bu yasağı bir kez daha hatırlatırken[9]; 24 Ocak 1873'de Bab-ı Ali'den, yasaklandığı halde Mushaf-ı Şerıf basıp dağıtanlar hakkında gerekli muamelenin acilen yapılmasını istemişti[10]. 14 Mart 1873'te ise bu kez Medıneli Şeyh Muhammed ve Karacaabadlı Hüseyin Efendilerin eşyası arasında yakalanıp Rüsumat Emaneti'nce Maarif'e gönderilen izinsiz matbu olarak basılan Mushaf ve cüzlere el konularak, bu nüshalar da hıfzedilmek üzere Maarif Kütüphanesine gönderilmişti[11]. 1290/1873'te her türlü dını kitap basma yasağının kaldırıldığı bilinmektedir. 5 Haziran 1873'te Maarif Nezareti 'nce "Mushaf-ı Şerif' in litografya (taşbaskı) usulüyle basılabilmesi için bir odanın tahsis olunması" kararlaştırılmıştı[12]. Aynı gün Maarif Nezareti' nce "bastırılacak olan Mushaf-ı Şerif' in hangi usullerde basılacağı, fotolit usulüyle basılması durumunda Erkan-ı Harp zabitlerinden birinin kullanılması gerekeceği, Mushaf-ı Şerif'in kaç adet basılacağının ve maliyetinin ne olacağının bildirilmesi; bunun için de gerekli olan paranın temini hususunda yapılan değerlendirmeler" bir rapor halinde Bab-ı Ali'ye bildirilmişti[13]. 21 Haziran 1873'te Bab-ı Ali'ce "Matbaa-i Amire'de Mushaf-ı Şerif basımına gereken iznin verilmesi" kararlaştırılmıştı[14]. 29 Haziran 1873'te ise Osmanlı Maarif Nezareti ilk kez" beş yüz bin nüsha muhtelif ebatlarda Mushaf-i Şerif basma" kararı almıştı[15]. Ahmed Cevdet Paşa, 1874 yılında İstanbul'da, hükümet eliyle Mushaf basımına nasıl başlandığını şu cümlelerle anlatmaktadır:

8 "Nice senelerden beri Kur'an-ı Kerım'in basımı, Bab-ı Ali'ce arzu olunduğu halde bu hususta Bab-ı Fetva'dan uygun bir cevap alınamıyordu. Bab-ı Ali tereddüt halindeydi. Halbuki Iranlılar, gizlice Kur'an-ı Kerim basarak açıkça satıyorlardı. Bab-ı Ali bu Kur'an-ı Kerimlerin satışını yasaklar, bazen de müsadere ederdi. Bu sırada Fransa'da Hafız Osman hattıyla bir Mushaf, fotolitograf yani aks-i ziya sanatıyla bastırılarak birçok nüshası Istanbul'a getirilmişti. Bunların Bab-ı Ali'ce satışına ruhsat verilerek aşikare satıldılar. Lakin yazıları layıkıyla çıkmamıştı. Bunun üzerine Meclis-i Vükela'da müzakere yapılarak, Matbaa-i Amire'de gerekli hürmet gösterilerek Mushaf-ı Şerif basımı münasip görüldü ve icrası bana havale buyruldu. Derhal basım hanede tezgahlar kuruldu ve bu sanatta mahir olan Ali Efendi marifetiyle Şekerzade'nin meşhur Mushaf-ı Şerif'i bastırıldı. Buna dair H (M.1874) senesinde tarafımdan tanzim ile tab' ve neşr olunan ilannamenin sureti aşağıda yazıldığı gibidir: "400 seneden beri Mushaf-ı Şerif'ler, ekseriya nesih yazı ile yazılagelmiş ve bu sanatta pek mahir üstadlar gelip geçmiştir. Bu seçkin üstadlar, şöhret ve maharetçe müteaddid sınıflara ayrılabilirler: En yüksek mertebede bulunanların birincisi Şeyh diye maruf olan Hamdullah Agah Efendi'dir ki, Yakut Müsta'sımi'nin icad eylediği usulü bir güzel şive üzere ifrağ eden odur. H. 926 (M. 1520)'da vefat etmiştir. Ikincisi Hafız Osman'dır ki, Şeyh'e hakkıyla uyarak onu taklit eylemiş ve yazıyı bir mertebe daha toplayıp bir güzel üslup vermiştir. H (M. 1698) tarihinde vefat etmiştir. Üçüncüsü işbu Hafız Osman'ın talebesinden Yedikuleli diye maruf olan Seyyid Abdullah Efendi'dir ki, hocasının yazısını fark olunmaz mertebede taklit eylemiştir. H (M. 1727)'ta vefat etmiştir. Dördüncüsü Yedikulelinin talebesinden Şekerzade diye maruf olan Mehmed Efendi'dir. Nesih yazıda hocasını taklit ile beraber bu sanata bir güzel şekil ve nezaket vermiştir. ikinci sırada gelenler: Yedikuleli'nin talebesinden Eğrikapılı diye maruf olan Rasim Efendi ve meşhur hattat Afif Efendi'nin damadı ve talebesi olan Deli Osman ve Mehmed Celaleddın ve Şimşir Hafız'dır. Onlardar sonra muhtelif derecelerde pek çok meşhur hattat vardır. Şeyh'in ömrü tecrübe ile geçip bu sanatı malum olan dereceye getirinceye kadar pek çok emek vermiştir. ilk zamanlardaki yazısıyla sonraki yazıları arasında pek çok fark vardır. Yazdığı Kelam-ı Kadim'lerin içinde en ziyade beğendiğini, Hazret-i Peygamber Aleyhisselam'a hediye olmak üzere Medine-i Münevvere'ye göndermiştir. Bunu taklid ederek bir Kelam-ı Kadim yazmak üzere Sultan Üçüncü Ahmet tarafından Şekerzade memur olmakla, gidip Medine-i Münevvere'de ikamet ile harfi harfine onu taklid ederek bir Mushaf-ı Şerıf yazarak; onu İstanbul a getirdiğinde, Sultan Birinci Mahmud tahta çıkmış bulunduğundan, o eşsiz eseri ona arz eylemiştir. Bu defa o nüsha İstanbul da Başhafız olan Demir Hafız'a okutturuldu ve görülen yanlışlar asrımızda Şeyhu'l- Hattatın ve Reisü'l-Ulema olan Mustafa İzzet Efendi'ye tashih ettirildi. Ve asrımızda yeni çıkan aks-i ziya sanatında mahir olan Erkan-ı Harp fotoğrafhanesinde vazife yapan Kolağası Hafız Ali Efendi marifetiyle tab ettirildi. " ("Vak'anüvis Cevdet Paşa'nın Evrakı", Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Cüz: 46, 1333.) 2 Temmuz 1873'te Osmanlı Maarif Nezareti tarafından "Matbaa-i Amire'de basım ve temsili yapılacak Mushaf-ı Şerıf için gerekli paranın temin edildiği ve bu basım ve temsil işinin de Erkan-ı Harp Zabiti Ali Efendi tarafından yapılacağı" bildiriliyordu[16]. 8 Temmuz 1873'te ise; Mushaf basılmasında Ali Efendi'ye yardım etmek üzere yüzbaşı olarak ikinci Ordu'ya tayin olunan Ali Rıza Efendi'nin birkaç ay daha Matbaa-i Amire'de çalışmasına izin verilmesi isteniyordu[17]. Diğer İslam ülkelerinde belki Kur'an-ı Kerim basım faaliyetleri zaman itibariyle Osmanlı Devleti'nden önce başlamıştı. Ancak buna rağmen en fazla Kur' an-ı Kerim basımlarının İstanbul da yapıldığı da bilinen bir hakikattir. Bunda bilhassa Sultan ikinci Abdülhamid Han'ın hususi çaba ve gayretlerinin rolü çok büyük olmuştu[18]. Daha önce de vurguladığımız gibi, "Yabancıların bastıkları Kur'an-ı Kerimleri kontrol etmek gittikçe zorlaşmıştı. Bu sebeple Mushaf-ı Şeriflerin devletin kontrolünde basılmaları zarureti doğmuş ve bunun üzerine de Kur'an-ı Kerim basımına izin verilmişti. " Osmanlı ülkesinde ilk Kur'an-ı Kerim basımı tecrübesi 1871 'de (H. 1288) İstanbul da Hafız Osman hattı ile yazılmış bir nüshadan fotoğraf çekilerek yapılmıştı. Bunu 1873'te Maarif Nezareti'nin Kur'an-ı Kerim basma teşebbüsü ve 1874'te (H. 1291) Ahmed Cevdet Paşa'nın kontrolünde yapılan basımlar takip etmişti. O yıllarda

9 mekteplerin, bilhassa da dini tedrisat yapılan mekteplerin gittikçe artan Kur'an-ı Kerim ihtiyaçlarını karşılamak için, matbaalar tarafından hemen her yıl çeşitli baskı tarzında Kur' an-ı Kerim basımları yapılmıştı. Bu arada, sayfa kenarlarında tefsirleri de bulunan güzel ve nefis Kur' an-ı Kerim basımlarının yapıldığı da görülmüştü. Osmanlı Maarif Nezareti, 13 Aralık 1874'te bu basım izninin gerekçesini aktarırken "bazı ecnebi memleketlerde tab' ve temsil edilen Mushaf'ın Memalik-i Şahane'de gizlice satılması üzerine Şekerzade Mehmed Efendi'nin yazdığı Mushaf'ın bir heyet tarafından gözden geçirilerek, basımı ve mühürlendikten sonra ahaliye maliyetine satılması" kararının alındığı belirtilmektedir[19]. 4 Ocak 1875'te "Şekerzade" hattıyla yazılı Mushaf'ın basılan yirmi adedi Sultan Abdülaziz Han'a takdim edilmişti[20]. Ahmet UÇAR - Yedikıta Dergisi Dipnotlar [1] BOA, İ.DH 261/16162, 262/ [2] BOA, A.MKT.MHM 756/32. [3] BOA, A.MKT.MHM 195/49. [4] BOA, İ.DH 261/ [5] BOA, A.MKT.UM 502/90; A.MKT.NZD 372/82. [6] BOA, A.MKT.UM 509/80, 513/50, 513/84, 515/34, 516/38, 516/48. [7] BOA, A.MKT.UM 517/9; A.MKT.NZD 377/94 [8] BOA, A.MKT.UM 515/47, 518/50. [9] BOA, MF. MKT 4/66. [10] BOA, MF.MKT 8/99. [11] BOA, MF.MKT 9/116. [12] BOA, MF.MKT 10/116. [13] BOA, MF.MKT 10/117. [14] BOA, A.MKT.MHM 457/18 [15] BOA, MF.MKT 11/102. [16] BOA, MF.MKT 11/126. [17] BOA, MF.MKT 12/36. [18[ Bu konuda Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde binlerce vesika bulunabilir. [19] BOA, MF.MKT 24/27. [20] BOA, İ.DH 694/48544.