Sanat ve Kuram Dizisi. Ayrıntı Yayınları

Transkript

1 Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları

2 Günümüz felsefesinin, özellikle de estetik teorisinin önemli isimlerinden olan Arthur Coleman Danto 1924 yılında ABD, Michigan da doğdu ve Detroit te büyüdü. Önce Wayne Üniversitesi nde, ardından da Columbia Üniversitesi nde sanat ve tarih öğrenimi gördü yıllarında Paris te sanat felsefesi öğrenimi gördükten sonra yeniden, bu defa hoca olarak Columbia ya döndü. Danto, 1984 ten beri The Nation dergisinde sanat eleştirisi yazıları yazmaktadır ve ayrıca felsefe ve sanat alanında birçok kitabın da yazarıdır. Bu kitaplardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz: National Book Critics Circle Award for Criticism ödülünü alan Encounters and Reflections: Art in the Historical Present (Farrar, Straus & Giroux, 1990); Beyond the Brillo Box: The Visual Arts in Post- Historical Perspective (Farrar, Straus & Giroux, 1992); Playing With the Edge: The Photographic Achievement of Robert Mapplethorpe (University of California, 1995); The Madonna of the Future: Essays in a Pluralistic Art World (Farrar, Straus & Giroux, 2000); Unnatural Wonders: Essays from the Gap Between Art and Life (Columbia University Press, 2007). Ayrıca yazarın After the end of Art [Sanatın Sonundan Sonra, Çev. Zeynep Demirsu, 2010] kitabı Ayrıntı Yayınları tarafından Türkçe'ye kazandırılmıştır. Arthur C. Danto halen New York ta yaşamaktadır. Arthur C. Danto

3 Sıradan Olanın Başkalaşımı Arthur C. Danto

4 Ayrıntı: 649 Sanat ve Kuram Dizisi: 32 Sıradan Olanın Başkalaşımı Arthur C. Danto Kitabın Özgün Adı The Transgifuration of the Commonplace İngilizce'den Çeviren Esin Berktaş & Özge Ejder Son Okuma Songül Kırgezen 1981 by Arthur C. Danto Bu çevirinin Türkçe yayın hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2012 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

5 Sıradan Olanın Başkalaşımı Arthur C. Danto

6 SANAT VE KURAM DİZİSİ POSTMODERN EDEBİYAT KURAMI Giriş Niall Lucy KES YAPIŞTIR Kültür, Kimlik ve Karayip Müziği Dick Hebdige ŞEYTAN Yüzü Olmayan Maske Luther Link KUTSAL RUH Michel Tournier BLUES TARİHİ Şeytan'ın Müziği Giles Oakley TANGO Tutku'nun Ekonomi Politiği Marta E. Savigliano SANATIN İCADI Bir Kültür Tarihi Larry Shin SANAT VE PROPAGANDA Kitle Kültürü Çağında Politik İmge Toby Clark FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş / Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva KATİLLER, SANATÇILAR VE TERÖRİSTLER Frank Lentricchia & Jody McAuliffe GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin EkonomiPolitiği Üzerine Jacques Attali GÜZELLİK SEMPTOMU Francette Pacteau RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ARAP DÜNYASINDA MÜZİK Tarab Kültürü ve Sanatçılığı A.J. Racy ATEŞ ve GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch GERÇEĞİN GERİ DÖNÜŞÜ Yüzyılın Sonunda Avangard Hal Foster SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood GÜLERYÜZLÜ SOHBETLER Mehmet Güleryüz ZORAKİ GÜZELLİK Hal Foster ANALİTİK RESİM ÇÖZÜMLEMELERİ Leyla Varlık Şentürk İNATÇI BİR BAHAR Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat Vecdi Erbay

7 "Şairler ( ) / Derin balçıklarda ufak paralar " René Char

8

9 İçindekiler Önsöz...13 Teşekkür...17 Bölüm 1 Sanat Yapıtları ve Salt Gerçek Şeyler...19 Bölüm 2 Bağlam ve Nedensellik...52 Bölüm 3 Felsefe ve Sanat...74 Bölüm 4 Estetik ve Sanat Yapıtı Bölüm 5 Yorum ve Tanımlama Bölüm 6 Sanat Yapıtı ve Salt Temsiller Bölüm 7 Metafor, İfade ve Üslup Dizin...231

10

11 HAMLET: Orada hiçbir şey görmedin mi? KRALİÇE: Hiçbir şey görmedim, bu gördüğüm tek şeydi.

12

13 Önsöz Muriel Spark'ın The Prime of Miss Jean Brodie adlı romanındaki bir karakter, bir zamanların Sandy Stranger'ı, Glasgow'lu işe yaramaz bir öğrenci olan Başkalaşımın Kız Kardeş Helena'sı Sıradan Olanın Başkalaşımı adlı bir kitap yazmış olarak anlatılmıştır. Kitabının ismi benim çok beğendiğim ve imrendiğim, konuya uygun bir kitap yazarsam kullanacağım bir başlıktır. Tesadüfen sanat dünyasında, bu kitaptaki felsefi yansımalara sebep olan gelişmeler tam da böyledir: sıradan olanın başkalaşımı, sanata dönüşen sıradanlıklar. O başlık kullanılabilir gibi göründüğünden ve Kız Kardeş Helena'nın kitabının bahsedilmeyen içeriğini merak ettiğimden Muriel Spark'ın yerini aldım. Kurmaca ejderhaların ortaya çıktıkları çalışmalarda sadece yaratıcılarının kendilerine uygun gördüğü biyolojileri vardır, bu sebeple Wagner'in konu 13

14 hakkındaki sessizliği Fafnir'in metobalizması ve onun (?) üreme biçimi hakkında mantıken yanıtlanamaz sorular ortaya çıkarır. Benzer bir şekilde, kurmaca eserlerde ortaya çıkan çalışmaların belirsiz bir içeriği vardır ve genellikle yazarlar Büyük Romanlar veya yazarlarının neyle itibar kazandığı hakkında yazmayı denemeyecek kadar akıllıdır. Yine de bana göre Spark'ın kitabın ne hakkında olduğu konusunda fikri olabilir ve kendisi de deneyimlediğinden bence kitabı sanat hakkında yazmıştır. Bence deneyim, sıradan genç kadınların gizemli bir şekilde kurmaca kişilere dönüştürülmesidir, bir tür edebi Caravaggiocu dramatizm. Bu yansıtma üzerine, daha az etkileyici olsa bile daha şaşırtıcı bir şey yaptım: Kurmacayı gerçeğe, bir zamanlar kurmaca olan bir başlığı gerçek bir başlığa dönüştürdüm. Bu başarıdan bir ders çıkarılabilir, eski zamanların sanatçılarının ilhamlarından, bugünün gerçeğe dönüştürülmüş sanatı. Başlık olduklarından ve yüzyıllar boyunca hayal edilen bir şeyin gerçekleştirilmesiyle ne kadar küçük bir şey elde edildiğini düşünmek ilginç olduğundan, başarı olasılıkları oldukça sınırlıdır. Yine de sınırları aşan bir başlığın olması iyidir, birinin başlıkların sadece yapıtların isimleri olduğunu düşünmesi durumunda kitabın görevi budur. Başlıktan çok fazla bahsettim. Sanatla ilgili bölümler için, sanırım kişi önce sanat tarihinde bir öncü olarak Duchamp'a bakmalıdır, çünkü sıradan varoluşları olan, yaşamdan alınmış Lebenswelt'in sanat yapıtlarına dönüşümünün ilk zekice mucizelerini o gerçekleştirmiştir: bir saç tarağı, bir şişe rafı, bir bisiklet tekerleği, bir pisuar. Belli bir mesafeden bu eğitici olmayan nesneleri kurmasıyla, estetik zevk vermesi olanaksız olan adaylar olarak sunmasıyla takdire şayan olması mümkündür: bir güzelliğin bulunmasının en zor olduğu yerlerde bulunabildiği uygulamalı görsel örnekler. Orijinal başkalaşımı anlatan Aziz Luke'un dilini kullanacak olursak, en bilindik porselen bir kâse bile "beyaz ve parıltılı" olarak algılanabilir. Kişi, Duchamp'ı bu bağlamda görebilir, ancak bu durumda Aziz Augustine kadar eski bir kuram ve belki de Hıristiyan öğretisinin, en küçüğümüzü bile kutsal bir saygıyla aydınlatan estetik dönüşümü hakkında deneylik bir yorum yapmış olur. Ancak Duchamp'ın eyleminin bu tür Hıristiyanlık estetiği gösterisiyle ilgili bir vaaza dönüştürülmesi, onun derin felsefi özgünlüğünü gizler ve her durumda böyle bir yorum, estetik boyutları olmasının beklenmediği bu tür nesnelerin nasıl sanat eserine dönüştüğü sorusunu karanlıkta bırakır. Bu durumda başkalaşmış nesnelere yönelik estetik beklentinin, dönüşümden sonra bile inceleme dışında kalacağı kadar sıradanlığa gömüldüğü taze bir başlangıç gereklidir. Bu şekilde onları sanat çalış- 14

15 maları yapanın ne olduğu sorusu, estetik düşüncelere hiç girmeden de sorulabilir. Benim düşünceme göre bu, Pop sanatçısı Andy Warhol'un katkısıdır. Genel bir antipatiye neden olan 1964 yılındaki sergisinin yarattığı felsefi zehirlenmeyi hatırladım. Sergi daha sonra 74. Doğu Caddesi'ne, Brillo kutularının kopyalarının galeri fazla ürünler için bir depo olarak hizmet etmeye zorlanmış gibi birbirlerinin üzerine yığıldığı sabit bir galeriye taşınmıştı (Kellogg kutularının kopyalarının yer aldığı bir oda da vardı, ancak onlar karizmatik Brillo kutularının yanında hayal gücünü harekete geçirmek için zayıf kalmıştı). Birtakım söylenmeler bir kenara bırakılırsa, "Brillo Kutusu" hemen bir sanat eseri olarak kabul edildi; ancak neden Hıristiyan alemindeki marketlerin arka odalarındaki sıradan benzerlerinin değil de Warhol'un Brillo kutularının sanat yapıtı olduğu sorusu güçlendi. Bazı net farklılıklar olduğu açıktı: Warhol'unkiler kontraplaktan yapılmıştı, diğerleri mukavvaydı. Bununla birlikte nesneler yer değiştirse bile, mesele felsefi olarak değişmiyordu; bu da aslında sanat yapıtının gerçek nesneden farklı olmasının nedeninin herhangi bir maddi farklılık olmaması seçeneğini yaratıyordu. Warhol bu seçeneği çorbalarımızı aldığımız market raflarından aldığı ünlü Campbell Çorbası teneke kutularında kullandı. Burada bile emek harcayarak, elle, bir tenekecinin sanatıymış gibi imalatlarının tıpatıp aynısı olacak şekilde elle biçimlendirilmiş teneke kutular onları biçimlendirdi; onları zaten yer aldıkları sanat kategorisnde bir adım ileriye götürmedi. Peter, John ve James İsa'nın vücut buluşunu onlardan önce gördüler: "Yüzü güneş gibi parıldıyordu ve elbisesi ışık kadar beyazdı." Parıldayanın sanat yapıtı olması mümkündür ancak bir metafor olmadığı sürece parlaklık sanatın aradığı türde bir farklılık değildir, hatta parlaklık Matta İncili'nde daha iyi yer bulacaktır. Farklılık ne olursa olsun, sanat yapıtının ve ayırt edilemez gerçek nesnenin paylaştığı bir ortaklık da değildir; bu her türlü anlık, karşılaştırmalı gözleme dayalı, maddi bir şey olabilir. Herhangi bir sanat tanımlaması Brillo kutularını kapsamak zorunda olduğundan, böyle bir tanımın sanat yapıtlarının deneyimlenmesine dayanamayacağı açıktır. Beni bu ele geçirmesi zor tanımın peşinde, kitabımda kullandığım yöntemle donatan bu içgörü oldu. Sanatın felsefi tanımlarının sanata oldukça gülünç bir biçimde uygulanamazlığı, bu uygulanamazlığı bir sorun olarak ele alan az sayıdaki kişi tarafından, sanatın uygulanamazlığından kaynaklandığı şeklinde açıklanmıştır. Bu, soruna getirilen önsözde tartışmak için fazla karmaşık olan Wittgensteincı bozma yaklaşımıdır. Warhol kutuları, bu sözde tanımlanamazlığı bile bir soruna dönüştürür; çünkü sanat çalışması ol- 15

16 madığı ortak bir şekilde kabul edilen bir şeye çok benzer ve ironik bir biçimde tanımlama sorununu acil hale getirir. Kendi görüşüme göre, sanatın geleneksel tanımının reddedilemez içi boşluğu, her birinin Warhol kutularının böyle bir tanımla ilgisiz hale getirdiği özelliklere dayanmasıdır. Bu nedenle sanat dünyasının devrimleri, yeni cesur sanat çalışmalarından hiçbir şey almadan iyi tasarlanmış tanımdan vazgeçer. Ortaya çıkacak herhangi bir tanım böyle devrimlere karşı kendini korumak zorundadır ve Brillo kutularıyla olasılıkların etkin bir biçimde kapatıldığına ve sanat tarihinin bir şekilde sonuna geldiğine inanmak istiyorum. Kendi bilincine erişmesi ve yine bir şekilde kendi felsefesine dönüşmesi anlamında, durdurulmamıştır, sona ermiştir: Hegel'in tarih felsefesinde öngörüldüğü gibi bir olaylar durumu. Bununla kastettiğim kısmen, sanat felsefesi için yeterli derecede somut olabilmesi, ciddi bir olanak olabilmesi için sanat dünyasının içsel bir gelişme yaşaması gerektiğidir. Birdenbire, 1960 ve 1970'lerin gelişmiş sanatında, sanat ve felsefe birbirleri için hazırdır. Birdenbire, aslında ayrı olduklarını söylemek için birbirlerine ihtiyaç duyarlar. Bu kitabın konu aldığı sorunlar en canlı şekilde resim ve heykelde ortaya çıkar. Bu sebeple örneklerimin çoğu, sanatın bu alanlarından alınmıştır. Bununla birlikte, karşı türler içinde ve sanatın tüm alanlarında olabilir: edebiyat ve mimari, müzik ve dans gibi. Bu sebeple, bazı durumlarda bunlardan da örnekler vereceğim. Daha önemlisi, eğer yazdığım herhangi bir şeyin sanat dünyasına uygulaması yapılamazsa, bunu bir çürütme olarak düşüneceğim; çünkü günümüzde resim ve heykeltıraşlık üzerine sürekli bir felsefi yansıtma olarak okunabilse bile bu kitap bir analitik sanat felsefesi olmayı amaçlar. Brillo kutularına yönelik felsefi yanıtım Amerika Felsefe Derneği'ne 1965 yılında gönderdiğim bir yazımda sunulmuştur. Başlığı "Sanat Dünyası"dır ve tuhaf bir zevkle söyleyebilirim ki neredeyse hiç anlaşılmamıştır. Kasvetli Felsefe Dergisi'nin arka sayılarında, Richard Sclafani ve George Dickie adlı iki felsefeci tarafından keşfedilip meşhur oluncaya kadar beklemiştir. Onlara ve ayrıca "Sanat Dünyası"nın analizi üzerine Kurumsal bir Sanat Teorisi kuranlara minnettarım. Teorinin kendisi inandığım her şeye yabancı olsa da birinin çocukları her zaman istediği gibi olmaz. Bununla birlikte, klasik ödipal modaya uygun biçimde kendi çocuğumla savaşmalıyım çünkü sanat felsefesinin kendisini babası olduğum yazıma bırakacağına inanmıyorum. 16 New York ve Brookhaven A.C.D.