YAYINA HAZIRLAYANLAR KURULU Kurumsal Yayınlar Yönetmeni Saime YILDIRIM

Transkript

1

2 YAYIN KURULU Hazırlayanlar Tülin ÖZBİLGİÇ, Timuçin SARITAŞ YAYINA HAZIRLAYANLAR KURULU Kurumsal Yayınlar Yönetmeni Saime YILDIRIM Kurumsal Yayınlar Birimi Dizgi & Grafik Mustafa Burak SANK & Ezgi Güler & Meltem Temel Sumru Almacak & Gamze Kaya & Pınar KORKMAZ Yasin ÇELEBİ & Reyhan KARAHASANOĞLU Baskı - Cilt Neşe Matbaacılık Yayıncılık Sanayi ve Tic. A.Ş. Adres:Akçaburgaz Mh. Mehmet Deniz Kopuz Sk. No:17 3.Bodrum Esenyurt / İSTANBUL Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: ISBN: İstanbul 2015 Bu eserin her hakkı saklı olup tüm hakları Elfi Yayıncılık a aittir. Kısmi de olsa alıntı yapılamaz, metin ve soruları aynen değiştirilerek elektronik, mekanik, fotokopi ya da başka bir sistemle çoğaltılamaz, depolanamaz. Copyright Tüm Hakları Saklıdır.

3 KİMYA

4 Defterlerimizi Tanıyalım Ünite konularının belirtilerek soru tarzında öğrencinin ilgisini çekecek şekilde yazıldığı bölümdür. Öğrencinin akıllı defter üzerinde not tutması için ayrılan bölümlerdir. Konu ile ilgili verilen örnekler bölümüdür. Derste işlenen konuların öğrenilip pekiştirilmesi için öğrencilerin çözeceği açık uçlu veya çoktan seçmeli sorularıdır. Konu ile ilgili dikkat edilmesi gereken, uyarılar, notlar vb. Derste işlenen konular ile ilgili öğrencilerin bireysel, arkadaşlarıyla veya ailesiyle birlikte gerçekleştirebileceği ders dışı müze önerisi, roman tavsiyesi, atölye çalışması, bilimsel çalışmalar, vb. içeriklerin yer aldığı hareketli kutudur.

5 Defterlerimizi Tanıyalım Konu ile ilişkili gerçek hayattan merak uyandıracak ilginç bilgiler bölümüdür. Konu ile ilgili oyun, bulmaca, zeka soruları vb. eğlence köşeleridir. Ünite sonunda veya konu aralarında olabilir. Ders esnasında öğrencilerin bireysel veya grupla çalışacağı konu ile ilgili üst düzey düşünme becerileri kazandıran çalışma sayfasıdır. Ünitenin sonunda yer alan üniteyi özetleyen kavram ağlarıdır. İlgili ünitedeki bölümleri veya konuları öğrencinin ne kadar öğrendiğini test edecek açık uçlu ve çoktan seçmeli sorulardan oluşan bölümdür. Ünite sonunda ilgili ünitedeki tüm bölümleri ve konu / kavramları içerecek şekilde klasik ve / veya test türündeki soruları içeren bölümdür.

6 1. ÜNİTE: ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit ve Bazları Tanıyalım 10 Asitlerin Bazı Özellikleri 10 Bazların Bazı özellikleri 10 İndikatör Nedir? 11 Asit ve Bazların Sulu Çözeltileri 12 Asit ve Bazların Tepkimeleri 12 Asitlerin ve Bazların Tepkimeleri 12 Nötralleşme Tepkimeleri ve ph Kavramı 13 Asit - Bazların Tepkimeleri Nasıl Takip Edilir? 15 Asit - Baz Tepkimelerinin Gündelik Yaşam Açısından Önemi 16 Hayatımızda Asitler ve Bazlar 16 Yaygın Olarak Kullanılan Bazı Asitler 16 Sanayide Kullanılan Bazı Bazlar 17 Asit ile Bazların Yarar ve Zararları 20 Asit ve Bazlarla Çalışırken Alınması Gereken Önlemler 22 Tuzlar 22 Sodyum Klorür (NaCl) 22 Sodyum Sülfat (Na 2 SO 4 ) 22 Sodyum Karbonat (Na 2 CO 3 ) 22 Sodyum Bikarbonat (NaHCO 3 ) 23 Potasyum Nitrat (KNO 3 ) 23 Kalsiyum Sülfat (CaSO 4 ) 23 Kalsiyum Karbonat (CaCO 3 ) 23 Amonyum Klorür (NH 4 Cl) 24 Amonyum Fosfat [(NH 4 ) 3 PO 4 ] 24 Alüminyum Sülfat [Al 2 (SO 4 ) 3 ] 24 Şap [KAl(SO 4 ) 2 x 12 H 2 O] 25 Ne Kadar Öğrendim 26 Ünite Özetim 27 Ünite Değerlendirme 29

7 2. ÜNİTE: KARIŞIMLAR Karışımların Sınıflandırılması 36 Karışımlar Nasıl Sınıflandırılır 36 Homojen Karışım 36 Çözeltiler ve Sınıflandırılması 36 Heterojen Karışımlar ve Sınıflandırılması 37 Homojen Karışımlar 40 Tanecikler Arası Etkileşimler ve Çözünme Süreci 40 Çözeltilerde Çözünmüş Madde Oranı 43 Çözeltilerde Çözünen Madde Miktarı Nasıl İfade Edilir? 44 Çözeltilerin Günlük Yaşamla İlgili Özellikleri 48 Ne Kadar Öğrendim 51 Karışımların Ayrılması 52 Karışımlardan Saf Maddelere 52 Tanecik Boyutu Farkından Yararlanarak Ayırma 52 Yoğunluk farkından Yararlanarak Ayırma 53 Çözünürlük farkından Yararlanarak Ayırma 53 Kaynama Sıcaklıkları Farkından Yararlanarak Ayırma 54 Ne Kadar Öğrendim 56 Ünite Özetim 58 Ünite Değerlendirme ÜNİTE: ENDÜSTRİDE VE CANLILARDA ENERJİ Fosil Yakıtlar 68 Kömür Nasıl Oluşur? 69 Kömürler Nasıl Sınıflandırılır? 69 Petrol Oluşumu 72 Ham Petrolün Rafinasyonu 73 Başlıca Petrol Bileşenleri 74 Hidrokarbonlar 77 Ne Kadar Öğrendim 87 Temiz Enerji Kaynakları 90 Temiz ve Yenilenebilir Enerji Nedir? 90 Bitkisel Enerji kaynakları 90 Diğer Temiz Enerji Kaynakları 91 Canlılarda Enerji 95 Besinlerin Enerjiye Dönüşümü 95 Canlılar İçin Birincil Enerji Kaynakları : Karbonhidratlar 97 Yapıcı ve Onarıcı Besin Ögeleri : Proteinler 99 Canlılar İçin Enerji kaynakları : Lipitler 100 Kendi Diyet Listemizi Hazırlayalım 101 Ne Kadar Öğrendim 105 Ünite Özetim 107 Ünite Değerlendirme 110

8 4. ÜNİTE: HAYATIMIZDA KİMYA Su ve Hayat 118 Doğal Su Kaynakları 118 Su Arıtımı Neden Önemlidir? 119 Suların Kirlenme Nedenleri 119 Su ArıtımıNasıl Yapılır? 120 Evlerde Su Arıtımı 121 Deniz Suyundan İçme Suyuna 121 Ne Kadar Öğrendim 121 Evde Kimya 123 Hazır Gıdalar 123 Temizlik Maddeleri 124 Hijyen Amaçlı Temizlik Maddeleri 125 Polimerler 126 Kozmetik Ürünler 128 İlaçlar 129 Ne Kadar Öğrendim 130 Okulda Kimya 132 Kağıt 132 Kalemlerin Kimyasal Özellikleri 133 Silgiler 133 Mürekkep 134 Tebeşirler 134 Yapıştırıcılar 134 Ne Kadar Öğrendim 136 Sanayide Kimya 137 Gübreler 137 Kireç 137 Yapı Malzemesi Harcın yapısı ve Sertleşme Süreci 137 Pencere Camının Üretimi 139 Cam Türleri ve Kullanım Alanları 139 Sanayinin Önemli Hammaddesi : Kil 141 Boyalar 144 Ne Kadar Öğrendim 145 Çevre Kimyası 146 Kimyasal Maddeler ve Hava Kirliliği 146 Kimyasal Maddeler ve Su Kirliliği 147 Kimyasal Maddeler ve Toprak Kirliliği 147 Hangi kimyasallar Kirletici Olarak Sınıflandırılır? 147 Ne Kadar Öğrendim 148 Ünite Özetim 150 Ünite Değerlendirme 154

9 Ünite 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 1. Asit ve Bazları Tanıyalım 2. Asit ve Bazların Tepkimeleri 3. Hayatımızda Asitler ve Bazlar 4. Tuzlar

10 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit ve Bazları Tanıyalım Çok bilinen bazı maddeler ve içerdikleri asitler: Madde Limon Süt ve Yoğurt Sitrik Asit Laktik Asit Saf (arı) Maddeler Saf Olmayan Maddeler (Karışımlar) Gazoz Kolalı içecekler Karbonik Asit Fosforik Asit Elementler Bileşikler Homojen Karışımlar (çözeltiler) Heterojen Karışımlar Asit ve bazlar canlı organizmalarda önemli işlevleri olan maddelerdir. Asitlerin ve bazların çoğu oldukça tehlikeli ve tahriş edici maddelerdir; bunlar proteini ya da yağı çözerek dokuyu tahriş ederler. Asitlerin Bazı Özellikleri Üzüm Elma Çilek Hazır meyve suyu Tereyağı Zeytinyağı Tartarik Asit Malik Asit Folik Asit Benzoik Asit Bütirik Asit Oleik Asit œ Tatları... œ... ve... asidik maddelere örnektir. œ Cildi... œ Turnusol kağıdının rengini... çevirirler. œ Suda... çözünürler. œ Sulu çözeltileri elektrik akımını... œ Aktif metallerle tepkimeye girerek... gazı açığa çıkartırlar. œ Bazlarla tepkimeye girerek... ve... oluştururlar. Bazların Bazı Özellikleri œ Tatları... œ... ve... bazik maddelere örnektir. œ Ellendiklerinde... hissi verirler. œ Turnusol kağıdının rengini... çevirirler. œ Suda... çözünürler. œ Sulu çözeltileri elektrik akımını... œ Amfoter metallerle tepkimeye girerek... gazı açığa çıkartırlar. œ Asitlerle tepkimeye girerek... ve... oluştururlar. œ Yapısında her OH içeren bileşik baz değildir. Örneğin, C 2 H 5 OH bir baz değil, alkoldür. 10

11 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Çok bilinen bazı maddeler ve içerdikleri bazlar: Deterjanlar Katı sabun Sıvı sabun Çamaşır suyu Diş macunu Amonyak, sodyum fosfat Sodyum hidroksit Potasyum hidroksit Sodyum hipoklorit Kalsiyum karbonat + + Mor lahana, doğal indikatör olarak kullanabilen bir maddedir. Bu madde veya suyu asidik çözeltilere damlatılırsa kırmızı, nötral çözeltilere damlatılırsa mor, bazik çözeltilere damlatılırsa çözelti yeşil renk alır. Bal arısının sokması sırasında salgısı asidiktir. Bu yüzden acı hissi bazik olan sabun, sodyumbikarbonat veya amonyakla dindirilebilir. Eşek arısının salgısı ise baziktir. Acı hissi asit içeren sirkeyle dindirilir. İndikatör Nedir? Tıpkı turnusol kağıdı gibi işlev gören bazı özel boyar maddeler vardır ki bunlara... adı verilir. Bu maddeler, çözeltideki... ya da... konsantrasyonuna bağlı olarak renk değiştiren, karmaşık yapıdaki organik bileşiklerdir.... ve... evde kolaylıkla elde edilebilecek doğal indikatörlerdir. Ticari olarak kullanılan en yaygın indikatör turnusoldur. Bir çok çiçeğin yapısında indikatör vardır. Bitkilerin rengini belirleyen bileşikler genellikle asit ve bazlara karşı duyarlıdır. Asitli toprakta mavi ortanca, nötr ve bazik ortamda pembe ortanca yetişir. 11

12 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit ve Bazların Sulu Çözeltileri Arrhenius a göre bir madde suda iyonlarına ayrışarak çözündüğünde ortamdaki H + ( ) iyonları derişimini artırıyorsa..., ortamdaki OH - ( ) iyonları derişimini artırıyorsa... dır. œ... gibi hidrojen iyonu içeren maddeler asittir: HCl (g) Œ H + (suda) + Cl (suda) H 2 SO 4(s) Œ 2H + (suda) + SO 4 2 ((suda) Asit ve Bazların Tepkimeleri Asit ve Bazların Tepkimeleri œ Asit ve bazlar tepkimeye girdiklerinde... ve... oluştururlar. Bu tür tepkimelere... adı verilir. Asit + Baz Œ Tuz + Su HCl + NaOH Œ NaCl + H 2 O œ Nötralleşmeyi, asidin... iyonları ile bazın... iyonlarının H 2 O oluşturarak birbirini yok etmesi şeklinde düşünebiliriz. Bu nedenle nötralleşme tepkimesini kısaca,... şeklinde de gösterebiliriz. œ Hidrojen içermediği halde, suda çözündüğünde H + iyonları derişimini artırdıkları için asit özelliği gösteren... gibi ametal oksitler de vardır. CO 2(g) + H 2 O Œ 2H + (suda) + CO 2 3(suda) œ... gibi hidroksit iyonu içeren maddeler bazdır: NaOH (k) Œ Na + (suda) + OH (suda) œ Benzer şekilde, hidroksit içermediği halde olarak bilinen NH 3 ve suda çözündüğünde OH iyonları derişimini artırdıkları için baz özelliği gösteren... gibi metal oksitler de vardır.. NH 3 + H 2 O Œ NH 4 +(suda) + OH (suda) Na 2 O (k) + H 2 O Œ 2Na + (suda) + 2OH (suda) œ œ Tepkime denklemini kolayca denkleştirebilmek için bazın katyonu ile asidin anyonunu alıp tuz bileşiğini, asidin katyonu (H + ) ile bazın anyonunu (OH ) alıp su formülünü yazmanız gerekir. Asitler, aktifliği hidrojenden fazla olan metallerle tepkimeye girerek... gazı açığa çıkarırlar. Bu tür metallere denir.... ve... gibi kuvvetli oksi asitlerin, aktifliği hidrojenden az olan metalleri aşındırma özelliği vardır. Bu tür metallere... adı verilir. Cu, Hg, Ag Œ... Pt, Au Œ metallerin kuvvetli oksi asitlerle reaksiyonundan SO 2, NO 2, NO gibi gazlar açığa çıkar.... ise bu asitlerle bile tepkime vermezler. 12

13 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Kireç suyu, sülfirik asitle tepkimeye girdiğinde kalsiyum sülfat ve su oluşur. Aşağıdaki tepkime denklemini tamamlayarak, katsayıları denkleştiriniz. Asit, baz ve tuz olanları belirtiniz. Ca(OH) 2(suda) + H 2 SO 4(suda) Œ Baz OH içermeyen bir madde ise oluşan tuza susuz tuz denir. Nötralleşme Tepkimeleri ve ph Kavramı Bir çözeltinin asidik, bazik ya da nötral olduğunu tespit etmek için logaritmik bir ölçek kullanılır. Bu ölçek ph ile belirtilir. Aşağıdaki nötralleşme tepkimelerini tamamlayarak, katsayılarını denkleştiriniz. œ NaOH (suda) + H 2 SO 4(suda) Œ œ œ NH 3(suda) + HCl (suda) Œ Al(OH) 3(suda) + H 3 PO 4(suda) Œ ph... olan çözeltiler asit, ph...olan çözeltiler baz, ph... olan çözeltiler nötr dür. œ KOH (suda) + H 2 CO 3(suda) Œ œ MgO (suda) + HCl (suda) Œ œ H 2 CO 3 + Mg(OH) 2 Œ œ CH 3 COOH (suda) + NaOH (suda) Œ œ Ca(OH) 2(suda) + HNO 3(suda) Œ Asitlik artar. Bazlık artar Nötr œ Mg(OH) 2(suda) + H 3 PO 4(suda) Œ 13

14 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR I. HCl II. NaOH III. NH 3 Yukarıdaki çözeltilerin hangilerinin ph değerleri 7 den büyüktür? A) Yalnız I B) Yalnız II c) I ve II D) II ve III E) I, II ve III HCl + NaOH Œ NaCl + H 2 O Tepkimesine göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Nötürleşme tepkimesidir. B) NaOH bir bazdır. C) HCl turnusol kağıdını maviye boyar. D) HCl bir asittir. E) NaOH ın sulu çözeltisi elektrik akımını iletir. ph si 7 den küçük olan sulu çözeltilerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Asidik özellik gösterir. B) NH 3 olabilir. C) Turnusol kâğıdının rengini kırmızıya çevirir. D) Bazlarla tepkime verir. E) HCl asidinin sulu çözeltisi olabilir. Aşağıdakilerden hangisinin sulu çözeltisi turnusolu maviye çevirir? A) HCN B) CH 3 COOH c) KOH D) H 3 PO 4 E) HCl I. NH 3 II. HCOOH III. C 2 H 5 OH Yukarıdaki bileşiklerin sulu çözeltilerinden hangileri turnusol kâğıdının rengini maviye çevirir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III HA asiti ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) KOH ile nötrleşme tepkimesi verir. B) ph < 7 dir. C) Turnusol kağıdının rengini kırmızıya çevirir. D) NH 3 ile tepkime vermez. E) CH 3 COOH ile tepkime vermez. 14

15 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Büret Turnusol kağıdının rengini X maddesi kırmızıya, Y maddesi ise maviye çevirir. Buna göre, X ve Y ile ilgili, I. X bazdır. II. Y asittir. III. X ve Y nötrleşme tepkimesi verir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Titrasyon deneyi Musluk Erlen İndikatörler, ortamın... göre renk değiştirerek titrasyonun bittiğini, yani nötralleşmenin gerçekleştiğini bize haber verirler. Herhangi bir maddenin test edilen ortamda varlığını gösteren ayırıca indikatör denir. NaOH ve CH 3 COOH ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) CH 3 COOH asittir. B) NaOH turnusol kağıdını maviye boyar. C) Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. D) NaOH ile CH 3 COOH tepkimesinden tuz ve su oluşur. E) NaOH suda moleküler çözünme gösterir. İndikatör Timol mavisi Metil oranj Brom krezol yeşili Metil kırmızısı Asit rengi Kırmızı Kırmızı Sarı Kırmızı Baz rengi Sarı Sarı Mavi Sarı Turnusol Kırmızı Mavi Asit Baz Tepkimeleri Nasıl Takip Edilir Brom timol mavisi Sarı Mavi Nötralleşme tepkimelerinin ilerleyişi,... denilen işlemle izlenebilir. Bu işlemde, derişimi bilinen asit veya baz çözeltisi büret denen bir cam düzenekten, derişimi bilinmeyen asit veya baz çözeltisine nötralizasyon tamamlanana kadar yavaş yavaş ilave edilir. Nötralizasyon işleminin bitişi ise, bir... ile gözlenebilir. Timol mavisi Fenolftalein Alizarin sarısı Nötral Kırmızı Sarı Renksiz Sarı Kırmızı Mavi Kırmızı Eflatun Sarı 15

16 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit - baz Tepkimelerinin Gündelik Yaşam Açısından Önemi œ Hidroflorik asit (HF), özellikle cam işleme sanayiinde kullanılır... etkisinden dolayı, cam şişelerde saklanamaz. Bu nedenle camın ham maddesi silisyumu içeren... de hidroflorik asitten zarar görür. Hayatımızda Asitler ve Bazlar Yaygın Olarak Kullanılan Bazı Asitler Zaç yağı Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Kuvvetli asittir. œ Nem tutucudur. œ Çözünürken yüksek ısı açığa çıkar. œ Cildi tahriş edici, metal aşındırıcıdır. œ Saf halde bulunan sülfirik asit (...), fosforik asit (...) ve karbonik asit (...),... çekme ve çözünürken... açığa çıkarma özelliklerine sahiptir. Bundan dolayı temas edildiğinde ciltte... yol açabilir. Konsantre haldeyken üzerine su döküldüğünde... sebep olur. Kulanım alanları: Gübre, pigment, boyar madde, patlayıcı madde, ilaçlama, inorganik tuz ve petrol arıtım, metalurji ve diğer asitlerin eldesi işlemlerinde kullanılır. Ayrıca çeşitli pillerin yapımında da sülfürik asitten yararlanılır. œ Sönmüş kireç (...) ve kostik (...), günlük hayatta kullandığımız... maddelerdir. Yağ ile... reaksiyonu verdiklerinden dolayı, cilt ve saçlı deride... ve dolayısıyla saçta... sebep olurlar. Kezzap Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Kuvvetli asittir. œ Cildi tahriş edici, metal aşındırıcıdır. œ Yanıcı materyallerle reaksiyona girerek tahrip eder. œ Çevreye zararlıdır. Kullanım alanları: Dinamit, çeşitli patlayıcılar, plastik ve gübre yapımında kullanılır. 16

17 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Tuz ruhu Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Kuvvetli asittir. œ Cildi tahriş edici, metal aşındırıcıdır. œ Toksik etkisi vardır. Kullanım alanları: Hidroklorik asit, pas giderici olarak kullanılmasının yanı sıra, organik bileşiklere etki ettirilerek klorlu ürünlerin (çözücüler, plastik maddeler) elde edilmesinde yararlanılır. Deri işlemeciliği, ev temizliği, inşaat sanayisi de kullanım alanlarındandır. Sirke ruhu Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Zayıf bir organik asittir. œ Cildi tahriş edicidir, gözde kalıcı hasara sebep olur. œ Yoğun kokuludur, laboratuarda çeker ocak altında çalışılır. Kullanım alanları: Çoğu kimyasalın üretiminde hammadde olarak kullanılır. En önemli kullanımı vinil asetat üretimidir ve bundan elde edilen polivinil asetat tahta tutkalı olarak kullanılır. Bunu asetik anhidrit ve asetik ester üretimi izler. Sirke üretiminde kullanımı nispeten önemsizdir. Asetik asidin zayıf bir asit olması onun özellikle ev içinde temizleme amacıyla kullanılmasının nedenidir. Seyreltik asetik asit (sirke) çaydanlıkların kireçten arındırılmasında, cam ve diğer parlak yüzeylerdeki madenî birikmeleri temizlemekte kullanılabilir. Fosforik asit Formülü:... Kullanım alanları: İlaç endüstrisi, fosfatlı gübre imalatı, yağ sanayi, deterjan sanayi, sinek ilacı üretimi ve çeşitli metal yüzeylerini (pas) temizleme amaçlarıyla kullanılır. Gıda sektöründe ise kola ve kabartma tozları içerisinde asitliği düzenleyici olarak kullanılır. Sanayide Kullanılan Bazı Bazlar Kireç Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Zayıf baz grubundandır. œ Göze ve cilde zararlıdır. œ Havadaki karbon dioksiti ve nemi çeker. œ Çevre kirliliklerinin önler. Kullanım alanları: Demir çelik ve demir dışı metal endüstrisinde, kimya, yapı malzemeleri, cam, kağıt endüstrilerinde, suyun arıtılmasında ve çevre rehabilitasyonunun sağlanmasında kireç kullanılır. Kostik Kimyasal adı ve formülü:... Özellikleri: œ Kuvvetli bazdır. œ Suda ısı vererek çabucak çözünür. œ Cildi tahriş edicidir, gözde kalıcı hasara sebep olur. œ Havadaki karbon dioksiti ve nemi çeker. œ Yağlarla sabunlaşma reaksiyonu verir. Kullanım alanları: Endüstride birçok kimyasal maddenin yapımında, yapay ipek, sabun, kâğıt, boya, deterjan endüstrisinde ve petrol rafinelerinde kullanılır. Özellikleri: œ Zayıf asit grubundandır. œ Cildi tahriş edicidir, gözde kalıcı hasara sebep olur. œ Toksik gazlar oluşturabilir. 17

18 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Amonyak Formülü:... Özellikleri: œ Zayıf baz grubundandır. œ Susuz baz olarak da bilinir. œ Suda iyi çözünür. œ Canlılar için toksik ve aşındırıcı bir maddedir. œ Kolay tutuşur. 1. Aşağıdaki maddelerden hangisi temizlik ürünlerinin yapısında bulunmaz? A) Amonyak B) Sodyum hidroksit C) NaClO D) Folik asit E) Sirke ruhu (asidi) Kullanım alanları: Nitrik asit ve amonyum tuzları imalatında, üre, boya, gübre, parfüm, ilaç ve plastik gibi organik madde imalatında kullanılır. Endüstride soğutucu olarak kullanılır. Amonyak ayrıca temizlik maddelerinde de kullanılır. 2. Aşağıdaki maddelerden hangisinin sulu çözeltisi mavi turnusol kağıdının rengini kırmızıya çevirir? A) NaOH B) K 2 O C) CO D) SO 2 E) NH 3 3. Aşağıdakilerden hangisi asit yağmurlarının oluşumuna neden olan etkenlerden değildir? A) Fosil yakıtlar B) Egzoz gazları C) Termik santraller D) Fotosentez E) Endüstriyel faaliyetler 18

19 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 4. Sistematik adı kalsiyum oksit olan bileşik ile ilgili; I. Halk arasında sönmemiş kireç olarak bilinir. II. Suda çözündüğünde kalsiyum hidroksit oluşturur. III. Gıda sektöründe kullanılır. yargılarından hangileri doğrudur? 7. A) Yalnız I B) I ve II c) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 5. Metil oranj indikatörü asidik ortamda kırmızı, bazik ortamda sarı renk verir. Buna göre, aşağıdaki maddelerin sulu çözeltilerinin metil oranj indikatörü ile verdiği renklerden hangisi yanlıştır? Madde Metil oranj ile verdiği renk A) N 2 O 3 Kırmızı B) K 2 O Sarı C) NaOH Sarı D) CO Kırmızı E) H 2 SO 4 Kırmızı Yukarıdaki X ve Y çözeltileri ile ilgili; I. X asit, Y baz özelliği gösterir. II. X ve Y çözeltileri karıştırılırsa nötürleşme olur. III. Turnusol kağıdını X çözeltisi maviye, Y çözeltisi kırmızıya çevirir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II c) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 8. NH 3 + HCl Š Tuz Yukarıdaki tepkime sonucunda elde edilen tuz ile ilgili; I. Kimyasal adı amonyumklorürdür. II. Sulu çözeltisinin ph değeri 7 den büyüktür. III. Kuru pil ve patlayıcı yapımında kullanılır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II c) Yalnız III D) I ve III E) II ve III 6. Yukarıdaki çözeltiler ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) I. çözeltinin ph değeri 7 den küçüktür. B) I. ve III. çözeltiler karıştırılırsa II. çözelti elde edilir. C) II. çözeltinin ph değeri 0 dır. D) III. çözeltinin ph değeri 7 den büyüktür. E) I. ve III. çözeltilerin karıştırılmasında nötürleşme tepkimesi gerçekleşir. 9. Aşağıdaki maddelerden hangisinin sulu çözeltisi kırmızı turnusol kağıdının rengini maviye çevirir? A) CO 2 B) SO 3 C) HNO 3 D) NO D) CaO 19

20 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit ve Bazların Yarar ve Zararları Minerallerden ve metal olmayan maddelerden yapılan asitlere, inorganik asitler adı verilir. Sülfürik asit (H 2 SO 4 ),hidroklorik asit (HCl), nitrik asit(hno 3 ) ve fosforik asit (H 3 PO 4 ), yaygın inorganik asitler arasında yer alır. Endüstri her yıl bu asitlerden milyonlarca üretir. Bunlar plastik, lif, gübre, boya kimyasallarının yapımında kullanılır. Konsantre inorganik asitler çok aşındırıcıdır. Cilde zarar verebilir ve diğer metallerin içinde hızla eriyebilirler. Hidroflorik asit (HF), camın yapısını bozarken diğer inorganik asitler cam için tehlikeli değildir. Kuvvetli bazlar da kuvvetli asitler gibi aşındırıcıdır. Aşındırıcı maddeler ciddi yanıklara neden olur, organik doku ve tekstil maddelerini yok ederler. Bu nedenle kullanımları sırasında: Gözlerle, deriyle veya kıyafetlerle temastan ve buharını solumaktan kesinlikle kaçınılmalı; sızdırmaz, asit geçirmez koruyucu kıyafetler (eldivenler, gözlük, önlük ve gerekirse yüz koruyucu) kullanılmalıdır. Depolama paslanmaz çelikten imal edilmiş depolarda, güneş ışığından uzakta olmalıdır. Ambalajlardaki tehlike sembolleri: Cildi tahriş edici, aşındırıcı oksitleyici, yakıcı Asit Yağmurlarının Oluşumu Asit yağmurları,... yağmur, kar, sis, çiğin yeryüzüne düşmesine verilen isimdir. Atmosfere yayılan... ve... gazlarının kimyasal dönüşümlerden geçtikten sonra bulutlardaki su damlacıkları tarafından emilmesi ile oluşur. Daha sonra bu damlacıklar yeryüzüne yağmur, kar gibi yollarla düşerler. Bu durum, toprağın arttırır ve tatlı su kaynaklarının kimyasal dengesini bozar. Asit yağmurlarına sebep olan etkenler: Sindirim Sistemi ve Asitlik Bazlık Besinlerin sindirimi; ağızdan başlayıp...,... ve... ile beraber, sindirime yardımcı olan... ve... organlarını da kapsayan bir yolu takip eder. Sindirim esnasında salgılanan salgılar ve asitlik bazlık karakterleri aşağıdaki gibidir: œ Ağız Œ... (bazik) œ Yemek borusu, mide çeperi Œ... (bazik) œ Mide Œ... (asidik) œ Bağırsaklar Œ... ve... salgıları (bazik) Protein sindirimi midede asitle gerçekleşirken yağların sindirimi safra kesesinden gelen bazla (NaOH) gerçekleşir. Maden suyu safra kesesi tembelliğinde faydalıdır. Çünkü vücuda fazladan asit alındığında safra bunu nötralleştirmek için baz üretir. Asidoz ve alkalidoz asit ve bazların sağlığımıza verdiği zararlardır. Asidoz kanın ph nın düşmesi alkalidoz ise artmasıdır. Eğer ph yüksek besinler ile beslenirsek mide asidi nötralleşmeye harcanır bu durumda proteinler sindirilmeden atılır. Eğer ph düşük besinler ise beslenirsek safra nötralleşme için harcanır bu durumda da yağlar sindirilmeden atılır. 20

21 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Asitli İçecekler ve Sindirim Doğal mineralli maden suyu içerisinde bulunan... etkisiyle mide, bağırsak hareketleri artmakta ve sıvıların kana geçmeleri çabuklaşmaktadır. Ayrıca, sindirim organlarında, besin metabolizmasında, doku ve hücrelerdeki madde alışverişinde, tuz metabolizması ve idrar atımı üzerinde olumlu etkisi vardır. Soda normal suya... ya da... eklenmesiyle elde edilen yapay bir içecektir. Maden suyu gibi soda da hazmı kolaylaştırır. Ancak... içermediğinden vücutta başka bir düzenleyici etkisi yoktur. Yapay asitli gazlı içecekler Yapay yollarla elde edilen, yüksek oranda... ve... ihtiva eden içeceklerdir. Gazlı oldukları için sindirimi kolaylaştırıyor gibi hissettirseler de,... ph nedeniyle mide rahatsızlıklarına sebep olurlar. Farklı Maddelerin ph skalasındaki yeri Aşağıdaki oksitlerden hangisinin sulu çözeltisinin ph değerinin en düşük olması beklenir? A) CaO B) Na 2 O c) K 2 O D) SO 2 E) MgO 21

22 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Asit ve Bazlarla Çalışırken Alınması Gereken Önlemler Temizliğin hoşa giden bir iş olması için işi kolaylaştırıcı çeşitli temizlik maddeleri üretilmektedir. Bununla beraber pek çok etkin temizleyici uygun şekilde kullanılmazsa etkisiz olur, hatta istenmeyen sonuçlar yaratır. œ Temizlik maddeleri birbirine karıştırılmamalıdır. Örneğin çamaşır suyu (NaClO) ve tuz ruhu (HCl) karıştırılırsa Cl 2 gazı (toksik özelliktedir) oluşur. NH 3 (amonyak) içeren temizlik malzemeleri ile HCl (tuz ruhu) karıştırılırsa NH 4 Cl (kanserojen özelliktedir) oluşur. œ Temizlik malzemeleri tesisat yoluyla atılırken malzemeler zarar görebilir. Tuzlar Kuvvetli asit ve kuvvetli bazdan oluşan tuz nötr tuz, zayıf asit ve zayıf bazdan oluşan tuz yine nötr tuz, kuvveti asit zayıf bazdan oluşan tuz asidik tuz, kuvvetli baz ve zayıf asitten oluşan tuza ise bazik tuz denir. Sodyum klorür (NaCl) Suda çözünen nötr bir tuzdur. Beyaz kristal yapılı bir bileşiktir. İnsan dâhil tüm canlıların besin kaynaklarından olan NaCl tuzu, ticari bakımdan da önemli bir maddedir. Besin maddesi olması dışında; dericilikte, hayvan besiciliğinde, su yumuşatma sistemlerinde ve kimya sanayisinde yaygın olarak kullanılır. œ Aşırı temizlik malzemesi kullanmak sağlık, çevre ve tesisat açısından olumsuz etkiler oluşturabilir. œ Asit ve baz ile çalışırken buharları direkt solunmamalı tahriş edicidir. œ Asit ve bazlarla çalışırken mutlaka plastik eldiven kullanılmalı. œ Asitler, bazlarla ve metallerle tepkimeye girerek tuz oluştururlar. Bu özellikleri mutfaklardaki kireçlenmeyi metal eşyalardaki paslanmayı yok etmek için kullanılır. Sodyum sülfat (Na 2 SO 4 ) Suda çözünür. Sulu çözeltileri nötraldir. Oda sıcaklığında katıdır. Toz deterjanlarda bir işleme (proses) yardımcısı ve bir doldurucu olarak; kraft kağıt yapmak için ahşap hamur (macun) prosesi; tekstil boyama proseslerinde, boyanın düzgün bir şekilde nüfuz etmesi için bir düzeyleyici olarak; gıdada boyanın renk kuvvetini standardize edici olarak; erimiş cam prosesinde hava kabarcıklarını uzaklaştırmak için bir ajan olarak kullanılır. Sodyum karbonat (Na 2 CO 3 ) Çeker Ocak Deterjanların, kireç önleyicilerin, çamaşır ve tül beyazlatıcıların ürün bileşiminde kullanılır. Sodyum Karbonat oranı fazla olursa çamaşırları ve tülleri yıpratır. Çamaşır makinesinde kireç önleyici özelliği olmadığı gibi makinede teknik arızalara sebep olur. 22

23 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTE 1 Kalsiyum sülfat (CaSO 4 ) Sodyum bikarbonat (NaHCO 3 ) Antiasit özelliği vardır. Kabartma tozu olarak da kullanılır. Suda çözünür. Beyaz katı kristal tozdur. Sodyum karbonat ı andıran hafif alkali tadı vardır. Salin solüsyonu bileşiminde de kullanılır. Islatılıp kurutulduğunda sertleşerek çabuk donan, beyaz renkli, ince alçıtaşı tozudur. Kalsiyum sülfat dihidrat ya da alçıtaşının C ye kadar ısıtılmasıyla elde edilir. Bileşimin donmasını geciktirici bir katkı maddesi eklendiğinde kaba ya da ince sıva adını alır. Alev ve duman geciktirici bir yalıtım malzemesi olarak banyo küvetleri ve duş sistemlerinde; gıda sanayinde stabilizör, metal bağlayıcı ajan, ekmekte maya için besin olarak; tıpta ortopedik ameliyatlarda kemik rejenerasyonunu sağlamak için tarımda ve toprak ıslahında kullanılır. Kalsiyum karbonat (CaCO 3 ) Potasyum nitrat (KNO 3 ) Güherçile olarak da bilinen bileşik doğal halde kayaçlarda ve mağaralarda oluşan beyaz renkli kabuksu yapıda bulunur. Potasyum nitrat başlıca gübreler, kibrit ve havai fişeklerin üretiminde kullanılır; Kükürt ve odun kömürü ile belirli oranlarda karıştırılırsa kara barut u oluşturur. Halk arasında kireç taşı olarak bilinen bir tür kimyasal bileşiktir. Kalsiyum karbonatın doğada bulunduğu kayaçlar içinde en yoğun bilinenleri, kalsit, tebeşir, kireç taşı, mermer ve travertendir. Mermer, tebeşir ve kireç taşı gibi farklı malzemelerin üretiminin yanı sıra, boya malzemelerinin üretilmesinde, PVC üretiminde, seramik yapımında kullanılmaktadır. Ayrıca tıp alanında, genellikle böbrek fonksiyonunu kaybetmiş, kandaki fosforu idrar yolu ile atamayan kronik böbrek yetersizliği durumlarında besinlerdeki fosforu bağlamasında, fosfatlı bileşiklerin dengelenmesinde kullanılır. Gıda alanında ise E170 adıyla katkı maddesi şeklinde ve soya sütünde kullanılır. 23

24 ÜNİTE 1 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Amonyum klorür (NH 4 Cl) Suda kolaylıkla çözülür, sulu çözeltisi hafif asidik özelliğe sahiptir. Ençok kuru pillerde elektrolit olarak kullanılan nışadır, galvanizleme ve kalaylamada ayrıca metal yüzeylerindeki oksit katmanını gidererek lehim tutmasını kolaylaştırmak amacıyla lehimcilikte de yaygın olarak kullanılır. Piyasadaki birçok soğuk algınlığı ve öksürük ilaçının bileşiminde de amonyum klorür bulunur. Alüminyum sülfat (Al 2 (SO 4 ) 3 ) Gübre olarak yaygın bir kullanım alanı vardır. açık sarıdan griye değin değişen ve çoğunlukla beyaz, renkli olan kristal yapıda bir gübredir, Zaman zaman gübrenin içinde kahverengi, mavi, sarı ya da gri renkli kısımlar görülmektedir. Kimi zaman açık yeşil, açık mavi veya grimsi yeşil renkli de olabilir. Böcek öldürücü, zararlı bitki öldürücü ve mantar öldürücü su bazlı tarımsal spreylerde katkı maddesi olarak kullanılır. Amonyum tuzu hazırlanmasında kullanılır. Biyokimya da amonyum sülfat çökeltileri proteinlerin saflaştırılmasında yaygın bir metod olarak kullanılır. Gıda sektöründe katkı maddesi olarak kullanılır. Yangın önleyici kompozisyonlarda kullanılır. Yangın önleyici olarak malzemenin yanma sıcaklığını, ağırlık kaybı oranını düşürür ve kömür kalıntısı üretiminin artmasına sebep olur. Amonyum fosfat ((NH 4 ) 3 PO 4 ) Doğada çeşitli mineraller biçiminde bulunur. Beyaz bir tozdur. Suda çözünmez. Derişik klorür ve nitrat asitlerinde hafifçe çözünür. Kalsiyum sülfat ve sodyum silikat ile karışımı çimento olarak diş çimentolarında, seramiklerde eritici olarak, özel camların yapımında ve eczacılıkta kullanılır. Kimyasal adı sodyum hidroksit olan bileşik ile ilgili, I. Formülü NaOH dir. II. Endüstride sabun yapımında kullanılır. III. Sulu çözeltisinin oda sıcaklığındaki ph değeri 7 den büyüktür. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I ve III E) I, II ve III 24