Sanat ve Kuram Dizisi. Ayrıntı Yayınları

Transkript

1 Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları

2 1977 yılında Ankara da doğdu. TED Ankara Koleji ni bitirdikten sonra başladığı Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü nden 1999 yılında mezun oldu. İlk kişisel sergisini 2002 yılında açtı yılında Bilkent Üniversitesi İletişim ve Tasarım Programı nda Alevi Bağdaştırmacılığının Oluşumu tezi ile Yüksek Lisans'ını tamamladı ve 2008 yılında bu çalışmanın sergisini açtı yılında başladığı Ajansal Sanat: Hiçliğin Özgürlüğü başlıklı Doktora tezini ve sergisini 2013 yılında Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü nde tamamladı. Bugüne kadar heykel, fotoğraf, yerleştirme, video, performans içeren 5 kişisel sergisi bulunan sanatçı birçok ulusal ve uluslararası karma sergi ve etkinlikte yer aldı, Güney Kore ve Slovenya da misafir sanatçı programına katıldı. Lisans yıllarından itibaren sanatsal çalışmalar ve 2004 yılından bu yana da akademik çalışmalar yapan Selmanpakoğlu nun çeşitli konularda birçok makalesi yayımlandı; konferanslar verdi ve panellere katıldı yılı itibariyle de Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü nde öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı. Ceren Selmanpakoğlu

3 Hiçliğin Özgürlüğü Ajansal Sanat Ceren Selmanpakoğlu

4 Ayrıntı: 762 Sanat ve Kuram Dizisi: 39 Hiçliğin Özgürlüğü Ajansal Sanat Ceren Selmanpakoğlu Son Okuma Damla Karadeniz 2014, Ceren Selmanpakoğlu Bu kitabın yayın hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak İllüstrasyonu Ceren Selmanpakoğlu, Özgürlük Korkusu (4), 2013 Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım: İstanbul, 2014 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No. 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

5 Hiçliğin Özgürlüğü Ajansal Sanat Ceren Selmanpakoğlu

6 SANAT VE KURAM DİZİSİ POSTMODERN EDEBİYAT KURAMI Niall Lucy KES YAPIŞTIR Kültür, Kimlik ve Karayip Müziği Dick Hebdige ŞEYTAN Yüzü Olmayan Maske Luther Link KUTSAL RUH Michel Tournier BLUES TARİHİ Şeytan ın Müziği Giles Oakley TANGO Tutku nun Ekonomi Politiği Marta E. Savigliano SANATIN İCADI Bir Kültür Tarihi Larry Shin SANAT VE PROPAGANDA Kitle Kültürü Çağında Politik İmge Toby Clark FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva KATİLLER, SANATÇILAR VE TERÖRİSTLER Frank Lentricchia & Jody McAuliffe GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin EkonomiPolitiği Üzerine Jacques Attali GÜZELLİK SEMPTOMU Francette Pacteau RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ARAP DÜNYASINDA MÜZİK Tarab Kültürü ve Sanatçılığı A.J. Racy ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch GERÇEĞİN GERİ DÖNÜŞÜ Yüzyılın Sonunda Avangard Hal Foster SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood GÜLERYÜZLÜ SOHBETLER Mehmet Güleryüz ZORAKİ GÜZELLİK Hal Foster ANALİTİK RESİM ÇÖZÜMLEMELERİ Leyla Varlık Şentürk İNATÇI BİR BAHAR Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat Vecdi Erbay SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt SANAT DÜNYALARI Howard S. Becker ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya

7 Hiç kimseye...

8

9 İçindekiler Önsöz Giriş Öznenin İnşası Hiçliğin Özgürlüğü Özdeşleşme ile Kurulan Ben Gerçek Hakikat mi Yanlış-Tanıma mı? Akıl mı Fantezi mi? Semptom Fallus un Varlık Yokluğu İktidarın Eksiklik Hazzı İktidarı Var Etmek Özne liğin Reddi Zamansız Zaman: Hayalet Avcısı Oldurulan Öznenin Geçmişinden Kopuş Özgürlüğü

10 Önkabuller ve Varsayımlar Kralın Krallığından Halk Fetişizmine İktidarın İlişkileri Hegemonyanın Tahakkümü: Kültürel Operasyon Özne Arzusunun İktidarı Sanat ın Sanatlığı Sanat tan Önce Sanat ın Altyapısı Kurulmuş Sanat ın İlk Atıfları Modern in Kuruluşu Modern in Post u Sanatın Bitmeyen Sonu Aynı Gerçekliğin İki Siyaseti Çokkültürlülük Kültürü Değer in Yüce ve Değiş-Tokuşlu Yeri Güncel Sanatın Yaptığı Yanılsamanın İkizi Güncel Sanatın Hükümsüzlüğü Ajansal Sanat: Hiçliğin Özgürlüğü Anlamın Kurulumu: Hiçleme ve Diyalektik Salınım Siyaseti Uzlaş-ma: İktidar Arzusunun Askıya Alınışı Bakan Özneyle Randevu Bakışın Hiçlik İmkânı Ajansal Sanatın Yapma sı Ajansal Uygulamaların Açıklaması Sonuç: Ajansal Sanatın Hiç Bitmeyen İşlemi Ajansal Sanatın Bilgisi Ajansal Sanatın Yapma sı Kaynakça Resim Listesi Dizin...251

11 Önsöz Bu çalışma, 2007 yılından beri, Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi nde üzerinde çalıştığım ve Temmuz 2013 te tamamladığım Ajansal Sanat: Hiçliğin Özgürlüğü başlıklı Sanatta Yeterlik/Doktora tezimdir. Elinizdeki metin, tezin, sadece giriş bölümü yeniden düzenlenmiş, bunun dışında ufak ama toparlayıcı eklemeler ve düzeltmeler yapılmış halidir. Bu çalışmanın başlangıç noktası, öncelikle özne olarak kendimin ve sonra bir sanatçı olarak sanatın, atıflarla inşa edilmiş toplumsal gerçekliği yeniden üretmeden nasıl yeni bir gerçeklik tasarısı yapabileceğinin arayışıdır. İnşa edilmiş bir gerçeklik ve özne lik doğrudan hiçlikle ilişkili olduğundan, çalışma sürecinin büyük bir bölümünde, hiçliğe bu yapı içinde nasıl ulaşılabileceği sorusu zorlu merkezî bir soru olarak önümde durmaktaydı. Ayrı- 11

12 ca, kendisi de, atıflarla inşa edilmiş bu gerçekliğin içinde kurulmuş olduğu halde gerçekliği deşifre etme ve onu yeniden düzenleme sorumluluğu kendisine verilmiş olan sanat kurumunun aslında ne yaptığının ve neye hizmet ettiğinin iyi anlaşılması gerekiyordu. Bunun için, çalışmanın sadece ön hazırlığı olarak, öncelikle sanatın kurulumunu ve toplumsal gerçekliği yapılandıran ve analiz eden düşünce tarihini kapsamlı olarak araştırdım. Hem sanatın hem de düşünce tarihinin geçirdiği süreci inceledikten sonra, yazım aşamasına geçtiğimde, meseleyi, bu yapının hem kurucusu hem de hedefi olan öznenin bu gerçeklik içinde nasıl inşa edildiğini, kendini nasıl inşa ettiğini Lacan ve Sartre ın analizleri üzerinden ortaya koymakla başladım. Daha sonra, temelde Foucault nun tespitleri doğrultusunda, öznenin toplumsal yapı içindeki iktidar ilişkileriyle bu yapıyı nasıl yürürlükte tuttuğunu ve iktidarın nasıl bir işlem yürüttüğünü ortaya koymaya çalıştım. Fiili olarak yazdığım 3 yıl boyunca, mevcut tespitlerin doğurduğu çelişkileri sürekli yakalayıp bertaraf etme çabası içinde oldum. Lacan ın ve Žižek in Lacan okumasının, öznenin, hem gerçekliği hem de özne liğini var farz etmemesi noktasında bırakması ve özneyi toplumsal gerçekliği (Sembolik düzeni) değiştirebilme potansiyelinden yalıtması benim arayışım için sorunluydu. Buna göre, benim de ilk analizlerim tavşan dağa küsmüş, dağın haberi yok edasında gerçekliğin gerçekliğini bırakıp hiçliği kabullense de öznenin gerçekliği değiştiremiyor oluşunda tıkanmaktaydı. Toplumsal gerçekliğin içinde inşa edilip konuşan bir özne olarak, bu gerçekliği nasıl yeniden üretmeyebileceğimin arayışı sırasında yakaladığım böylesi çelişkiler, hem çok eğlenceliydi hem de aslında bu çalışmanın tam da çıkış yoluydu. Çünkü her ne kadar çok önceleri karar vermiş olsam da ancak çalışmamın son yılında okuduğum Sartre ın Varlık ve Hiçlik kitabı, bana, tam da bu çelişkilerin, aslında hâlâ bir yanılsamayı takip etmenin, dahası, sorumluluk ve özgürlükten kaçış stratejilerinin birer sonucu olduklarını gösterdi. Buna göre, öznenin, bir oldurulmuş özne olarak gerçekliği aslında özgürlüğünden, sorumluluklarından kaçmak için devam ettiriyor oluşu tüm olgulara ajan gibi nüfuz ettirildiğinde gerçekliğin atıfları da bir bir çözülmeye, kendini dağıtmaya başladı ve böylece öznenin hem özgürlüğü hem de sorumlulukları ona teslim edilmiş oldu. Ayrıca sanatın, 12

13 özerk bir kurum olduğu yanılsamasını sürdürüyor olmasına ve gerçekliği yeniden üretmesine, dahası, Baudrillard ın dediği gibi gerçekliğin ikizini yaratarak bir komplo içinde olmasına aynı biçimde yaklaşıldığında, sanatın sorumluluğu da ona yeniden devredilmiş oldu. Böylece, sanata alternatif bir sanat tavrı biçimini alan ajansal sanat önermesini, öznenin her adımında sorumluluğunu ona geri verme temeli üzerinden yapılandırdım; izleyicinin aslında bir yanılsamayı takip ettiğini bildiği halde bu yanılsamayı takip etmeyi seçtiği bir yapma içinde oluşunu izleyiciye deşifre etmeyi çalışmamın merkezine aldım. Sorumluluk özneye sürekli geri verildiğinde, kurulmuş her türlü hiyerarşik atfın da nasıl dağıldığını ortaya koymaya çalıştım. Sartre ın dediği gibi, insan, özgürlüğünü reddetse de özgür olmaya mahkûm olduğundan, ajansal sanat, gerçekliğin, bir özgürlükten kaçış stratejisi olarak kurgulanmışlığı ile hesaplaşarak, sürekli olarak insanın sorumluluğunu ona geri veren bir işleme dönüştü. Bu bize, özgürlük noktasında herkesin zaten eşit olduğunu gösterdiğinden, toplumsal koşullu eşitlik yanılsaması da bertaraf edildi. Buna bağlı olarak, insanın, sorumluluklarını, işlevi gerçekliği yürütmek olan her türlü kuruma transfer etme pratiği de engellendi. Tüm bunların sonucunda, öznenin, oldurulmuşluğundan kurtulup hiçliğin özgürlüğünü keşfettiğinde bilinçli olarak kendini kurmayı seçebileceği ve böylece her şey olabilmenin coşkusunu yaşayabileceği gösterildi ki bu da ajansal sanatın varlık nedeni oldu. Bu çalışmayı başından beri bir kitaba dönüştürme olasılığı düşüncesiyle yazdığımdan, her ne kadar kuramsal bir yapısı olsa da, çalışmanın anlaşılabilir olması için özel bir çaba sarf ettim. Bu çalışmanın okur tarafından birkaç farklı nedenle ilgi görebileceğini düşünüyorum. Bu nedenlerden ilki, çalışmanın, insanın içinde yaşadığı, yürüttüğü ama sürekli şikâyet ettiği toplumsal gerçekliğin hem nasıl bir işlem içinde olduğunu anlamasına hem de aslında bu yapının sorumlusunun kendisi olduğunu fark ederek bugüne kadarki dayanaklarını ve sorumluluk transferlerini kendi kendine bırakıp sorumluluk ve yetkisini kendi eline almasına aracılık etme potansiyelidir. Bunun yanında, bu aracılık konumu, özellikle sanatla ilgilenen okurların sanata yükledikleri atıfların aslında yine sorumluluğu sanata transfer etmek olduğunu anlamalarını sağlama potansiyeli, sanat kurumu içinde olanların da 13

14 hiyerarşik atıflar üzerinden inşa edilen ve gerçekliği yeniden üreten konumlarında aslında hükümsüz olduklarını ve bu yanılsamalı konumlandırmayı takip etmeyi seçmiş olduklarını gösterme potansiyelidir. Tüm bunlar bu çalışmanın potansiyelleridir ama buradaki analiz, tespit ve önermeleri değerlendirip uygulamaya sokacak, yani yanılsamasından ve oldurulmuşluğundan vazgeçip sorumluluklarını ve özgürlüğünü sahiplenmeyi seçecek ya da seçmeyecek olan okurun kendisidir. Tüm bunların yanında, bu çalışmayı tamamladığım sırada başlayan Gezi Parkı olaylarının düşünsel arayışları için de bu çalışmanın yararlı olma potansiyeli taşıdığını düşünüyorum. Çünkü hem bir güç hem de güçsüzlük olarak iktidar arzusu içinde olmamanın, dahası tahakküm edilmek kadar tahakküm etmenin de reddedilmesinin, aslında, koşullu olan "toplumsal" özgürlükten değil, özgürlükten kaynaklandığı ve siyaset kurumuna transfer edilen sorumluluğun dağıtılması halinde elde edilecek gücün toplumsal yapıyı dönüştürecek kadar büyük bir potansiyele sahip olduğu düşüncesindeyim. Bununla da ilişkili olarak, bu çalışma, başından beri teorik olmayı değil, yanılsamanın bilmede değil, yapmada olduğu esasından yola çıkarak, dönüşüm sağlayacak bir pratiği yapmayı hedef edindiğinden, çalışmadaki tüm tespitleri, son bölümde sanatsal uygulamalara dönüştürmekteyim ve ajansal sanatın yapmasına bir giriş niteliğinde ortaya koymaktayım. Bu uzun soluklu, zorlu ama yaparken bir o kadar da eğlendiğim çalışmamda bana en büyük desteği sağlayan, özellikle babam Naki Selmanpakoğlu na ve annem Meliha Selmanpakoğlu na; araştırmam boyunca beni yönlendirmekle birlikte bana güvenip kendi çalışma programımı yürütmeme izin veren sevgili danışmanım Prof. Nazan Sönmez e; özellikle sanatsal uygulamaları yaparken ve sergilerken okulda bana rahat bir çalışma ve sergileme ortamı sağlayan ve bana her zaman destek olan Prof. Dr. Candan Dizdar Terviel'e; yaptığımız uzun tartışmalarla bana yol gösterip ufkumu açan Prof. Dr. Demet Ulusoy a; çalışmanın felsefi yapısını değerlendirip yönlendirmeleriyle eksiklerimi tamamlamamı sağlayan Doç. Dr. B. Yücel Dursun a; uzun yıllar bana gösterdiği her türlü sabır, destek ve yardım için can dostum Özge Özköprülü ye; işlerin ve serginin hazırlanmasında çok önemli katkısı olan kuzenim Zeynep Selmanpakoğlu na; sağladığı malzemelerle yeni ara- 14

15 yışlarımı hayata geçirmemi sağlayan abim Özgür Selmanpakoğlu na ve hem bu çalışma süresince hem de on yıl önce kuramsal ve akademik çalışma yapma kararı almamda katkısı olan Yrd. Doç. Dr. Mehmet Arısan a çok teşekkür ederim. Tezimin kitaplaşma sürecinde, zengin ve nitelikli yayınları, profesyonel ve özenli çalışmaları nedeniyle, bu kadar emek verdiğim bir çalışmayı gönül rahatlığıyla teslim edebildiğim Ayrıntı Yayınları'na ve bu süreçte beni yönlendirip destekleyen editörüm Abdullah Yılmaz a çok teşekkür ederim. 15

16