DEN Z SALYANGOZU (Rapana thomasiana) NUN YA VE BÜYÜME PARAMETRELER N N ANAL Z

Transkript

1 DEN Z SALYANGOZU (Rapana thomasiana) NUN YA VE BÜYÜME PARAMETRELER N N ANAL Z CEMALETT N AH N * ERTU DÜZGÜNE ** SEM H ENG N * CENG Z MUTLU *** NECAT HACIMURTAZAO LU * * Karadeniz Teknik-Üniversitesi Rize Su Ürünleri Fakültesi-536/R ZE ** Karadeniz Teknik-Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi-TRABZON *** Karadeniz Teknik-Üniversitesi Giresun Fen Edebiyat Fakültesi-G RESUN ÖZET Bu çalı madado u Karadeniz deki deniz salyangozu (Rapana thomasiana)'nın boy-frekans verilerinden yararlanarak ya analizleri sonucu büyüme parametreleri ve avcılık yapısının belirlenmesi amaçlanmı tır. Do u Karadeniz de Rize sahillerinden tuzakla ve dalarak 688 deniz salyangozu toplanmı tır. Örneklerin boy frekanslarından -V ya sınıfı elde edilmi tir. Ya sınıflarına kar ılık gelen ortalama boylardan ayarlanarak büyüme parametrelerinden L = mm, k=.345, t = -.31 ve W = 213,52 g olarak tahmin edilmi tir. Boy-a ırlık arasındaki ili ki W =, 91 L 3,1585, ölüm oranı Z =,96, do al ölüm M=.78, avcılık ölümü F=.36 ve i letme oranı E=.32 olarak belirlenmi tir. Anahtar kelimeler : Do u Karadeniz, R. thomasiana,büyüme parametreleri, ölüm oranları, ANALYSIS OF AGE AND GROWTH PARAMETERS OF RAPA WHELK (Rapana thomasiana) ABSTRACT The aim of this study was to determination growth parameters and effects of fishing activities on the stock Rapa Whelk (Rapana thomasiana) in Eastern Black Sea coasts by using age structure estimated through length-frequency distribution data. A total of 688 specimens were collected by traps and diving along the coasts of city of Rize. The age groups ranged between to V. The growth parameters calculated using the average lengths of each age class were estimated as L = mm, k=.345, t = -.31, and W = 213,52 g. The length-weight relationships, death, natural death, fishing death and stock exploitation rates were calculated as W =, 91 L 3,1585, Z =,96, M=.78, F=.36 and E=.32, respectively. Key Words: Eastern Black Sea, R. thomasiana, Growth parameters, Mortality rates, G R Dünyada artan protein talebini kar ılamak ve sa lık açısından su ürünleri önemi ön plana çıkmasıyla su ürünleri kaynakları sürekli olarak i letilmektedir. htiyacı kar ılaya bilmek için özellikle balık stoklarının a ırı derecede i etilmesi sorunu çözmek için yeterli olmadı ından alternatif kaynaklar aranmaya ba lanmı tı. Alternatif kaynak olarak yumu kçalar (mollusca) ve çift kabuklular (bivalve) dikkatleri çekmi tir. Ülkemizde bu tür canlılara kar ı taleplerin faz olmamasına ra men artan dı talepleri kar ılamak için bu canlılardan Rapana thomasiana özellikle Karadeniz balıkçıları için bir alternatif kaynak olmu tur. R. thomasiana bu özelli iyle hem balıkçıların hem de bu sahada çalı an bilim adamalarının dikkatini çekmi tir. Üzerinde önemli çalı malar yapılmı tır; Karadeniz de ilk kez 1946 yılında Novorossisk körfezinde görülmü tür. Birçok türler gibi gemi balast sularıyla ta ındı ı tahmin edilmektedir (Bilecik 1975, Düzg 1988). Deniz salyangozuna ait veliger larvalarının negatif olarak yüzmesi nedeniyle bu türün di er alanlara ta ınmaları ve da ılmaları insan aktivitelerinden kaynaklanmaktadır (Cesari and Mizan, 1993). Dünyada bu türün üreme ve sindirim sisteminin morfolojisi (Hou, S., Chen, J., Hou, L., Wang, Q., Li, G., 199, 1991), ya amın ilk evrelerinde tuzlulu a kar ı töleransı, larval geli imi (Mann, R., Harding, J., and Haywood, S.L., 1999), da ılım beslenme ve üreme üzerine (Harding and Mann, 1999;) çalı malar yapılmı tır. Da ılımı üzerine (Bilecik, 1975), stok tespiti (Düzgüne vd., 1992; Prodanov and Konsulolova, 1995), prey-predatör ili kisi (Konsoulova, 1992), üreme özellikleri ve biyolojisi (Emiral, 1997; 23) ara tırılmı tır. Bazı yumu akçalarda ya tayinleri kabuk üzerindeki halkaların incelenmesi ile yapılabildi i gibi kabuk üzerinden ya tayini yapılamayan türlerde ise kabuklardan ince kesitler alınarak mikroskop altında incelenmesi ile gerçekle tirilmektedir (FAO, 1989, Av ar, 1997). Kabuk üzerindeki halkalardan ya tespitinin tam olarak belirlenememesi ve ince kesit yönteminin zor ve pahalı bir yöntem olması nedeniyle ya tespiti boy-frekans de erlerinden yararlanılarak belirlenmeye çalı ılmı tır. Bu yöntemin temeli Petersen'in çalı malarına dayanmaktadır. Petersen yöntemi; boy da ılımındaki farklı yıl sınıflarının her birinin ayrı ya sınıflarını temsil etti i varsayımına dayanmaktadır (FAO, 1989,, Av ar, 1997 King, 1995). 35

2 Bu çalı ma henüz daha ya ları belirlenmemi populasyonun ya kompozisyonu ve büyüme parametrelerini ortaya koyarak stokların daha sa lıklı yönetilmesine katlı sa layacaktır. MATERYAL VE METOD Bu çalı ma 23 A ustos-ekim ayları arasında Do u Karadeniz de Rize sahillerinden tuzakla ve dalarak toplanan örneklerin biyometrik ölçümlerinden yararlanılmı tır. Elde edilen biyometrik ölçümlerin boy-frekans de erlerinden yararlanarak F SAT programındaki Bhattacharya metodu uygulanarak ya sınıfları tahmin edilmi tir. Alınan örnekler laboratuarda boy, geni lik ve kalınlıkları,1 mm hassasiyetli kumpas ile ölçülmü a ırlıklar ise,1 hassasiyetli Shimadzu dijital terazi ile tartılmı tır. Boy-frekans da ılımına Bhattacharya yöntemi uygulanmı tır. Bu amaçla alınan örnekler 2 mm'lik boy sınıflarına ayrılarak her sınıfa kar ı dü en frekanslar tespit edilmi tir. Boy-a ırlık ili kisi W = a L b formülünden yararlanılarak belirlenmi, a ve b de erleri en küçük kareler yöntemine göre hesaplanmı tır. Ya -boy arasındaki ili kinin belirlenmesinde Von Bertalanffy'nin L t = L [1-e -k(t-t) ] denkleminden yararlanılmı tır. Burada, L ; R. thomasiana nın ula abilece i maksimum boy, k; büyüme katsayısı ve t ; boy'un teorik olarak sıfır kabul edildi i ya. Ölüm oranı, Ya a dönü türülmü (t l = t -1/k ln(1-l/l ) boy grupları ile frekanslar (LnN/ t) arasındaki do rusal ili kiden yararlanarak belirlenmi tir. Buna göre t l ; boydan hesaplanan ya ve L ; boy, N; frekans ve t; iki ya arasındaki fark. Do al ölüm oranı ise LnM= *LnL *LnK +.463*LnT ve avcılık ölüm oranı Z=F+M ba ıntılarından yararlanarak tespit edilmi tir. Burada T; çalı ma sahsını ortalama sıcaklı ı M; do al ölüm ve F; avcılık ölümü. letme oranı ise E= F/Z den tespit edilmi tir. Programdan yararlanarak boya dayalı Virtual Population Analysis (VPA) yapılarak avcılı ı yapılan populasyon yapısı ortaya konmu tur (FAO, 1989, King, 1995, Av ar, 1997 Gulland, 1988). BULGULAR Ara tırmada elde edilen 688 adet R. thomasiana nın biyometrik ölçümleri yapılmı tır. Ara tırmada iki farklı ortalama hesaplanmı, katılım dönemindeki ortalama boy L=44.61±.883 mm ve ortalama a ırlık W=27.22±1.145 g iken avlanabilir boy olan mm den büyük bireylerin ortalama boyu L=57.8± mm ve ortalama a ırlık W=38.65±1.92 g W = 9E-5L 3,1585 olarak tespit edilmi tir. Boy-a ırlık ili kisi 16 R 2 =,989 ise ekil 1 de verilmi tir. 12 ekil 1. Boy-a ırlık ili kisi Ya -boy ili kisini belirlemek için boy frekansları ele alınarak Bhattacharya metoduna göre olu turulan yıl sınıflarından her yıl sınıfına kar ılık gelen Boy (mm) ortalama boy ve a ırlıklar belirlenmi tir. Elde edilen veriler ile metoda göre 6 yıl sınıfı tespit edilmi tir. ( ekil 1). A ırlık (g) ekil 2. Bahattacharya metoduna göre elde edilen ya kortları Frekans (N*1) Elde edilen ilk yıl sınıfı ya grubu olup ortalama boy 9.858±3.96 mm bulunmu tur. Metoda göre belirlene di er ya sınıfları ve ya lara kar ılık gelen ortamla boylar Tablo 1 de verilmi tir. Ya lara kar ılık gelen ortalama boylardan ya -boy ili kisi 36

3 tahmin edilmi tir ( ekil 3). Tablo 1. Bhattacharya metoduna göre ya, ortalama boylar ve boylara kar ılık gelen ortalama a ırlıklar Ya N Boy (mm) A ırlık (g) ± ± ± ± ± ± Boy (mm) Ya A ırlık (mm) Ya ekil 3. Ya -boy ve ya -a ırlık ili kisi Ford-Walford a göre ya sınıflarına kar ılık gelen boylar arasında yapılan regresyon analizi sonucu R. thomasiana populasyonuna ait büyüme parametreleri tahmin edilmi tir. Buna göre; L = mm, k=.345, t = -.31 ve W = 213,52 g tespit edilmi tir Ölüm oranları, ya a dönü türülmü boylarla frekanslar arasındaki regresyon tahmin edilmi tir ( ekil 4). ekil 4. Mutlak ya ve frekans arasındaki ili ki ise E=.32 bulunmu tur. Regresyon sunucu elde edilen do rusal denklemdeki (y= x) e im (b) anlık toplam ölümü (Z) yi verir. Bu durumda Z= 1.14 ve korelasyon katsayısı (r=,97) olarak bulunmu tur. Do al ölüm (M) Pauly göre, büyüme parametrelerinden L, k ve çalı ma sahasının ortalama sıcaklı ından (T) yararlanarak M=,78 bulunmu tur. Avcılık ölüm oranı F=,36, ( ekil 5) ve i letme oranı Boy grupları ve her boy grubuna kar ı gelen frekanslardan yararlanarak yapılan VPA analizinden do al ortamda her boy grubunda buluna bilecek birey sayısı ve bu bireylerden avlanabilecek miktar tahmin edilmi tir (Tablo 2). Boy sınıflarındaki avcılık ölümlerine bakıldı ında avcılık yo unlu unun belirlenen avlanabilir boyun ( mm) üzerinde yo unla tı ı görülmü tür. Tabloya bakıldı ında boy sınıflarına göre avcılık ölüm oranı en yüksek olan boy sınıfları mm (F=.752), mm (F=.7135) ve mm (F=.6856) olarak tahmin dilmi tir. TARTI MA VE SONUÇ Karadeniz in kapalı deniz olması ve deniz ta ımacılı ında yo un olarak kullanılması bölge ülkelerine ticari yönden önemli ekonomik katkı sa ladı ı a ikardır. Fakat ticari aktivitelerde kullanılan gemilerin ekolojik ortamda meydana getirebilecekleri de i iklikleri uzun zaman dikkate alınmamı tır. Son yüzyılın yarısında Karadeniz e gemi balast 37

4 Avcılık Ölümü (F) ekil 5. Çalı ılan stokun Virtual Population Analysis (VPA) ya göre durumu sularıyla ta ınan ve ortama adapte olup önemli stoklar olu turan canlılar dikkatleri çekmi tir. Bu canlıların bulundu u ekolojik ortamdaki canlılarla önemli derecede ili ki içersinde olması ekosistem deki populasyon yapılarında önemli de i imlerin meydana gelmesine neden olmu tur. Bu durum bölge balıkçısını yıllar bazında ekonomik açıdan negatif etkilerken bazı türler Karadeniz balıkçısına katkı sa lamaktadır. Ara tırmada hem balıkçılık açısından hem de ekolojik ortamda meydana getirdi i de i ikliklerle dikkatleri üzerinde toplayan deniz salyangozunun ya analizi, ya a ve boya ba lı populasyon parametrelerinin analizi ve avcılık durumu irdelenmi tir. Günümüze kadar Karadeniz de canlının da ılımı (Bilecik 1975), anatomik yapısı (Lupu, 1977), Do u Karadeniz de stok tespiti (Düzgüne, 1992), av ve avcı (prey predatör) ili kisi (Konsulova, 1992), Do u Karadeniz de üreme özellikleri (Emiral, 1997), Sindirim fizyolojisi (Balta, 2) ve Biyoekolojisi (Emiral, 23) çalı ılmı. Bu çalı mada populasyonların yönetiminde önemli etken olan kriterlerden ya kompozisyonu ve büyüme parametreleri belirlenmi tir. Çalı mada ise boy-frekanslardan yararlanarak ya kompozisyonu -V ya arasında, büyüme parametrelerinden L = mm ve W =213,52 g eklinde belirlenmi tir. Bu de erlendirmeler dikkate alındı ında önceki çalı malarda do ada bulunan maksimum boy 12 mm dir. Bu çalı mada belirlenen asimptotik boydan daha büyük oldu u ifade edilebilir. Bu durum deniz salyangozu stoklarında boyca küçülmenin oldu unu göstermektedir. Stokların bu durumunu daha çarpıcı bir ekilde çalı madaki ortalama boy ve a ırlıklar da göstermektedir. Ara tırmada katılım dönemindeki bireyler dahil ortalama boy L=44.61±.883 mm ve ortalama a ırlık W=27.22±1.145 g iken yasal avlanabilir boy olan mm den büyük bireylerin ortalama boyu L=57.8±.431 mm ve ortalama a ırlık W=38.65±1.92 g olarak tespit edilmi tir. Oysa 1992 de deniz salyangozu yo un av baskısı altında iken yapılan bir çalı mada ortalama boy mm ve a ırlık g bulunmu tu (Düzgünne, 1992). Bu verilerle dikkate alındı ında stoklarda bir küçülme söz konu olmaktadır. Bulunan i letme oranın dü ük olu u bölgede avcılı ın çok dü ük oldu unu göstermektedir. Yıllardır bölgede direçle avlanmasının yasaklanmasına kar ın stokların yapısında bir iyile me beklenirken bireysel büyüklüklerde küçülme söz konusu olmaktadır. Bunun nedenlerini u ekilde sıralayabiliriz; -Yüksek yo unlukta üreme - Avcılı ın dü ük olması ile katılımın sürekli artması -Bireyler arasında besin rekabetine girmesi -Bentik canlılar üzerinde predatör olması -Beslendi i canlı stoklarının sınırlı ve çe itlilik yönünden az olması -Sürekli varolan besin kaynaklarının azalması -Dü manı bulunmaması yani predasyona u ramaması -Son zamanlarda özellikle yol yapımı nedeniyle yapılan dolgularla ya ama ve beslenme alanının sınırlanması. -Yol dolgusu nedeniyle besin kayna ını sa layan bivalvlerin ya am alanlarının bozulması. Deniz salyangozu ilk etapta küçük balıkçılar için ekonomik bir girdi sa larken di er yönden Karadeniz in ekolojik yapısına büyük bir zara vermektedir. Tüm bentik fauna üzerinde özellikle çiftkabuklu ve mllosclar üzerinde etkili olmakta. Aynı ekilde bentik canlılarla direk ili kili olan di er canlı stoklarını da etkilemektedir. 38

5 Boy sınıfları (mm) Frekans (N) Populasyon Avcılık ölümü Tablo 2. Virtual Population Analizine göre her boy sınıfındaki birey sayısı ve avcılık ölüm oranı Her ne kadar balıkçılık açısından kısa süreli bir girdi sa larsa da uzun vadede ekolojik yönden büyük tahribatlara yol açaca ı ve Karadeniz in gelece ini tehdit etmektedir. Dolayısıyla her ne ekilde olursa olsun daha fazla tahribat vermeden ortamdan çekilmesi gerekir yada zararsız hala gelecek ekilde stokların azaltılarak kontrol altına tutulması. Bunun için verimli yeni av araçları dizayn edilmesi ve balıkçılara sunulması hem balıkçılar katkı sa layacak hem de ekolojik denge korunmu olacaktır. KAYNAKLAR Bilecik, N., La Repartition de Rapana thomasiana thomasiana Crosse Sur le Littoral Ture de La Mer Noiro S etendant d I neada Jusqu a Çatlı Burnu, Rapp. Comm. Int. Mer Medit., 23:2, Düzgüne, E., Karaçam, H., Seyhan, K., Deniz Salyangozu (Rapana venosa, Val.,1846) nun Büyüme Özellikleri ve Yenilebilir Et Oranının Belirlenmesi Üzerine Bir ara tırma, Su Ürünleri Dergisi, Cilt 5: 19-2, Ege Ünv. Su Ürünleri Y.O. Cesari, P., Mizan, L., Osservazioni Su Rapana venosa (Valenciennes, 1846) ın Cattivita (Gastropoda, Muricidae, Thaidinae) Boll. Museo Civico di Storia Naturalea, 42:9-21. Hou, S., Chan, J., Hou, L., Wang, Q., Li., G., 199 Morphology of Reproductive systems of Rapana venosa (Valenciennes) (Gastropoda). Acta Zoologica Sinica 36 (4): Hou, L., Cheng, J. M., Hou, S. T., Li, G. And Wang, Q.Y Morphology of the Digestive Syatem of Rapana venosa (Valenciennes) Gastropoda. Acta Zoologica Sinica, 37, 1:7-14. Mann, R., Harding J., Haywood, S.L., Rapana venosa in the Chesapeake Bay: Current status and prospects for rang extension based on salinity tolerances of early life history stage. National Shellfisheries Association, Jun 1999, 39, Journal of Shellfish Research, Vol. 18, No:1 Hardin, J. M., Mann, R., Habitat and prey preferences of Veined Rapa Whelks, (Rapana venosa) in the Chesapeake Bay: Direct and Indirect Trophic Consequences. National shellfisheries Association 29, Journal of Shellfish Research, Vol. 18, No: 1. Düzgüne, E., Ünsal, S., Feyzio lu, M., Do u Karadeniz deki Deniz Salyanozu Rapana thomasiana Gross Stoklaını Tahmini, Proje no: DEBAG 143/6, KTÜ Sürmene Deniz Bil. Fak., Trabzon Prodanov, K., Konsuluva, T., Rapana thomasiana Stock Assessment and Catch Projection Along Bulgarion Black Sea Coast. Rapp. Comm. Int. Mer. Medit. Konsulova, H.T., Mussel Mytilus galloprovincialis Lam. (Bivalvia) Natural Resources Along the Northern Bulgarion Black Sea Coast in Relation to Rapana thomasiana Grosse (Gastrpode) Distribution of Institute of Oceanology, Vol. 1, Varna. Emiral, H., Do u Karadeniz deki Deniz Salyangozu Rapana thomasiana Gross nun Yumurta Kütlesi, Kapsül çi ve Kapsül Dı ı Larva Geli imi, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bil. Enst., Trabzon. Emiral, H., Do u Karadeniz deki Deniz Salyangozunun, Rapana thomasiana Gross. 1861, Biyoekolojisi, Doktora Tezi, Fen Bil. Enst., Trabzon. FAO., Introduction to Tropical Fish Stock Assessment, Fisheries Technical Paper, Rome, 36/1. Av ar, D., Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinami i, No:21, I. Basım, BakiKitap ve Yayınevi, Adana. King, M., Fisheries Biology Assesment and Management, Editorial Office, Osney Mead, Oxford OX2 OEL, Printed and Bound in Great Britain by Hartnols ltd.,bodmin. Gulland, J.A., Fish Population Dynamics, the Implications for Management, Second Edition, John Wiley, New York. 39