ingiltere'de KiT'LER VE ÖZELLEŞTiRME PROGRAMI

Transkript

1 ingiltere'de KiT'LER VE ÖZELLEŞTiRME PROGRAMI Meral TECEK * Millileştirilmiş Endüstriler (Nationa'lized Industries) olarak adlandınlan İngiliz Kamu İıktisadi Teşebbüsleri, bugünkü anlamıyla ilk gelişmelerini İşçi Partisinin iktidarda olduğu yılılan arasında göstermişlerdir. Sanayide örel tekellerin yerini devlet ıkuruluşlannın almasının faaliyetlerde büyük tasarruflar sağlayacağı, modem üretim YÖI1temleriyie ve eşgüdilinlenmiş araştırma ve geliştirme çalışmalarıyla verimliliğin artmasını mümkün kılacağı, mal ve hizmet fiyatlannı düşüreceği ve rekabetin yol açacağı gereksiz israfı önleyeceği göi'üşa, İşçi Partisinin 1945 Seçim Bildirisinde savunulmaktaydı. ı Ulusal ekonominin devlete ait kuruluşlarla daha etkin bir şekilde planlanabilmesi, tekellerin kamu yararına uygun olarak denetimi, demiryonan, atom enerjisi gibi alanlardaki. faaliyetlerin, etkin bir savunma sistemi sağlamaküzere devlet eliyle yürütülmesi gerektiği, m.rl1ileştirmenin lehinde ileri sürülen görüşler arasındadır. 2 Kömür, ulaşt'm, haberleşme, elektrik, gaz ve demir-çe1iık, 1945 Ağustosunsunda iktidara gelen İşçi Par.tisinin öncelikle nu11i1eştirilecek sanayiler listesinde yer almıştır. 19SO'li yıllara ıkadar çıkanlan millileştirme yasalanyla, Bank of England, MitH Kömür Kurulu, İngiliz Havayolları, İngiliz Demir~ yollan, Telgraf ve Te1siz Şirketi, Mer.kezi Elektrik İdaresi, İngiıliz Gaz Şirketi, Çelik Şirketi gibi büyük kuruhişlarin temelleri atılmış oldu. İkinci büyük gelişmelerini 196O'lı yıllarda gösteren ocamu ıkuruluşlannın sayısı 1970'li yıllann sonunda yirmiyi aşmıştır. 3 * Doç. Dr., TODAİE Öjp'etim tlyesi. 1 Michael Prowse, «UK Privatisation: Old Arguments in New Bottles», FInanclal Times. April 18, 1986, s W. Thornhill, The Nationallzed Industrles. London, Thomas Nelson and Sons Ltd. 1968, s Leonard Tivey, Nationa1ization in British Industry. Jonathan Cafe, 1974, s Harold Osbom C.B.E.C.A., PubHc Enterplses in tbeuk. and tbe EEC: Now and in the Future. London, March 1979, s. 1 3.

2 120 AMME İDARE si DERGİSİ KİrLERİN KURULUŞ VE DENETİM ÖZELLİKLERi British Leyland, RolıS Royce gibi bazı kuruluşlar, şirketler huk.uıkuna bağlı özel stat.üdeki sermaye şir.ketleri şeklinde oluşturolmakla birlikte, İngHtere'de Kİrler genellikle millileştirme yasa'lanyla ve tümü devletin millkiyeti altında olmak üzere kurulmuşlardır. Özelleştirme dönemine kadar, sermayesi paylara bölünm,aş ve ha1ka açılmış şirketler ni\teli~nde değildirler. Makro düzeydeki mali ve ekonomik politikalann planlanınasmda bir grup olarak düşünülen KİT'ler, rekabetçi durumlan, büyüklükleri, sermaye yapılan ve karlıhklan itibariyle farklılıklar göstermektedirler: a. Elektrik, haberleşme sanayi gibi alanlarda çalışan bazı kuruluşlar tekelci bir yapıya sahip iken, çehk, otomobil yapımı gibi faaliyetlerde bulunan imalatçı,kuruluşlar ulusal ve uluslararası rekabete bağlıdır. b. BritoH, Amerslram International, British Waterways gibi kuruluşların personel sayısı 2-3 bin kişi kadaııken, posta, kömür, demiryolu ve çelik işletmelerinde personel sayısı bin kişiye ulaşabilmiştir. c. 1970'li yıllardan itibaren öz :kaynaıklarla finanslama ~çlerinde genei 'Hkle bir bozulma gözlenen KİT'ler arasında sermaye yapılan baıkımından da önemli farklar vardır. British Railways, British Airways, British Steel Corporation gibi kuruluşlar toplam sei'maye :kaynaklannın % SO'den azını borçlarla karşılarken, British Gas, National Freight Corporation ve National Bus gibi.kuruluşlar, borç fonılarını fazlasıyla :kullanmışlar, bazı yıllama sermayenin tamamına yaıkın kısmını dış!kaynaklarla finanse etmişlerdir. 4 d. British Gas, British Telecom gibi bazı kuruluşlar karlı bir şekilde çalışırken, National eoal Board, British Steel Corporation, British Shipbuilders, British Leyland gibi kuruluşların zararlan 1970 ve 1980'li yıllarda önemli rakamlara ulaşmıştır. KİT'lerin kuruluş yasalannda, bağlı oldukları Bakanlara mali konularda ve denetim açısından önemli yetkiler tanınmıştır Bakanın büy:ük sermaye harcamalannı onaylaması gerekmektedir. Bakanlar, yönetim kurulu üyelerini atamakta ve görevden alabilmektedir. Faaliyetlerinde geniş bir özgürlüğe sahip olan kuruluşlara, kamu yarannın zorunlu kıldığı durumlarda direktifler verebilmek:tedirler. Yıllık hesap ve raporlar,kuruluşca Bakana sunulmak üzere hazırlanmakta ve Bakan tarafından Parlamento'da açıklanmaktadır. ılgili Bakanın yanısıra Hazine'ye de, kuruluşun yedekleri ve sermaye fazlası fonlann Kullanımı, yönetim lruruju üyelerininmaaşı, pay senedi ınracı, 'kuruluşun hesaplannın şekli gibi konularda danışılmaktadır. Kuruluş 4 Andrew Ukierman, Publlc Sector Accountlng and Fbıa.nCIaI Control, London, 1986, Ch. S, s.132. National Economic Development Office (NEDO), A Study of 'OK Natlonallsed Industrles. Background Paper I: Flnanclal Anal,... London, July 1976, s.,.

3 ıngiltere'de KİT'LER VE ÖZELLEŞTİRME PROGRAMI 121 ların yatırım planları ve faaliyetlerinin öteki mali ve ekonomik yanları ilierinde Hazine büyük bir etkinliğe sahip buıunmaktadır.s KİT'lere yönelik Hükümet poliukalarını açıklamak ve ilgili Bakan tarafından yapılan denetimleri güçlendirmek amacıyla 1961, 1967 ve 1978 yıllarında Hazinece Beyaz Kitap (White Paper) denilen belgeler yayımlanmıştır ve 1967 yılında yayımlanan ilk iki kitapta, KİT'lerin ekonomik ve ma!li amaçlan ve yükümlülükleri belirtnmiştir yılında yayınlanan Beyaz Koitap ise, Ulusal Ekonomik Kalkınma Bürosu'nun (National Economic Development Office) 1976'da yayınladığı bir raporunda Kİrlerin mali ve öteki amaçlarına daha büyük bir açıklık getirilmesi ıgerektiği yolundaki yoğun eleştirilerine bir yanıt olarak hazırlandı. Söz konusu Kitapta, KİT'lerin çalışmalannı yıü:riitecekleri ekonomik ve mali çerçevenin bazı özel Hkleri belirlenmiştir. 6 KİT'lere yöneliık: ekonomik ve ma!li kontrol sistemi, yatınm ve fiyatlandırm'a ıkararlanyla ilişkili olmaktadır. Beyaz Kitaplarda mali hedefler, gereğinden çok ulusal sermaye,kaynağının KİT'lere verilmesini ve yatınmlardan özel sektörde elde edilenden daha düşük bir verim sağlanmasını önlemek üzere vurgulanm1aktadır. Mali hedefler, 1961 Beyaz Kitaplarıyla getiril miş ve bu yıllarda geçerli olan kontrol siste:rmnin odağını oluşturmuş,tur. Öte yandan, bu ilkkitap, yatırım kararlannın alınmasına Hişkin ilkeler ve yöntemler konusunda,herhangi biraçıklıık getirmemiştir. KİT'leringelir bekleyişleri yeterli olmayan yatırımlara girişmemeleri gerektiği, mali amaçlardan biri alarak belirtilmekte yetinilmiştir Beyaz Kitabında, kaynaklann etkin bir şekilde dağıtımı konusuna daha çok önem verilmiştir. KİT'ler yatırım projelerini Net Bugünikıü Değer yöntemi ile değerlendirilecekler ve yatırım projelerinin her biri üzerinden en az % 8 oranında bir verim oranı gerçekleştirıneye çalışacaklardı. Daha önce1eri, KİT'ler belirlenen mali hedeflerine göre yatırı,m projelerine faııkh iskonto oranlan uygulamışlardı. Belirlenen oran 1969 yılında ola lo'a YJkseJ.tilmiştir NEDO raporunda ve 1978 Beyaz Kitabında açıldandığı üzere bu yaklaşım hiçbir zaman tam olarakkullanılamamıştır. Çünkü, yatırım programlarının büyük kısmı «zo. runlu» ya da «i'kame» niteliğindeki projelerden oluşmaktadır. 1978'de KİT'lerin, yatınm projelerinin herbiri üzerinden değil de, ya;tınm programlarının tümü itibariyle % 5 oranında net bir verim sağlaması öngöru1müştür. Belirlenen oran, 1967 de öngörülen İskonto oranından bu açıdan faıiklıdi'r. 1I Mali hedefler, 1967 Beyaz Kitabıyla öngörülen kontrol sisteminin bir parçası durumundadır. Ancak. iskonto oranı ve uzun dönemli marjinal maliyete göre fiyatlandırma ilkelerinin ortaya çıkışı ile mali hedefler ikinci plana itilmiştir Beyaz Kitabında ise, mali hedeflerin yine önem kazandığı- görülmektedir. 5 Thornhill. a.g.e., s David Heald. «The Economic and Finandal Control of U.K. Nationalised Industrlesı., 'i1ıe Economlc Journal. June 1980, s.243. Andrew Likiennan, a.g.e., s.i36.

4 122 AMME İDARESİ DERGİSİ Mali hedefler, Kİrler tarafından ilk ve önemli fiyatlandırma ölçiitü olarak değerlendirilmektedir. Mali hedeflerin, ortalama maliyet artı öngörülen maıli hedefi karşılayacak bir karlılık oranı şeklindeki geleneksel fiyatlandırma politikalarını güçlendireceği daşünülmüştür. 9 Mali hedefler, genellikle 3 - S yıllıık bir dönemi kapsamaktadır. Bunlar karlı.kuru1uşlar için, genemkle, kullanılan ortalama net aktifler üzerinden sağlanan faiz ve amortismanlardan önceki faaliyet kan oranı şeklinde ifade edilmektedir. Ancak, faizlerin, amortismanlarım di~kate alınışı ve aktiflerin değerlendirilmesi bakımından muhasebe uygulamalarındaki varolan fankiılıklar nedeniyle verim oranlan Kİrler arasında büyük ölçüde değişik hesaplanabilmektedir. Eğer kuruluş sermaye yerine emek yoğun ise, o takdirde mali hedef, satış karlılığı yüzdesi ile gösterilebilmektedir. Ulaşım kuruluşlan için mali hedefler, devletçe sağlanacak mali yardım ya da finansman açığının tutan şeklinde öngöriilmektedir. Ancak, her üç Beyaz Kitapta da belirlenen hedefleri gerçekleştiremeyen -kuruluşlar için herhangi bir mali yaptınm: getirilmemiştir. Mali hedefileri desteklemek üzere her!kuruluşun mali olmayan bazı başan göstergelerini ve hiıınıet standartlannı yayımlarnalan gerektiği de belirtilmiştir. Böylece, Kİrlerin yalnızca fiyatlannı arttırarak ya da hizmetlerinin kalite düzeyini düşürerek ulaştıkları ma!li sonuçlan düzeltmeye çalışmalan önlenmek istenniiştir. Hükümet herkuruluşun, bağlı olduğu Bakanlığa damşaraik, uluslararası kar.şı1aştnımalar açısından geçerli olan, emek: vedmliliği, birim maliyeti gibi bir diziana başarı ölçütleri seçmelerini ve bunlan yılhk raporlarında yayırl'lamalannı öngörmüştür. Bu göstergelerin niçin seçilmiş olduklan ve önemli gelişme eğilimleri aynca açl!klanacaktır. Öte yandan, millileştirme yasalarında Parlementoya ve kamuya hesap verme sorumluluklan bulunan kamu iktisadi teşebbüslerinin dış denetimlerinde tüketicilerin de etkin olacağı, bu amaçla özel Tüketici Konseyleri ya da Komiteleri kurulacağı öngörülmüştür. Yine kuruluş yasalanna göre yönetim ıkurullannın ücret ve çalışma koşullannı 'sendikalarla birlikte belirleme ve genelolarak sanayii etkileyen konular.da sendikalarla ortak. görüşmeler yapma yukiimlülükleri var.dır. 10 KurulIuşlar l önemli sorunlar dışında, Avam Kamarasında genel bir görüşmeye 'konu olmamaktadır. Parlamento denetimi işlevi esas olarak 1980 yılına kadar alt komiteler yoluyla çalışan Millileştirilmiş Endüstriler Seçme Komitesi (The Select Committee on Nationalised Industries) tarafından yerine getirilmekteydi. Daha sonraki yıllarda ise bu komite -kaldınlarak, her 8 David Heald, a.g.e., s J.R. Davies and W.M. McInnes, «The Efficiency and the AccountabiHty of UK Nationalised Industries,» Accounting and Busbıess R.esearch. Winter 1982, 5.3 ı. 9 R. Bates and N. Fraser, Investment Deelslons in the Natlonallsed FueI Industrles. London, Cambridge University Press, 1974, p. 82. David Heald, a.g.e.,s LO W. Thornill, a.g.e., s

5 İNGİLTERE'DE KİT'LER VE ÖZEILEŞTİRME PROGRAMI 123 kuruluş için bağlı ba.kanhkla birlikte çalışan ayrı bir seçme komitesi kurulmuştur. Bu komiteler, kuruluşların daha çok ma'li işleri de içeren genel politika sorwılarıyla ilgilidir.ii KİT'LERİN EKONoMİDEKİ YERİ İngiltere'de KİT'lerin, başlangıçta kamu yararına hizmet etmek için kurulduklan, kar amacı gütmeyecekleti düşünülüyordu. Kunrluş yasalarında da mali amaç olarak, gelirlerle giderlerin karşılanacağı, başka bir deyişle, başabaşın sağlanmaya çalışılacağı öngölülmüştür. Bu yaklaşımla, Kİrler enerji,.ulaşı1m, haberleşme gibi alt yapı ya da temel sanayi niteliğindeki alanlarda yaygınlaşmış, otomobil, gemi yapımı, çelik ve kimya dışında imalatsanayiinde etkinlikleri olmamıştır. Örneğin, 1976 yılında kamu kuruluşlarının gayrisafi mali hasıla, yatırım ve istihdam itibariyle,. enerji sektölü içindeki payları sırasıyla % 88, % 43 ve % 93, ulaşım sektörü içindeki payları da aynı veriler itibariyle % 62, % 68 ve % 63 tür.1 ı ÇİZELGE 1 Ekonomik Faaliyetin Sektörler İtibariyle DaAıJ.ımı Gayrl Safi Milli Hasıla (Milyon Sterlin) KİT Özel Sektör Merkezi ve Yerel Yönetim Toplam Yatirim (Milyon SterHn) KİT 2: Özel Sektör Merkezi ve Yerel Yönetim Toplam İstihdam (1000 Kişi) KİT Özel Sektör Merıkezi.ve Yerel Yönetim Toplam Kaynak-: Central Statistical Office (eso) United Klngdom National AccounİS, 1985 Edition, London, HMSO, 1985, s. 15,18, II Andrew Likierman, The Reports and A.ccounts 1980, s.3. Harold Osbom, a.g.e., s.20. of Nationalised Industr1es. London, HMSO,

6 124 AMME İDARESt DERGtSt ÇtzELGE 2 Ekonomik Faai1iyetin Sektörler ıtibariyle Yüzde DajıJımı Gayri Safi MLLU HaSıIa Yatınnı İstihdam KİT 10,7 11,1 11,1 9,2 Özel Sektör 71,6 72,0 70,9 73,6 Merkezi ve Yerel Yönetim 17,7 16,9 18,0 17,2 To p ı a m KİT 16,3 15,9 15,5 13,6 Özel Sektör 58,6 69,1 75,0 74,6 Merkezi ve Yerel Yönetim 25,1 15,0 9,5 11,8 To p ı a m KİT 7/J 8,2 7,3 6,7 Özel Sektör 72,6 70,7 70,7 71,5 Merkezi ve Yerel Yönetim ,1 22,0 21,8 Toplam '--.- ~ -- Devletçe sahip olunan ekonomik kuruluşların arasındaıki on yıllıık dönemde GSMH, yatınmlar ve.istihdaım içindeki paylannda önemli bir değişme olm amıştır. KİT'ler, 1974 yı lında GSMH'nın yaklaşık % ırini, toplam yatınmlann % 16'sını oluşturuyorlaıi ve toplam istihdamın % 8'İne ıkarşıhk olan 2 milyon kişiyi çalıştınyorlardı yılında aynı büyüklükler içindeki oranılan özelleştirme uygulamalanndan da 'az miıktarda etkilenerek, sırasıyla % 9, % 14 ve % 7'ye düşmüştür. (Çizelge 1 ve 2). Makro ekonomik istatistiklerde Millileştirilmiş Endastrller olarak sınıflandınlan yaklaşık yirmi kuruluştan en büyük sekiz tanesi (British Rai1, Electricity Board, British Gas Corporation, Nationa1 Coal Board, Post Office, National Bus Corporation, British Steel Corporation, British Aiıways) üretim, yatl'nm ve istihdam verilerinin % ini oluşturmaktadırlarp Sermaye yoğunluğu en yüksek olan sektör enerjidir. Elektrik, çelik ve posta işletmeleri en büyük yatınmcı kuruluşlardır. İstihdam açısından egemen kuruluşlar ise, demiryolu, kömür ve posta işletmeleridir. örneğin, 1978 yılında toplam istilıdarnın yaıklaştı~ % 4'ünü bu kuruluşlarda çalışanlar oluşturmuştur John Redwood, Publk: Enterprlse in eriıis. Oxford, BasH Blackwell Publisher, 1980, s A.k., s. 16. Leonard Tivey, a.g.e., s.98.

7 İNGİLTERE'DE KİT'LER VE ÖZBLLEŞTıR~ PROGRAMI 125 KIT'lerin özelleştirme döneminden önce karşılaştıkları başlıca sorunları : - Başarılı yatırım programları, artan verimliliık Ve etkin yönetsel denet1mlerle kendilerini değişen ekonomik. ortama uyduramamaları, - Üretim'lerindeki artışın imalat sanayiindeki ortalama artışın genellikle altında olması, Çalıştırılan kişi başına elde edilen üretimin genel ekonomik ortalamamn üstünde olmasına karşın, kullamlan sermaye birimi başına verimin ortalamanın altında kalması, - Hükümetin fiyatlarına yaptıkları karışmalarla bazı büyük kamu kuruluşlarının faaliyetlerini önemlimiktarda zararlarla kapatmalan, şeklinde Finansman kaynakları içinde borç fonlarının ağırlıklı olması ve sermaye maliyetinin de giderek yükselmesi, özetlenebilir.ı s ÖZElJ..EşTİRME PROGRAMI Ingiltere'de 1979 yılında iktidara gelen Muhafazakar Hükümetin benimsediği özelleştirme politikası ile, 198Tnin sonuna kadar kamu sektörünfuı ekonomideki büyüklüğünün yarı yarıya a.za:ltı1ması ve ekonominin genel görünümünün öze~ sektör lehine değiştirilmesi amaçlanmıştır. Özelleştiıme kavramı, uygulamada genelliıkle bir kamu iktisadi teşebbüsünün tüm olarak ya da bağlı kuruluşları ve i.ştira1cleri itibariyle özel sektöre devri anlamında kullamlmaktadır. Bu devi! işlemi, çoğu kez özelleştirilecek,kuruluşun pay senetlerinin en az % SO'sinin, gerekli yasal düzenlemelerden sonra, halka ve çalışanlara satışı yoluyla gerçekleştirilmektedir. İşlemin altında yatan düşünce, sanayiinin başarı düzeyini piyasa koşullarına uygun çalışmalar sonucu yükseltmektir. 16 Ö7.eıııeştlrme Programının Amaçlan Özelleştirme programınn amaçları ya da böyle bir programdan beklenen yararlar Hük.ametçe ayrıca açıklanmış veya yayınlanmış değildir. Ancak, Bakanlıklann yaptıkları, bütçe görüşmeleri gibi önemli bazı konuşmalardan programa ilişkin amaçlar aşa~daıki gibi belirlenebilmektedir: 17 a. Kamuya ait aktif değerlerin özel sektöre satışı yoluyla Hazineye doğrudan nakit kayna~ sağlamak ve KİTlerin HükÜInetçe karşılanması ı5 John Redwood, a.g.e., s.3-4, s Michael Beesley and Stephen LittIechild, «Privatİzation: Principles, Problems and Priorities», Uoyds Bank Review. July 1983, No: 149, s David A. Heald and D.R. Steel, «Privatising Public Enterpnse: an Analysis of the GoVCMlment's Case,. PoHdcaI Quaıterly. «Privatization's Progress,» Uoyds Bank EcoııomIe BuDetin. December 1983, No: 60, s. ı.

8 126 AMME tdarest DERGtSt gereken finansman açıklannı (external financing limits), dolayısıyla «kamu sektörünün toplam borçlanma gereksinmesini» azaltmak,ls b. KİTleri rekabete ve mal ve sermaye piyasalarının doğal işleyişine daha bağımlı bir duruma getirerek ve hükümetin karışmalannı ortadankaldırarak ekonomik verimliliği arttırmak, c. Ekonomik faaliyet alanlarını kamu tekellerinden arındırarak, üretimi tüketici gereksinmelerine daha uygunbir duruma getirmek, d. V crimlilik artışı ile ilişkilendirilmeyen aşırı ücret artışı taleplerini önlemek, e. Özel kişilerin pay senedine yaptıkları yatırımları yaygınlaştırmak..i 9 Programın (a) şık:kında belirthen amacının kısa vadeli ve parasal nitelikte, öteki şıklarmdaki amaçlarının ise uzun vadeli ve makro ekonomik özelli'k,te olduğu söylenebilir. Hazineye yüksek bir hasılat sağlamanın tek ölçüt olmadığı, İngiliz ekonomisine sağ'lanan yararları en yürksek düzeye çıkarmanın da temel amaç olarak benimsendiği Hükümet yetkilileri tarafından vurgulanmaktadır. Progranun Teknruk Yömderi Kİrlerin belirlenen amaçlara uygun bir şekilde kamudan özel sektöre aktarriması uzun ve karmaşl!k bir işlemdir. Kimi kez iki ya da üç yıl alabilen çalışmalar, başlıca üç,kısma bölanebilir: Önce, özelleştirilmeye aday kuruluşlar, devlete, tüketicilere, vergi ödeyenlere, çahşarrlara,,tasarruf sahiplerine ve genelolarak ülke ekonomisine parasal kaynak, üretim, kalite ve maliyet açılarından sağlanacak yararlar ölçü alınarak belirlenmeye çalışılır. 20 Parlamentodan gerekli yasal düzenlemeler için yet'ki alınır. İkinci olarak, devletin mülkiyeti ve mali, ekonomik denetimi altında kurulmuş tüzel kişiler niteliğinde olan Kİrlere 1948 tarihli Şir.ketler Kanununa uygun bir sermaye şiiiketi özelliği verilir. Örgüt yapıları gerekli yasal düzenlemelerle özel sektörde başarılı bir şekilde çalışmaya uygun duruma getirilir. üçüncü olarak da, pay senetleri için Hazine açısından en uygun olabilecek bir fiyat belirlenmeye çaba gösterilerek satış işlemleri yürütülür. Satış işlemleri aşa-. masında, şirket ve faaliyette bulunduğu ekonomikalana ilişkin bilgi veren bir «satış prospektilsü»nün hazırlanması ve uygun bir satl'ş yönteminin belirlenmesi en önemli konuları oluşturmaktadır. 18 İngiltere'de kamu sektörünün, Hazinenin borçlanmalan ya da garantileriyle karşılanması gereken finansman açı~ı tutan «kamu sektörünün borçlanma gereksinmesi» olarak adlan.. dınlınaktadır. Özelleştirilen ya. da kanna bir statüye kavuşan kuruluşların finansman açı.klan bu rakamın dışında düşünülmektedir. 19. İngiltere'de pay setledine yatırım yapan kişilerin oranı 1950'lerin sonunda yakiaşık % 7'den, 1979'da % 4,S'e düşmüştür. Fransa, B. Almanya, ABD ve Japonya gibi öteki gelişmiş ülkelerde ise bu oran % arasındadır.?o Michael Beesley and Stephen LittlechiJ.<I, a.g.e., s.2.

9 İNGİLTERE'DE KİT'LER VE ÖZELLEŞTİRME PROGRAMI 127 Özelleştirme Programının Uygulama Sonuçlan a. Özelleştirme, Hükfunet yetkililerince, İngiltere'de 1945'ten beri uygulanan en köklü ekonomik ve sınai reformlardan biri olarak nitelendirihnektedir yılından bu yana izlenen politika sonucu 15 kuruluşun mülkiyeti özel sektöre devredilmiş ve 7,3 milyar sterlin,kadar hasılat elde edilmiştir. Şimdiye kadarki özelleştirme çalışmalan, büyük ölçüde İngilıtere'deki pay senedi satışlarında geleneksel ihraç şekli olan sabit fiyatlı ihraç yoluyla yapılmış, uygulama bu yöntemle hızlandınlmıştır. Hükümet, minimum bir fiyat üzerinden arttırma yöntemi ile yapılan satışları ise çoğu kez daha önce gerekenden düşük ya da yüksek bir fiyat belirlenerek yapılan sabit fiyatlı bir ihracın olumsuz sonuçlanna karşı tepki-leri gidermek için kullanmıştır. Örneğin, -kimya alanında çalışan Amersham International'ın Şubat 1982 yılındaıki sabit fiyatlı satışlan, belirlenen fiyatın oldukça üstünde gerçekleşmiş ve pay senetlerinin değer artışı 20 katını aşmıştır. Bu durum, pay senetlei'li fiyatlarının, kuruluşun aktif değerlerinin gerçekte olduğunun çok altında yansıtacak düzeyde belirlendiği yolunda Hü~ kümete yöneltilen şiddetli eleştirilere konu oldu. Büyük ölçüde bu eleştiri Ierin et-kisiyle, daha sonra 1982 Kasırnmdaki Brİ'toil'in özelleştirhmesinde lhale yöntemi uygulandı. Ancak, Britoil'in pay senedi ihracı petrol sanayiinde olumsuz piyasa koşullannın sardüğü bir sırada yapılmış ve yalnızca % 35 oranındaki pay senedi minimum fiyattan işlem görebhmiş, 0A> 65'i aracılann elinde kalmış, pay senetlerinde kısa bir süre içindeki değer azalışı % 20 den daha yüksek orand~ olmuştur. Bu sonuç, kısmen minimum fiyatın çok yüksek düzeyde belirlenmesinden ve satış yönteminin özellikle küçük yatınmcı için çekici olmayışından kaynaklanmıştı. Daha sonra, bu yöntemle yapılan tekliflerde, genellikle Britoil'deki kadar büyük olmamakla birlikte pay senetlerinin aracılarda kalması durumu ile k.arşılaşıldı. Aracrlann genellikle başlıca alıcılar olması ve bu nedenle fiyat arttırma aşamasında canlı bir piyasa oluşturmaktan kaçınmalan da başarısızhkiar üzerinde önemli bir etken olmuştur. 21 İngiltere'de genel -kanı, arttırına yönteminin küçük yatırımcı açısından daha kamıaşık ve belirsiz olduğudur. Arttırma yönteminde k.işisel yatırımcılar pay senedi için hangi fiyattan başvuracaıklarına karar vermede giiçlük çekerler. Sabit fiyatlı bir satışta ise, satışın çekiciliğini de~erlendirmek ve satışın çalışanlara elverişli Ikoşullarla yapılmasını örgütlendirmek daha kolaydır. Çalışanlara ve küçük tasarruf sahiplerine yapılan satışlarda belli bir miktarda pay senedinin bedelsiz olarak devredilmesi, bu mi'ktann azerinde satın alınan herpay senedi için belli sayıdaki pay senedinin karşılıksız ve 21 R. Buckland and E.W. Davis «Privatisation Techniques and PSBR,» F1scal Studies, C.5. No: 3, August 1984, s.49.

10 128 AMME İDAREst DEkGİst rilmesi, yine berli bir miktarı aşan pay senedi alımlarında satış fiyatı üzerinden iskonto yapılması tanınan başlıca teşviklerdir. Hükümet de olabildiğince halka satıştan yanadır. Çünkü bu yönteır.., pay senedi sahipliğinin yaygınlaştırılmasını teşvik etme amacıyla da tutarlı olmaktadır. ılginin fazla olacağı beklenen küçük hacimli satışlarda ya da pay senetleri piyasada daha önce işlem gönmemiş ve benzer bir özel şirketin de bulunmadığı alanlar da çalışan kamu kuruluşlarının.ihraçlarında ise, arttırma yönteminin daha yararlı olacağı beklenebhmektedir. Çünki bu koşullarda sabit bir fiyat belirlemek oldukça güçtür. Genellikle kamuya açık satış yöntemi, eğer işletmenin geçmişe ilişkin karlılık düzeyi yeterli olup, geleceğe ilişkin gelir tahminlerinde belirsizlik ya da risk söz konusu değilse uygun olmaktadır. Öte yandan, bir bağlı şirketin ya da bir kuruluşun yalnızca bir kısmının satışı düşünülüyorsa, geçmişe ilişkin yeterli karlılık ve verimlilik :kayıtları yoksa yada geçmişte zarar edhmişse özel satış ya da çalışanlara satış yöntemi tercih edilmektedir. Toplam hasılat içinde sabit fiyatlı ihraçların Ve minimun fiyatlı arttırma yöntemiyle yapılan ihraçların oranı, sırasıyla % 80 ve % 16 düzeyinde gerçekleş:mi:ştir. Özel satışlar ve yönetici işçi ortaklığına yapılan satışlar ise toplam içinde % 4 gibi önemsiz bir paya sahiptir. Seı:maye içindeki kamu ortaklığı ıkısmen satılmış olsun ya da olmasın, Hükümet birçok durumlarda «özel» ya da «altm payı» denilen bir miktar pay senedini elinde tutmaktadır. Bunun amacı, özel payı Hükümet tarafından etkin bir veto aracı olarak alıkoymaktır. Böylece, H.:1kümetin nza5ı olmaksızın kuruluşun statüsünde önemli bir değişiklik yapl'lmayacak, ulusal ve stratejik önemi olan belirli şirketlerin mülıkiyeti üzerinde Hükümet denetimi sağlanmış olacaktır. Hükümetin şimdiye,kadar yalnlzca Associated British Ports satışında özel hissesi olmamıştır. Aynca, doğrudan satış yöntemi ile özeheştirıilen Sealink gibi bazı,kcuruluşlarda da bu tür bir devlet payı bulunınamak:tadır. b. Özelleştirme programı 19'3l'de, bir uçak sanayii şiııketi olan British Aerospace ile haberleşme şirketi Cable and Wireless'deki devlet ortaklığının büyük bir kısmının hal'ka satışı ile hız kazanmıştır yınarı arasında halka satış yöntemi ile yapılan özelleştirmelerde satış giderleri, net satış hasılatının genellikle % 3-7 düzeyinde olmuştur. Özelleştirme yöntemlerinin en elverişli piyasa!koşullarında uygulandığı zaman hile fiyat is'kontolan ol dukça yüksekitir. Sabit fiyatlı ihraçlar için piyasada normaıl,kabul edilen iskonto oranı % 12 iken bu oran BT satışına kadar ortalama % 16,8 düzeyinde gerçekleşmiştir.22 c. Çalışanlara yapılan satışlar için başlıca örnek, İngiltere'nin en büyük karayolu taşımacılık ve da~tım şirketi olan National Freight Consor 22 Coopers and Lybrand.

11 İNGİLTERE'DE KİT'LER V& ÖZE.LL~ŞTİRME PROGRAMI 129 tiwn'un satışı olmuş.tur. Pay senetlerinin Şubatt 1982'de yaklaşı:k % 9O'ı elverişli koşullarla yönetici-işçi grubuna satıldı. Daha sonra 1984 Kası-mmda büyüık. miiktarda:ki BT satışı da çalışanlara teşvik edici koşullarla pay senedi satışı için bir başka başarılı örneği oluşturdu; çalışanların % 98'.,i pay senedine sahip oldu. Her birinin fiyatı 1.30 sterlin olarak belirlenen pay senetlerinin % lo'u çalışanlar için aynlınıştı. Çalışanların her birine 70,20 sterlin değerindeki 54 tane pay senedinin bedelsiz olarak verilmesi öngör.ildü. Yine her elemana 100 sterlin değerindeki 77 pay senedine kadar belirlenen fiyattan alunda bulunma ve bu şekilde sahiıp olunan her bir pay senedi ıkarşı1ığında iki tane bedava senet alma hakkı tanındı. Pay senetlerini bedellerınin son taksitlerinin ödeneceği.tarihe kadar elinde tutan kişi için % 10 iskonto olanağı sağlandı. 23 Öte yandan, İngiliz Demiryollarının otelleri ve yine Demiryollarımn feri OOt taşımacılığı alanında çalışan bağlı şlı:ıketi Sealink, British Gas Corporation'un Kuzey Denizindeki petrol arama ve çı.karma faaliyetleri, İngiliz tersane şirketi British Shipbullers'in bazı kısı-mlan gibi küçük hacimli satışlar özel satışlara konu olmuşlardır. d. Her tkuruluşun özelleştirme!konusunda ortaya çıkan sorunları değlşiktir. BT, hem bütünlüğü hem de karmaşıklığı itibarıyle, İngiltere'de ve dünyada şimdiye kadar yapılmış olan en geniş çaplı özelleştirme örneğidir. Sağlanan 3,6 milyar sterlin ıtutannda hasılat, bugüne :kadar elde edilen toplam nakit kaynağın yansı )rndardır. BT'm başanyla satışı, willıktan çok kamu hizmeti ağırlıklı BritishGas Corporation gibi öteki kamu kuruluşlarının özelleştirmesi girişiminde iyi bir örnek. olmuştur. Özelleştirme programımn gelecekteki büyüklüğü, Hazİne'ye sağlanan hasılatı 1986/87 ile başlayan birkaç yıllık dönemde, bugün yılda yaıklaşıık 2 mi1yar sterlin olan düzeyinden 4,750 milyon sterline yükseltecek şekilde planlanmaktadır. Özelleştirme programı son yıllarda Hazine'ye yılda yajclaşık 2 milyar sterlin sağlamıştır. Program 1986/87 ile başlayan birkaç yıllık dönemde her yıl 4,750 milyon sterlin elde edhecek. düzeyde planmaktadır. 24 Bu hedefin, esas olarak, British Gas Corıx>ra,tion'un üç dört yıllık birsrjre içinde özel sektöre devredilmesi sonucu,.toplam 8 milyar sterlinlik bir hasılat sağlanarak, daha sonra da 12 Su İdaresinin özelleştirilmesiyle 6 milyar sterlin elde edilerekgerçekleştirileceği düşünülmektedir. Bdtis.lı Airways 'ın, 1980'den beri. özeheştirme için başlıca adaylar arasında yer almasına :karşın, satış işlemi, önce 1980'lerin başında havayollan sanayündekarşılaşılan güçlük sonucu, Şirketinkarlılık durumunun yetersizliği, daha sonra da ABD ile İngUterearasında transatlantik havayollarının paylaşılmasına ilişkin olara:k or.taya çlikan dava -konusu nedeniyle erne 23 British Telecom, Offer for Sale of 0rdJnarY Shares, s MJdIand Bank Review, Spring s. 20.

12 130 AMMB İDARESt DERGıst lenmiştir. Bugün için satış 1987 yılından sonraya bıraıkılmıştır. Hükümetin satış yöntyemin>! Hişkin tercihi, halka satıştır. Böylece, pay senetlerine özel kişilerce yapılan yatırunlarınyaygmlaştırıiması amacına katkıda bwunulacağı düşünülmektedtr. Orduya silah ve ceplıane imal ediı1eil Royal Ordlıiance Factories ile British Airports Authorify ve 12 Sular İdaresinin özelleştirilmesi konusu da ertelenm,iş bulunma.ktadır. e. K.amukuruluşı~rimn satışından Haiineye sağlanan hasılat toplam Hükümet harcamalanna göre çok küçüklıacimde gerçekleşebilmiştir. BT ihracından önce planlanan yılhk hası1ato;s - 1 iı'ı1lyar sterlin kadardı. Satışlar nk yıllarda öngör.ilenin altında gerçekleşebilmiş, Hk üç yılda 765 milyon sterlin nakit sağlanmıştır. Bu yıllardaki hasılat plamanan toplam Hükümet harcamalannın % l 'inden azdı. BTm hal,ka açıldığı 1984/85 yıllannda bile bu oran ancak % 2 ye yükselebilmiştir. Hükümet harcama'lanmn bir yüzdesi olarak ifade edildiğinde aktif satışlanndan sağlanan hasılatın küçük almasınakarşın, Kamu Sektörünün Borçlanma Gereksinmesi'ne (KSBG) olan oranı çok daha büyüktür. KSBG' nin büy.i.ikıüğ;{i.para politiıkasının başansınıneo önemli göstergelerinden biri olarak ;kabul edilmiştir; ÖZelleştirme, KSBG'yi iki şekhde etkilemektedir: Bir yandan, satış hasılatı İngiltere'deki uygulamaya. göre KSBG'den düşürüı rnektedir. Bir yandan da, sermaye içindeki kamu payının % 50'nin altma duştüğü kuruluşların tüm net borçlanmalan (Dış Finansrnan Limitleri) KSBG'nin dışında tutuılmaktadır. Son yıllarda özelleştirmeye ilişkin satışlardan sağlanan nakit kaynak, heryıl 8-10 milyar sterun düzeyinde öngörülen KSBG'nin % 3()..50'sİni oluşturmuştur. f. Özelleştirme programı gereği,yapılan pay senedi ihraçlari, geçen birkaç yıl içinde piyasaya çıkarıl,mış olan 'toplam pay senetlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuştur. Özel şirketıerin yeni pay $enedi ihraçları yılhm arasında azalma göstermiş, 1975 yılında 3: milyar sterlin iken yılında 1 milyar sterlinin altına düşmüştür. Daha sonr~i. yıllarda sürekli yükselerek,1984 yılında tek rar 3 milyar sterline.çıkmış; 1985 yılında 2 1/2 ~atı bir artışla 8 milyar sterlin düzeyine ulaşmıştır. Özelleştirmenin İnali piyasalan -kaynak açısından zorlayabileceği düşüncesiyle, büyük ihraçlar birden daha uzun bir süreye dağıtıbnıştır. Örneğin, BT'in % 51'nin satışından 4 milyar sterlin elde edileceği tahmin edilmiş, bunun üç taksitte toplanması öngörülmüş, pay senetleri ABD ve Japonya gibi dış ülkelerdede pazarlanmıştır. g. Daha yaygın bir pay senedi millıkiyetini gerçek'leştirerek hükfunetin izlediği programın kamuoyuna benimseti1m~si amaçlanmıştır. Bunun için

13 ıngiltere 'DE KİT'LER VE ÖZELLEŞTİRME PROGRAMI 131 de çalışanlann pay senedi sahibi olmalan ve çıkanlan pay senetlerinin çalışanlara ve küçük tasarruf sahiplerine satışı teşvik edilmiştir. İlk ihraçlarla özelleştirilen bazı kuruluşlarda pay senedine sahip olan kişi sayısı bir iki yı ıiçinde önemli azalışlar göstermiştir. Örneğin, Şubat 1981'de özelleştirilen British Aerospace'in başlangıçta olan hissedar sayısı, dört ay sonra 'e düşmüştü. Aynı şekilde Amersham Interna tional'de olan pay sahibi sayısı Ekim 1983'de 7s00'e düşmüştür. Aynca İngiİtere'de pay senedine sahip olan nüfus oram da bu yıllarda düşmeye devam ediyordu. Bu ortamda başi'atılan BT satışının pay senedine yatınmlar teşv.ik etmede önemli etkisi oldu. 1983'de İngiltere'de yaklaşık 1,5 milyon kişi pay senedine sahipti. Buna karşılık Kasım 1984'de 2,1 milyonun üzerin de BT ortağı pay senedi almıştır. Bu sayı bugün de 1,7 milyon kişi kadardır. Şimdiye kadar kişi çalıştıklan şirketin pay senetlerini elde etmiştir ve özelleştirme İngiltere'de pay senedi sahibi olanlann sayısını iki katına çıkarmada önemli bir faktör olmuştur.ls Bu yılın Kasım ayında özelleştirilmesi düşünülen BGC'nın da aynı olum lu etkiyi yaratması beklenebilir. Ancak, İngiltere'de kişisel pay sahipliği oranı düşerken, mali kurumlann oranı yükselmeye devam etmektedir. Bu eğilimde mali kurumlara tanınan vergi ayncalığının büyük etıldsi olmaktadır. h. Özellleştirmenin Kamu sektörünün istihdam hacmi üzerinde azaltıcı etkisi olmuştur kadar kişi kamudan özel kesime kaymış oldu. Bu rakamın 1988/89 yılına 'kadar kişiye yükseleceği beklenmektedir, ı. Tekellerin ya da uluslararası rekabet açısından büyük işletmelerin varlığının yararlı olacağı düşünül~ crlanlarda, Hükümet, Jruruluşun faaliyetlerini düzenleyici rejimlerle, özelleştiıme sonucu -sağlanacak verimliliik artışlanndan müşterileri yararlandırmaya çalışmaktadır. Örneğin, şimdiye kadar özelleştirme için en uzun süreli yasal ve örgütsel hazırlıkları gerektiren BT bu konuda iyi bir örnek. olmaktadır. BT, 1969 yılına kadar Posta İdaresinin (Post Office) bir parçasıydı. O yıla kadar bir hükümet dairesi olan Posta İdaresi 1969'da 'kamu kuruluşu statüsüne dönüştür.üldii. BT, 1981'de posta hizmetlerinden aynıdı; ayrı bir ocuruluş haline.getirildi. Bundan bir süre sonra da hükümet şirketin pay senetlerinin % 50' sini halka satmayı planladığını açıkladı. Buna ilişkin Telekomünikasyon Yasası Nisan 1984'00 çıka,.. nldı; aktifler BT'un mülkiyetine verildi. Kasım 1984'00 pay senetlerinin % so,2'si başany}a satıldı. Kuruluş 1983/84'de kişi çalıştınyordu, sa rtış cirosu 7 milyar, faaliyet kan da 1,5 milyar sterlindi. Bir.kaç yıl içinde Şirket başanh sonuçlar alamayan bir hizmet kuruluşu olmaktan çıkıp, satışlan ve ıkarlan giderek büyüyen ve muslararası piyasada etkinliği artm bir.kuruluşa dönüştü yılında istihdam hacmi Hazine Mali Sekreteri'nin ÖZelleştirme Konferansında 17 Nisan 1986 tarihinde yaptığı ko DUşma.

14 132 AMME İDARESt DERGİSİ kişiye düşerken, satış cirosu 8 milyar, faaliyet karı da 2 ınilyar sterlin'i aşmıştır. 26 transfer fiyatları Şirkete özelleştirme programını benimseyen ve özel sektörde deneyimli yeni bir genel müdür ve yüksek ti.üzeyli personel atandı. Şirket tek bir kuruluş olmaktan çıkıp dört ticari bölüme ayrıldı. Karar verme yetkisi, merkezci niteliğinden uzaklaştı; karh çalışma sorumluluğu aşağı kadernelere indirildi. BT, bir kamu kuruluşunadön:iştürüldüğü 1969 yr1ından beri muhasebe politikaları ve sistemi de değişikliklere konu olmuştu. Ancak, geleceıkteki yatınmcılara 'kuruluşun çalışmalarını, ticari ve mali durumunu doğru bir şekilde yansıtabhme açısından özel işletmelerin muhasebe uygulamalarını daha kapsamlı olarak kurumda yerleştirme.k gerekiyordu. Bu yaklaşımla yeni bir muhasebe ve bilgi alma sistemi geliştirilili; dört bölümün herbiri için ayrı ayn hesaplana:madığından, saiış için hazırlanan prospektüste maıli sonuçlar kuruluşun yalnızca bütünü itibariyle gösterildi. Hükümet rekabete izin vererek:. telekomünikasyon piyasasını ö~rleştirdi Bkimde Mercury adıyla, 25 yıllık yenilenebilen izni olan yeni bir şirket kuruldu. Ancak, Mercury şirketinin rekabeti zaman alacağından BT'un egemen durumunun bir süre daha devam etmesi beklenmektedir. Bu durum rekabetçi olmayan uygulamaları önleme ve tüketicileri koruyucu ekonomik düzenlemelerde bulunma gereksinmesi ortaya çıkardı. Şirket özelleştirilirken, fiyat kontrolü çeşitli nedemerle, özellikle de verimlilik artışını teşvik edeceğ,i düşüncesiyle, k!r kontrolüne tercih edildi. Fiyat kontrolü konusunda (Perakende Fiyat Endeksi _ X) formülü benimsenmiştir. Form:ilün aynntııları ve ne şekilde uygulanacağı epeyce tar,tışmalara neden olmuştur. Formüldeki (X) verimlilik artışını temsil eden bir terim olmak üzere %3 düzeyinde saptanmıştır. Telekomünikasyon sanayiinde son yıllardaverimlil~kartışı ve dolayısıyla gerçek -maliyetlerde düşmeler gözlendiğinden ve bunun süreceği bekleniliğinden, fiyatların enflasyon oranının altında bir oranla artmasıila. izin veren bir formül uygun olmaktadır. Müştevileri aşınfiyat avtışlanyla ya da gerekli hizmetlerin kaybıyla karşılaşmaıktan korumak için 1984 yılında Brnun. çalışmalarını düzenleyen uzun ve ayrıntılı bir «izin belgesi» hazırlandı, OFTEL Telekomünikasyon Ofisi oluşturuldu. OFTEL, Genel Müdürünün Hükümetçe atanmasına karşın; bağımsız. bir ık!uruluştur. Başlıca görevi de, BT'ın izin belgesine uygun faaliyette bulunup bulunmadığını denetlernek ve telekomün&asyon alanında etkin bir rekabeti sürdürmek ve teşvik etmek, şikayetleri yanıtlamaiktır. Hükümetin İngiliz Gaz Şirketi. (BGC) ve İngiliz Hava Limanlan İdaresini (British Airports Authorıity) özelleştirmeye ilişkin çalışmalannda BT' nii:ı:kine benzer bir yaklaşım izlenmektedir. lık olarak, hem BGC, hem de BM'nın bölünmeksizin bugünkü yapılanyla özelleştirilmeleri düşünülmektedir. İkincisi, bu ıkuruluşların faaliyetlerini düzenlcyip denetlemek üzere 26 British Telecom, Supplementary Report, 1986, s. 4, 12.

15 INGILTERE'DE KİT'LER VE ÖZELLEŞTIRME PROGRAMI 133 görevlendirilecek bağımsız kuruluşlar oiacaıktır. BGC örneğinde OFGAS (Hava Gazı Ofisi) olarak adlandırılan yeni bir kuruluş oluşturulmuş, BAA örneğinde de Ci vii Aviation Authority (Sivil Havacıhk İdaresi}nin yetkileri yeni düzenlemeleri de içerecek şekilde genişletilecektir; Üçüncüsü, Hükümet, BT'mn fiyat formülüne benzer bir formülün benimsenmesinden ve kuruluşların özelli'kierini de dikkate alacak şekrlde uygulanmasından yanadırp j. Özelleştirme politikasının başarısının Şirketlerin ulaştı'klan mali sonuçlarla dğerlendirilebijeceği Hükümetçe ifade edilmektedir. Satış cirosu ve karlar özelleştirilen kuruluşların çoğunda önemli artışlar kaydetmiştir. BT, Cable andwireless, British Aerospace, B ritoil, Amersham Internationail, Jaguar, National Freight Consortium son yıllarda iyi sonuçlar alan kuruluşlara örnek olarak gösterilmektedir. g. Kuruluşlann özel'leştirme için yasal ve :kurumsalolarak hazırlanması aşamasında yapılan değişikltkler, genellikle daha verimli bir çalışma or tamı sağlamış, hükümetin kanşmalannı azaltmış ve kararların daha hmı alınmasını mümkün :kılmıştır. Örneğin, Cable and Wireless 19'34'rte Hong Kong telefon şirketinin yalnızca dört günde satın alınmasını gerçekleştirebildi. BT'de müşteri hizmetleri daha hızlı birşeldılde karşılanmaya başlanmıştırl Örneğin, yeni telefon bağlantılan bekleyenler artlk uzun listeler oluşturmamaktadırlar. ÖzelleşUnne Programına Yöneltilen Eleştiriler rekabeti geliştir a. Ekonomik yorumcular, hükümet çevrelerinde Hazineye mümkün olduğu :kadar yüksek gelir sağlama amacına ağırhk verildiği, me amacının ise genellikle ihmal edildiği yolunda yoğun eleştirilerde bulunmaktadır. Öte yandan, yüksek gelir sağlama amacı, pay senedi sahipliğinin yaygınlaştıniması amacıyla da bağdaşmamaktadır. Çünkü, yüksek. satış geliri pay senedi fiyatlannın yüksek belirlenmesi, bunun da küçük tasarruflann alım gücünü zorlaması demektir. Özelleştirilen kuruluşlann gerçek anlamda rekabete açılması sağıanamamıştır. Bukonudaki eleştirilere göre, örneğin BT'in özelleştirilmeden önce parçalanmış olması gerekirdi. Hükümetin BGC ve BAA'yi de bütünüyle özelleştirme niyeti aynı şekilde eleştirilmektedir. b. Özelleştirilen şirketlerin karlıhk durumundaki önemli artışlann tümünün, özelleştirmeden doğduğunu söylemek güçtür. Örneğin, Cable and Wireless, Britoil ve Amersham özelleştirmeden önce de, faaliyetlerinde iyi sonuçlar alma ve karlılık durumlarını düzeltme sürecine girmıişlerdi. Öte yandan, Associated British Ports'un karları ilk yıllarda üç katına çıkmış. daha sonra faaliyetlerinin sonucu zarara dönüşmüştür. l7 Coopers and Lybrand.

16 134 AMMB İDARESt DERGtSt Son yıllarda özel şirketler de başarılı sonuçlar Mmış ve önemli ölçüde kar dağrtabilir duruma gelebilmişıerdir. Bütün bunlar birarada d:işünüldüğünde. eleştirmenler ve şirket yöneticilerince, özelleştirmenin, başanh sonuçlara ulaştırmada tek başma yeterli olamayacağı, etkin çalışmanın esas Jlarak iyi bir yönetimle gerçekleştirilebileceği görüşü geniş ölçüde benimsenmektedir. 28 Sonuç olarak, İngHiz Hükümetine, kamu sektörünün ekonomideki büyiiklüğünü azaltmak amacıyla benimsedi~ programı KİT'lerin faaliyetlerine ilişkin yeni bir takım düzenlemelerle ve karışmalaria yürüttüğü, bu uygulamayı belirli sanayi dallarında rekabeti arttırmak için kullanmada genellikle başarısız kaldığı ve Hazineye daha çabuk ve lijyiik miktarda satış geliri sağlama amacını ön planda tuttuğu yolunda eleştiriler yöneltilmektedir 26 «What the Managers Thinkı» FIRanCLaI TImes. July 20, 1985, s.17.