MARMARA DEPREMİ VE DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ: AFET YIKINTI VE ATIKLARI YÖNETİMİ

Transkript

1 1 MARMARA DEPREMİ VE DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ: AFET YIKINTI VE ATIKLARI YÖNETİMİ Hamit Palabıyık * GİRİŞ: 17 Ağustosta Marmara Bölgesinde, ardından 12 Kasım 1999 da Bolu-Düzce de yaşanan deprem felaketi, ülkemizin ve insanlığın geçen yüzyılda yaşadığı en büyük doğal felaketlerden birisi olarak tarihe geçmiş, Sakarya, İzmit, Yalova, Bolu ve Düzce illerimiz ve civarları başta olmak üzere yerleşim alanlarının sosyal ve fiziki altyapısını yok etmiştir. 17 Ağustos Marmara Depremi ile 29 Eylül 1999 tarihinde Yalova da meydana gelen depremde, insanımız yaşamını kaybetmiş, insanımız yaralanmıştır konut ve işyeri yıkılmış veya ağır hasarlı olup konut ve işyeri orta derecede hasar görmüştür. 12 Kasım 1999 Bolu-Düzce Depreminde ise, 800 insanımız yaşamını kaybetmiş, insanımız yaralanmıştır acil yıkılacak bina yanısıra, konut ve işyeri yıkılmış veya ağır hasarlı olup, konut ve işyeri ise orta derecede hasarlı durumdadır. 1 Depremden yaklaşık onaltı milyon kişi çeşitli oranlarda etkilenmiş, ağırlıklı olarak karayolu, demiryolu, enerji dağıtım ve haberleşme tesisleri hasar görmüştür. Sadece Marmara Depreminin sermaye birikimi ve ulusal hasıla üzerindeki etkisinin 9-13 milyar dolar aralığında olması beklenmektedir. 2 Ülkemizin jeolojik karakteristiği dikkate alındığında, çeşitli doğal afetlere maruz kaldığı bilimsel bir gerçekliktir. 3 Sadece 1990 lı yıllarda yaşanan felaketler bunu göstermeye yeterlidir Erzincan, 1995 Dinar, 1998 Adana-Ceyhan, 1999 Marmara, Yalova ve Bolu- Düzce depremleri ; 1995 İzmir, 1998 Batı Karadeniz Bölgesi sel felaketi; 1994 Senirkent, * Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü Araştırma Görevlisi tarihi saat ve tarihi saat itibariyle, T.C. Başbakanlık Kriz Yönetim Merkezi Basın Bildirileri. 2 Depremin Ekonomik ve Sosyal etkileri: Muhtemel Finans İhtiyacı Kısa-Orta ve Uzun Vadede Alınabilecek Tedbirler, DPT Elektronik Kütüphanesi, , lü yıllarda, önemli kayıplara neden olan 122 deprem olmuştur. Son depremler dışında bilinen can kaybı dur. Bir milyon konutun üçte biri yıkılmıştır. Yaralılar ve tamir edilebilir yapılar dikkate alındığında tablo daha da ağırlaşmaktadır. Yurdun %92 lik kısmı, righter ölçeğine göre 6.0 veya daha yukarısındaki değerde deprem felaketine uğramıştır. İstatistiksel verilere göre sismik olaylarda her yıl ortalama 804 kişi canını yitirirken, kişi yaralanmakta ve yapı ağır biçimde hasar görmekte veya yıkılmaktadır. Ronald Steven Parker, Disaster Vulnerability: Lessons from Four Turkish Urban Areas, Informal settlements, Environmental Degradation, and DisasterVulnerability: The Turkish Case Study, Ed. Ronald Parker, Alcira Kremier, Mohan Munasinghe, The World Bank-The International Decade for Natural Reduction, Washington, D.C., 1995, s.30.

2 Trabzon heyelanları bunlardandır. Ulusça yaşadığımız son deprem felaketleri sonucunda, ulusal gündemimize depremle yaşamayı öğrenmek, depremden kaçınmanın imkansız, ancak depremin neden olabileceği zararları en aza indirmenin mümkün olduğu gibi kavramların girmesi yanında şu gerçekler de gün yüzüne çıkmıştır: Toplum olarak tüm sektörlerin afetlere hazırlıksız olması; düzensiz yapılaşmanın ve kentleşmenin boyutları ile afet zararlarının büyük boyutlara ulaşmasındaki rolü; afet öncesinde korunma ve zararların en aza indirilmesine yönelik hazırlık ve uygulama çalışmaları ile afet sonrasında zararların giderilmesinde uygulanabilecek gerçekçi ve uygulanabilir bir çalışmanın olmadığı görülmüştür. Çağdaş dünyada her doğal afetin acil durum yaratmadığından hareketle, toplumsal sektörlerin hazırlıklı olması konusunda merkez-yerel yönetim ve diğer ilgili sektörlerin işbirliğinin sağlanamamış olması en büyük eksikliktir. Bunun yanında tüm olup bitene kayıtsızlıkla yaklaşan ve bozukluğun motorunu oluşturan toplum, temel eleştirilerin odağını oluşturmaktadır. Bu çalışmada, özetle, varolan ulaşım, iletişim ve yönetim sistemlerinin biranda işlemez hale getiren doğal afet durumlarında uygulanması öngörülen acil durum planlarında dikkate alınması gereken ve ilgililere yol gösterici nitelikteki düzenlemelerin belirlenebilmesi amacıyla, uluslararası tecrübeler de dikkate alınarak, afet yıkıntı ve atıklarının çağdaş yönetimi konusu incelenmiştir. Çağdaş gerekleri açısından garip ama o kadar da üzücü olan kazalarla 4 dikkatleri çeken genelde katı atıkların çağdaş yönetimi, özelde ise afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusu, kriz yönetim planlarının ve geliştirilen kriz senaryolarının bir parçası olarak incelenmesini gerektirmektedir. 5 AFET YIKINTI VE ATIKLARI YÖNETİMİ: ULUSLARARASI VE ULUSAL DENEYİMLER İLE SORUNUN ÇÖZÜMÜNDE YAPILABİLİRLİK Uluslararası Deneyimler Doğal afetler sunucunda çok büyük miktarlarda ve çeşitte kentsel katı atığın oluştuğu bilinmektedir. Toplumun, varolan kriz durumundan mümkün olabilecek en süratli biçimde 4 Çağdaş katı atık yönetimi sistemi gerekleri gözetilmeden çevreye bırakılan atıklardan kontrolsüz olarak yayılan çöp gazlarının neden olduğu yangın, patlama ve heyelanlar bazı kentlerimizde mal ve can kaybuna neden olmuştur. 28 Nisan 1993 tarihinde, Ümraniye Hekimbaşı depolama alanında meydana gelen facia ile 11 ev tamamen çöpler altında kalmış, 39 vatandaşımız yaşamını kaybetmiştir. Türkiye nin Çevre Sorunları 95, TÇV Yayını, Kasım 1995, s.456; Kriton Curi, Ekrem Ekinci, Günay Kocasoy, Ulusal Çevre Eylem Palanı: Katı Atıkların ve Tıbbi Atıkların Yönetimi, DPT, Şubat 1998, s.21.

3 3 kurtulma düşüncesiyle, bu atıkların genellikle düzensiz ve acele ile uzaklaştırılması, depolanması ya da yakılması varolan krizin olumsuz etkilerinin bir bakıma ertelenmesi anlamına gelmektedir. Buna karşılık, geliştirilecek kriz yönetimi planları içinde düzenlenecek afet yıkıntı ve artıklarının yönetimi planlaması ile olağanüstü durumlarda bu konunun etkin ve başarılı yönetimi sağlanmış olacaktır. En önemlisi, yaşanan krizin somut kalıntılarının, gelecekte farklı nitelikte olumsuzlukların nedeni olma olasılığı giderilmiş olacaktır. Amerika Birleşik Devletleri : Oakland Yangını, Los Angeles Depremi, Illinois Sel Felaketi, Hawaii- Florida Kasırgaları 20 Ekim 1991 tarihinde Oakland Hills de meydana gelen yangın, yapılarda ve doğada önemli ölçüde zarara yol açmıştır. Yapılarda meydana gelen hasarın yaklaşık 1.5 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Afet sonrası toplanan toplam ton materyalin, tonu geri kazanılmıştır ton metal, yerel çelik endüstrisine; ton ağacın üçte birlik bölümü biyolojik yakıta dönüştürülmüş, yarısı toprak düzenleyicisi olarak kullanılmış; ton beton ve briket ise yol yapımında dolgu malzemesi olarak kullanılmıştır. Afet bölgesi üçe ayrılmış, her bölgede bir taşeron işletme, afet yıkıntı ve atıklarının yönetiminden sorumlu olmuştur. Evsel nitelikli zararlı ve tehlikeli atıkların yönetimine özel önem verilmiş olup, genel temizleme toplam maliyetinin üçte ikilik kısmı mülk sahiplerinin sigortaları, üçte biri ise Federal Acil Durum Yönetim Kurumu (FEMA) tarafından karşılanmıştır yılında Amerika Birleşik Devletleri nin Los Angeles kentinde yaşanan sosyal kargaşa sonucu ortaya çıkan yıkıntı ve atıkların yönetimi sorunu, yetkililere bu konuda önemli tecrübeler kazandırmış; kriz sonrası ortaya çıkan atıkların %80 i başarılı biçimde geri kazanılmıştır yılı 17 Ocağında Los Angeles da yaşanan deprem sonrası oluşan 7 milyon metreküp yıkıntı ve atığın, tonu geri kazanım ile değerlendirilmiş, elde edile %76 lık geri kazanım oranıyla metre küplük depolama alanından tasarruf sağlanmıştır. 8 Yetkililerin ifadesiyle, ilk kez uygulanan deprem yıkıntılarının geri kazanılması çalışmasıyla, daha önceki bertaraf maliyetlerinin çok daha altında bir rakama yıkıntıların etkin 5 EPA, Planning for Disaster Debris, Environmental Protection Agency 530-K , 1995, s.2-3. İnternet versiyonu için bakınız 6 California Integrated Waste Management Board Disaster Plan, , http//: 7 EPA Reusable News, Managing Disaster Debris Turning Wreckle into Resource, EPA 530-N Spring 1994, s Millions Tons of Earthquake Debris Recovered, BioCycle,July 1995, Volume 36, Issue 7, s.27.

4 4 yönetimi gerçekleştirilmiştir. Özel sektör geri kazanım işletmeleri, %87 geri kazanma oranıyla günde tondan fazla yıkıntıyı işlemiştir. 9 Los Angeles kenti, halen, deprem yıkıntılarının yönetiminde geri kazanım ve azaltım uygulamalarında başlıca üç temel yol kullanmaktadır. Bunlar: 1. Bilginin yaygınlaştırılması: Depremden sadece iki gün sonra, deprem yıkıntılarının temizlenmesi faaliyetlerine katılabilecek den fazla özel sektör işletmecisi, bu yıkıntıların geri kazanılmasına ilişkin yeterli bilgi ile donatılmıştır. Bununla birlikte Los Angeles kenti, kendi katı atık servisini, yıkıntıların geri kazanılması konusunda yönlendirmiştir. 21 Ocak tarihi itibariyle kent yönetimi, ortalama 50 keşif elemanının yönlendirdiği yıkıntı kaldırma ve transfer işletmecileri ile, kent sakinlerinden telefon aracılığıyla aldıkları ihbarlarla harekete geçerek yıkıntı toplama işine girişmiştir Materyallerin geri kazanılması: Hukuki düzenlemeler her ikamet edenin, geri kazanılabilir materyallerin toplanabilmesi amacıyla kendi deprem yıkıntı ve atıklarını ayrıştırmasını zorunlu kılmaktaysa da belli miktardaki yıkıntı ayrıştırılmadan depolama alanına gidebilmektedir. Bu tip ayrıştırılamamış yıkıntı ve atıklar, materyallerin tekrar geri kazanılması için atık işletmelerine götürülmektedir. Başta yerel halkın bu katılımı ve çabası hem etkinliği hem de maliyetin düşmesini sağlamaktadır. 3. Materyallerin karşılıklı değişimi: Los Angeles kent yönetimi, bazı toplumsal grupları aksi takdirde geri kazanılamayacak olan temiz ve kullanılabilir tuğla bloklarını, metalleri ve ağaçları ayırmaları için istihdam etmiştir. Buna karşılık çalışanların oldukça mütevazı bir ödenek almaları yanında bunları kendi işlerinde kullanmalarına da izin verilmiştir yılı Eylül ayında Hawaii adalarından Kauai de kasırga Iniki nin neden olduğu 5 milyon metreküp yıkıntının %55 i geri kazanılmıştır. Yerel nitelikteki bu başarı, kriz dönemi yıkıntıları yönetiminde ulusal model olarak nitelendirilmiştir. Evlerin tavanlarından ve diğer ev eşyalarından geri kazanılmış ton yıkıntı metal Asya piyasalarına pazarlanmış; tondan fazla bitkisel nitelikteki atıklar ise kompostlanmıştır. Kaou Katı Atık Yönetimi Koordinatörü bunu üçlü kazanç olarak ifade ederken; kentsel katı atık yönetiminin, özel geri kazanım işletmecilerinin ve geri kazanılmış materyaller piyasalarının 9 J.P. Ellman, President of the L.A. Board of Public Works, City Recycles Over Tons of Northridge Earthquake Debris, BioCycle, January, 1996, s John H. Gulledge P.E., Calabasa Landfill Earthquake Debris Recovery Programme, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka-Shiga, Japan, 1995, s.49.

5 5 kazancına dikkati çekmiştir. Bunun yanında ada yönetimi, ton afet yıkıntı ve atığını biyolojik yakıta (biofuel) dönüştürerek şeker işletmelerinde kullanmayı planlamaktadır. Ağustos 1992 de Florida nın Dade bölgesini etkileyen kasırga Andrew in neden olduğu ve bölgenin 10 yıl boyunca üretebileceği kentsel katı atığa denk düşen 43 milyon metreküp afet yıkıntı ve atığı, yerel idare tarafından başarıyla yönetilmiştir tondan fazla bitkisel atık, kasırganın toprağa verdiği zararı gidermek amacıyla toprağa katkı maddesi olarak kullanılmıştır. Aynı zamanda metaller, beyaz eşyalar ve diğer geri kazanılabilir maddeler afet sonrası süratle geliştirilen geri kazanım programları ile geri kazanılmış; afet sonrası süratle artan pil tüketimini dikkate alan yetkililer, atık pillerin toplanması için mevcut atık pilleri toplama programını genişletmişlerdir. Yine artan şişelenmiş su tüketimini dikkate alan yetkililer, 17 tondan fazla plastik su şişesini geri kazanım amacıyla ilkyardım merkezlerinde toplamışlardır. Japonya: Great Hanshin-Awajiki Depremi 17 Ocak 1995 tarihinde Japonya nın Kobe, Somoto, Toyooka, Himeji ve diğer bazı civar bölgelerde meydana gelen deprem sonrası önemli can ve mal kaybı gerçekleşmiştir. II. Dünya savaşından beri bölgede bu kadar önemli deprem ve diğer felaketlerin yaşanmaması sonuçta, Japonya için afet yıkıntılarının yönetimi konusunda bilgi ve uzmanlık birikiminin çok az olmasını beraberinde getirmiştir. 11 Depremden hemen sonra yıkıntıların miktarı ve bunların uzaklaştırılması konularında önlemler alınmış; yanıcı olmayan yıkıntıların bertarafı için Osaka Merkezi hazırlanmıştır. Gelecekteki atıklar ve yıkıntılar için ise Amagasaki ve Izumiotsu alanları toplam 15 milyon metreküplük alanlarıyla hazır duruma getirilmiştir. Yanıcı nitelikteki yıkıntı ve atıklarla karışık olanlar toplama merkezlerine kabul edilmemiş; bunların mümkün olabildiğince nihai bertaraftan önce ayrılmış olmaları gerekli kılınmıştır. Japonya da yerel idareler tarafından afet yıkıntılarının yönetiminde uygulanan önlemler olarak: i.toplanan yıkıntı ve atıkların geçici olarak biriktirileceği güvenli alanların belirlenmesi, ii.intikal ediş önceliğine göre yıkıntıları yanıcı olan-yanıcı olmayan biçiminde ayırarak ilgili depolama 11 Toplam ölü sayısı: 5.480, Toplam yaralı: , Yanmış bina: (9.322 hane), Yıkılmış bina: ( hane), Toplam afet yıkıntısı: t ( metreküp) Naofumi Kuramoto, The Actual State of Demage and Measures Undartaken in Hyogo Prefecture, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka-Shiga, Japan, 1995, s

6 6 alanlarına ve merkezlere transfer etmek, iii.atık miktarının azaltılması ve geri kazanılması konusunda olası birçok uygulamayı gerçekleştirmek sayılabilir. 12 Ulusal Deneyimler Afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi, konusu itibariyle mevcut katı atık yönetimi programı ve kriz yönetimi planlarıyla entegrasyonu gerektirmektedir. Genelde ulusal ve yerel ölçekte kentsel katı atık yönetimi konusunda çağdaş anlamda olması gereken konumda bulunamayışımız nedeniyle, özelde ise afet yıkıntı ve atıkların yönetimi konusuna, çağdaş toplumlarca artık kabul edilemez nitelikteki gözden uzak olsun anlayışıyla yaklaşmayı sürdürmekteyiz tarihli Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin birinci maddesinde, zararlı atık sınıfına girmeyen hafriyat toprağı ve inşaat molozları yönetmelik kapsamında sayılmış olup, 2872 sayılı Çevre Kanunu nun sekizinci maddesinde, kirletme yasağı başlığı altında her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan veya dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır hükmü yer almaktadır tarihinde kabul edilen, Doğal Afetlere Karşı alınacak Önlemler ve Doğal Afetler Nedeniyle Doğan Zararların Giderilmesi İçin Yapılacak Düzenlemeler Hakkında Yetki Kanunu nun 13 üçüncü maddesinde belirlenmiş ilkelerden birisi de, (g), doğal afet bölgelerinde çevrenin korunmasına yönelik hizmetlerin yürütülmesini gözönünde bulundurmaktır. Mevcut yasal düzenlemelerde konu şöylece ele alınmıştır: 1959 tarihli 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun, yıkıntıları temizleme işlerinin yürütülmesini valiliklere bırakmıştır (Madde 4). Yıkılması gereken binaların yıkımının, yıkım masraflarının yıkım malzemesinden karşılanmak kaydıyla gerçekleştirileceğini belirtir (Madde 3, 6/a-ç, 14, 15). Afet yıkıntı ve malzemeleri mal sahibine aittir (Madde 24). Yıkıntı kaldırma, temizleme, yıkıntıların döküleceği yerlerin belirlenmesi, işlerin yürütülmesi konularında afetin meydana geldiği yerin mülki amirliği, İl Kurtarma ve Yardım Komitesi ve Kurtarma ve Yıkıntı Kaldırma Hizmetleri Grubu sorumludur ( tarih, 88/12777 sayılı Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına Dair Yönetmelik madde 4, 14/b, 24). 12 Toshio Irie, Lessons from the Hanshin-Awaji Earthquake Final Disposal of Solid Waste, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka-Shiga, Japan, 1995, s tarih, sayılı Resmi Gazete, Kanun No

7 7 Sözü geçen yasa ve yönetmelikte yıkıntılar, kolaycı ve merkezi bir anlayışla ele alınarak 14, yıkım masraflarının idare tarafından yıkıntı sahibinden karşılanması için yıkıntı bir meta olarak görülmektedir. Yıkıntı kaldırma, temizleme ve döküleceği yerlerin belirlenmesiyle ilgili düzenlemelerin sadece yazılı olarak belirlenmiş olmasının önemli olmadığı son deprem felaketiyle ortaya çıkmıştır. Yıkıntıların yönetimine ilişkin planlama ve uygulama ile komite ve hizmet gruplarının çalışmalarına yön verecek çağdaş düzenlemelerle birlikte yapılacak yasal düzenlemelerde yerel yönetimlere görev ve yetkilerle birlikte Çevre Bakanlığına da gözetim ve denetim görevi verilmelidir. Afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi, yaşanan tecrübelerle günümüzde uluslararası başarılı uygulamalara konu olurken, ülkemizde sadece kısa dönemde toplumun belli bölümünün dikkatini çekmektedir. Konu ile ilgili bilimsel çalışma ise yok denilebilecek niteliktedir. 13 Mart 1992 tarihinde Erzincan da meydana gelen deprem sonucu konut tamamen ya da ağır hasarlı olarak yok olmuştur ile 1 milyon ton arasında tahmin edilen deprem yıkıntıları yol boylarına, gelişigüzel olarak kentin çevresine trafiği engelleyici ve çevreye zararlı olabilecek nitelikte boşaltılmıştır. 15 Yaşadığımız son felaket sonrasında da yaşanan şok ile aynı doğrultuda davranılmış; Değirmendere de hafriyat-moloz atıkları bazı yerlerde denize, bazı yerlerde denize ulaşan derelere ve bölgede düzensiz olarak farklı alanlara boşaltılmıştır. Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü tarafından yapılmış çalışmada, deprem sonrası bölgede yaşanan en ciddi sorunların başında katı atıkların toplanması ve bertarafı işi olduğu belirtilmiştir. 16 Sakarya İli nde, yıkım ve enkaz kaldırma işi, görevlendirilen vali yardımcısı koordinatörlüğünde ele alınmış; tarihinde yıkım ve enkaz kaldırma işi toplam 10 taşeron işletmeciye ihale edilmiştir. Felaketi takip eden ilk günlerde afet yıkıntı ve atıklarına alışagelmiş biçimde gelişigüzel davranılarak bir kısmı Sakarya nehri kıyısına, büyük bir bölümü ise vilayetçe belirlenen ve kısmen bataklık olarak nitelendirilen bölgeye kontrolsüz 14 Afetlerle ilgili ulusal yasal düzenlemelerimizin başlıca özelliği merkezi yönetim ağırlıklı olmasıdır tarih, sayılı Resmi Gazete, Sivil Müdafaa Kanunu ile Belediye Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname Karar Sayısı: KHK/586, madde 7, 1580 sayılı Belediye Kanunu nun belediyelerin görevlerinin sayıldığı 15.maddesine 82.bend eklenmiştir. Düzenlemeye göre, afetlerde mülki idare amirinin emriyle gerek kendi görev sahası içinde gerekse diğer il, ilçe, belde ve köylerde kurtarma ve yardım hizmetlerinde bulunmak, afetzedelere yardımcı olmak. Bu görev Büyükşehir statüsündeki yerlerde; büyükşehir belediyeleri tarafından yerine geririlir. 15 Erik K. Lauritzen, Solving Disaster Waste Problems, A.g.k., s Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü, Marmara Depremi Çevresel Etkileri Projesi, Bölüm 3, Bölümümüz Kentleşme ve Çevre Sorunları Ana Bilim Dalı olarak tarihinde bölgede gerçekleştirilen çalışma da bu belirlemeyi teyit etmektedir.

8 8 biçimde depolanmıştır. Hiçbir ayrıştırmaya tabi tutulmaksızın, tarım ve yerleşim alanlarıyla karayolu yakınına kontrolsüz biçimde yıkıntıların depolandığı alanda enkazın halen içten yanmakta olduğu gözlenmektedir. Alana girişin kontrolsüz olması nedeniyle adeta bir demir deposunu andıran alandan geri kazanılabilir maddeleri ayrıştırmaya çalışan vatandaşlarımızın her an tehlike ile karşı karşıya kalması olasıdır tarihi itibariyle Sakarya Valiliğinden edinilen bilgilere göre deprem bölgesindeki yıkım ve enkaz kaldırma konusunda yapılanlar aşağıdadır. 17 Sakarya İli Merkez, İlçeler ve Köyler Kati-İtiraz Hasar Tespiti Konut Yıkık-Ağır Hasarlı Orta Hasarlı Az Hasarlı Hasarsız İşyeri Sakarya İli Yıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Yıkım Enkaz Kaldırma İhale Öncesi ( ) (Bina) Nakledilen Genel Toplam(Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Sakarya İli Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Yıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Yıkım Enkaz Kaldırma Vatandaşça Kaldırılan(Konut) Nakledilen Genel Toplam(Konut+Bina) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan 0 Bolu İli Yıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Yıkım Enkaz Kaldırma 17 Marmara Depremi Sakarya İli Yıkım ve Enkaz Kaldırma İş İlerleme Raporu, Sakarya Valiliği, , Rapor No.86; Düzce Depremi Yıkım ve Enkaz Kaldırma İş İlerleme Raporu, , Rapor No.17.

9 9 Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Düzce İli Yıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Yıkım Enkaz Kaldırma Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan Kaynaşlı İlçesi Yıkım ve Enkaz Kaldırma Raporu Yıkım Enkaz Kaldırma Nakledilen Genel Toplam (Konut+İşyeri) Enkazı Kaldırılacak Toplam Konut Sayısı Kalan 287 Afet Yıkıntı Ve Atıkları Sorunu Çözümünde Yapılabilir Yaklaşımlar Doğal afetler, birçok nedenlere bağlı olarak her an insana, mala ve çevreye potansiyel zarar verebilecek niteliktedir. Olası bir afetin neden olabileceği olumsuz etkileri en aza indirmek, yaşanacak belirsizlik ortamını başarılı biçimde yönetebilmek amacıyla ilgili konularda tüm sorumlu aktörlerin bir araya gelerek kapsamlı Kriz Yönetim Planları nın hazırlanması ve/veya varolan planların uygulanması, afet sonrası oluşacak belirsizlik ve kargaşa ortamında nasıl hareket edileceği konusunda ilgililere yol gösterecek önemli bir stratejidir. Günümüzde yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeylerde planlamalar yapılmaktaysa da, burada, bir kriz anında yerel düzeyde yapılması gerekenler ve alınacak önlemler konusuna öncelik verilmiştir. Büyük doğal afetler sonucu ortaya çıkan yıkıntıların nasıl yönetileceği konusu bu anlamda kriz yönetim planlarının önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Afet sonrası çalışmaların başlıca amacı olan insan yaşamının güvenliğinin sağlanması yanısıra, yıkılmış ve her an yıkılabilir binaların ve diğer yapıların daha önceden planlanmış atık yönetimi programı kapsamında güvenli biçimde yıkılması, yıkıntıların en

10 10 uygun son uzaklaştırımı, acil müdahale planları ve entegre atık yönetimi bakımından önem taşımaktadır. Yeni bir yüzyılın başlangıcında olduğumuz şu günlerde genelde atıkların yönetimi, özelde ise yapı ve yıkıntı atıklarının başarılı yönetimi konusu tüm toplumların karşılaştığı sorunlardandır. Gelişmiş ülkeler konuyu yönetilmesi gereken bir sorun olmakla birlikte geri kazanılması gereken kaynak olarak ele almaktadır li yılların sonlarından başlayarak artık kentler, atık hizmetleri sunumunda uydulardan ve yaklaşık 200 farklı veriyi içine alan coğrafi bilgi sistemlerinden (GIS) yararlanmaktadır. 18 Yine bazı kentler küçük ama düşüncedeki değişikliği göstermesi bakımından önemli olan, çöp ve/veya atık programlarının adlarını kaynak programı olarak değiştirmiştir. 19 Nihai bertaraf alanlarının kısıtlılığı ve sınırlı doğal kaynaklar dolayısıyla, bu konuda yapılan çeşitli çalışmalar, bu tip atıkların geri kazanılmasını ön plana çıkarmıştır. Günümüzde bir çok Avrupa ülkesinde yapı ve yıkıntı atıklarının %80-90 oranında geri kazanımı ekonomik olarak anlam taşımaktadır. 20 Bir afet sonrası, çok kısa zamanda başarılı biçimde yönetilmesi gereken büyük miktarlardaki yıkıntı ve atığın ortaya çıkması, afet yıkıntı ve artıklarının yönetimi sisteminin kurulmasını zorunlu hale getirmektedir. 21 Afet Atıkları Yönetiminde Genel İlkeler Birinci ilke, afet esnasında ve sonrasında insan yaşamının korunmasıdır. Acil müdahale planları kapsamında afet yıkıntı ve atıkları yönetiminin bu ilkesi, afette büyük hasar görmüş ve varlığı artık insan yaşamı ve çevresi için büyük risk taşıyan yapıların kontrollü biçimde yıkılarak, olası insan yaşamı kayıplarının önüne geçilmesini anlatır. Bunun gerçekleştirilebilmesi ise afet sonrasında yaşamsal öneme sahip olarak belirlenen su, kanalizasyon, iletişim ve ulaşım gibi altyapının süratle yeniden inşasına bağlıdır. 18 San Diago, A.B.D., Çevresel Hizmetler Bölümü, Michael Fickes, Putting waste on the Map, World Wastes, January 1998, Volume 41, Issue 1, s Los Angeles, A.B.D., Kentsel Alanda Katı Kaynaklar Geridönüşüm Bölümü, Progressive Waste Programs Key to Los Angels Success, World Wastes, March 1997, Volume 40, Issue 3, s.20; New Names, World Wastes, November 1998, Volume 41, Issue 11, s Yaklaşık 350 milyon nüfuslu Avrupa Birliğinde yıllık üretilen yapı ve yıkıntı atıkları milyon ton arasında değişmektedir. Birçok üye ülke bu atıkların geri kazanılması maliyetlerinin berteraf maliyetlerinden daha ucuz olması nedeniyle %50-90 arasında geri kazanım hedeflerini benimsemişlerdir. Erik K. Lauritzen, Solving Disaster Waste Problems, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka-Shiga, Japan, 1995, s A.g.k., s.60.

11 11 Bu nitelikteki bir müdahaleden sonra, afet atıkları yönetiminin ikinci ilkesi olarak, ortaya çıkan büyük miktarlardaki yıkıntı ve atıklarla nasıl mücadele edileceğinin kısa ve uzun dönemde belirlenmesi gelmektedir. Bu ilkenin gerçekleşebilmesinin ön koşulu ise, ortaya çıkan hasar, yıkıntı ve atıkların miktar ve niteliklerinin gerçekçi biçimde belirlenmesidir. Tam anlamıyla bilimsel gerçekliğe uygun bir saptamanın ardından, yıkıntı ve atıkların genel çeşitlerine bakılarak ayrıştırılması, sonraki yeniden inşa faaliyetlerine ve ikincil pazarlara yararlı kaynak oluşturacaktır. Son olarak ise, söz konusu yıkıntı ve atıkların yönetiminde geliştirilecek stratejilerde başta yerel bölgenin ve halkın önceliklerini dikkate alması ilkesi gelmektedir. Yararlı maddelerin ayrıştırılması kadar zararlı nitelikte olan atıkların ayrıştırılarak düzenli biçimde bertaraf edilmesi transfer, işgücü, işleme gibi faaliyet giderlerinden tasarruf edilmesine neden olurken çevreye de verilecek zarar en aza indirmiş olacaktır. 22 Afet yıkıntı ve atıkları yönetimi planı, genel ilkelere uygun olarak şu konuları kapsamalıdır. 23 Yönetimde Koordinasyon: Doğal afet durumunda yerel yönetim yetkilileri, irtibat kuracakları diğer yönetsel birimleri, onların yetki ve sorumluluklarını bilmelidir. -Kurumlar arası ilişkilerin belirlenmesi; Yıkıntı ve Atık Yönetimi Sorumlusu nun belirlenmesi; Yıkıntı Çalışma Grubu nun oluşturulması, -Gerçekleşmesi olası afet türlerinin belirlenmesi, - Kriz Yönetim Planları ve Acil Durum Yönetim Sistemi ile bütünlüğün sağlanması; -Yerel ve ulusal katı atık yönetimi ile afet yıkıntı ve atık yönetiminin belirlenmesi; yönetim sistemlerinin bütünleştirilmesi. Belli bir doğal afet sonrası oluşması beklenen afet yıkıntı ve atıklarının tür ve miktarının tahmin edilmesi -Yerel nitelikte envanter çalışması, -Doğal afet durumu analizi ile atık tür ve miktar analizi çalışması, - Geçici Depolama Alanları nın belirlenmesi, 22 John H. Gulledge P.E., Comment 2, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka- Shiga, Japan, 1995, s Bonnie Teaford, Preparing for Armagaeddon: Are you ready for a disaster?, World Wastes, May 1998, Vol.41, Issue 5, s.44-45; California Integrated waste Management Board, Disaster Debris, , s.1-7.

12 12 -Materyallerin son kullanımlarının ve ilgili piyasaların belirlenmesi, -Materyallerin işlenmesi tekniklerinin, işgücünün, işleme yerlerinin ve konuyla ilgili olası engellerin belirlenmesi, -Özel kesim sözleşme ihtiyacının belirlenmesi, -Finansal imkanların değerlendirilmesi. Yıkıntı ve Atık Yönetimi Programı: Geri kazanılabilir maddelerin toplanması; yıkılması gereken yapıların yıkımı; evsel nitelikli zararlı ve tehlikeli atıklar -Materyallerin ayrıştırılması programlarına öncelik verilmesi, -Yıkıntı ve atıkların uzaklaştırımı ile ilgili ilke ve kurallara uygunluk, -Yıkıntı ve atıkların ayrıştırılması ve uzaklaştırımı ile ilgili stratejilerin geliştirilmesi, -En uygun yönetim programları kombinasyonu nun oluşturulması; program amaçlarının belirlenmesi, -Program süresinin; programın yürütülmesi metodunun belirlenmesi, -Programın kısıtlılıklarının belirlenmesi, -İşgücü ihtiyacının belirlenmesi, -Materyallerin işlenmesi tekniklerinin, işleme yerlerinin ve konuyla ilgili düzenlemelerin belirlenmesi, -Materyallerin ayrıştırılması için teşviklerin geliştirilmesi, -Programın yürütülmesinin denetimi, -Beklenmedik durumlar için uygulama planın geliştirilmesi, -Eğitim programı, -Dökümantasyon ve arşivleme, -Sonuç raporunun hazırlanması. Geçici Depolama Alanları -Geçici depolama alanlarına olan ihtiyacın belirlenmesi, -Potansiyel alanların değerlendirilmesinde ilkelerin geliştirilmesi, -Geçici depolama alanlarının belirlenmesi, -Alanın çevresel değerlendirmesinin yapılması, -Alanın kullanım planının geliştirilmesi, -Denetim işlemlerine uygulanacak ilkelerin belirlenmesi, -Geçici depolama alanının rehabilitasyon planının geliştirilmesi. Özel Kesim Sözleşmeleri

13 13 -Özel kesim sözleşmelerine hakim olacak ilkelerin belirlenmesi, -Kısa ve uzun dönem operasyonlara olan ihtiyacın belirlenmesi, -İşletmeciler ile koordinasyon, -Özel mühendislik organizasyonunun oluşturulması, -Maliyet hesaplamaları, -Materyallerin ayrıştırılması ilkelerinin belirlenmesi, Maliyetlerin Karşılanması -Yerel ve merkezi yönetim kaynakları, -Sigorta kuruluşları, -Geri kazanım programları, -Özel gelir kaynakları ve dış kaynaklar. Kamuoyu Bilgilendirme Programı -Kamuoyu nun yıkıntı ve atık yönetimi programı, geri kazanılabilir maddelerin toplanması, yıkılması gereken yapıların yıkımı, evsel nitelikli zararlı ve tehlikeli atıklar hakkında bilgilendirilmesi; yerel halkın ve programın yürütülmesiyle ilgili olan işletmecilerin eğitimi. Afet yıkıntı ve atık yönetimi planının yukarıda anlatılan niteliklere uygun olarak geliştirilmesinden sonra uygulanması başlıca şu üç konuyu içermektedir. 24 Her türlü atığa acil biçimde müdahale edilmesi, Güvenlik nedenleriyle yıkılması gereken yapıların acilen kontrollü biçimde yıkılması ve oluşan yıkıntıların uygun biçimde yönetimi, Yıkılması gereken diğer yapıların yıkımına devam edilmesi ve oluşan yıkıntı ve atıkların yine uygun biçimde uzaklaştırımı. Tüm bu konuların planlamasına ve uygulamasına yön verecek amaç ve politikaların her düzeyde belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken başlıca konular ise şunlardır: 24 Erik K. Lauritzen, Comment 3, Earthquake Waste Symposium Osaka June 1995 Proceedings, UNEP International Environmental Technology Centre, Technical Publication Series 2, Osaka-Shiga, Japan, 1995, s.94.

14 14 Zamanlama tabloları, Özellikle, uygun atık işleme yerlerinin ve geçici depolama alanlarının belirlenmesi, Atıkların geri kazanılması ve son uzaklaştırımı, Güvenlik ve çevresel faktörler. Yerel yönetimlerin özellikle Belediyelerin, afet yıkıntı ve atıkların yönetimi konusunda alacakları başlıca tedbirler olarak ise şunlar sayılabilir: Mevcut atık yönetimi plan ve programlarıyla entegrasyonun sağlanması, Geçici depolama alanlarının belirlenmesi ve gerektiği gibi hazırlanması, Tehlikeli ve zararlı nitelikteki atıkların diğerlerinden ayrıştırılması, Yıkıntı ve atıkların hacim ve miktar olarak azaltılması, geri kazanım, Geçici depolama alanlarında yanabilir nitelikteki atıkların kontrollü olarak yakılması, Diğer atıkların son uzaklaştırımı için kısa ve uzun dönem stratejilerin geliştirilmesi, Afet yıkıntı ve atıklarının çevreye duyarlı biçimde uzaklaştırımı. Acil müdahale planlarında yer alacak afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusu yerel yönetimlerin, özellikle belediyelerin karşısına önemli bir sorun olarak çıktığı açıktır. Yerel yönetimlerin, afet yıkıntı ve atıklarının başarılı biçimde yönetiminde başlıca şu konulara önem vermesi gerekmektedir. Gerçekleşmesi olası afetlerin tanımlamasının yapılarak, değişik toplumsal sektörleri içine alacak biçimde bir afet senaryosunun tüm öğeleriyle hazırlanması, Potansiyel aktörler arası bilgi akışının sağlanması, İletişim, Yerel ve Bölgesel nitelikteki kurum ve kuruluşlarla koordinasyonun sağlanması,

15 15 Halkla ilişkiler, İlgili personel ve teknik personelin hazırlanması, Yeterli araç-gerecin belirlenmesi, Afet sonrası oluşan yıkıntı ve atıkların belirlenmesinde kullanılacak tekniğin belirlenmesi, Yıkıntı ve atıkların transferinde alternatif güzergahların belirlenmesi, Atıklara ilk müdahalenin gerçekleştirilebileceği uygun tesislerin belirlenmesi, Afet sonrası yıkıntı ve atıkların son uzaklaştırımı için uygun bertaraf yöntemlerinin geliştirilmesi. SONUÇ Hayatı boyunca yaptığı çalışmaları, laboratuarının 1914 yılı Aralığında bir gecede yanması sonucunda kaybeden ve sadece yangından üç hafta sonra fonografı çalıştırmayı başaran Thomas Edison, olayın ertesi günü yakınlarına büyük bir iyimserlikle şöyle demişti: Afette büyük bir değer vardır. Tüm hatalarımız yanıp gitti. Tanrıya şükür yenisi için tekrar başlayabiliriz. Yaşanan acı tecrübelerin, bir kez daha aynı acıyı yaşamamak kaygısıyla gelecekteki çabalara yön vermesi kaçınılmazdır. İnsan yaşamının kutsallığı ve önemi bağlamında, yaşanan tecrübelerden tüm toplumsal sektörlerin çıkarması gereken ödevler bulunmaktadır. Bilimsel bilgiye katkısı ve ülkemiz açısından hiçte küçümsenemeyecek bir konu olduğu düşüncesiyle afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusu kısaca ele alınmıştır. İlgili literatür incelendiğinde söz konusu birikimin, toplumların yaşadığı acı tecrübelerden kaynaklandığı görülmektedir. Ülkemiz için ise, afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi alanında bu tür bilimsel birikimin halen istenen düzeyde olmadığı anlaşılmaktadır. Kalkınma planları içerisinde, en azından katı atık yönetimi çalışmalarında gözden kaçırılan konunun gereken biçimde ele alınması gerekmektedir. Ülkemizin Afet Yönetimi konusunda zaman geçirmeden alması gereken uzun bir yol vardır. Merkezi ve yerel yönetim karar vericilerinin bu konudaki kararlılıkları ile akademik

16 16 birimlerle diğer ilgili toplumsal sektörlerin katkılarıyla hazırlanıp yürütülecek gerçekçi ve anlaşılır afet yönetimi planları ivedilikle yerine getirilmelidir. Ulusça yaşanan büyük can ve mal kaybına neden olan tüm afetlere rağmen, afet yıkıntı ve atıkları konusuna bakışımızı, toplumların katı atık sorununa yaklaşımlarının ilk evresini oluşturduğunu düşündüğümüz, gözden uzak olsun düşüncesinin şekillendirdiğini söyleyebiliriz. Aceleci, çevresel ve ekonomik hiçbir kaygı gütmeyen bu davranış sonucu ileride daha büyük faciaların yaşanması kaçınılmazdır. Sorumsuzca denize, ırmağa ve/veya uygun olmayan ortamlara boşaltma, ekolojik ve ekonomik olduğu kadar uzun dönemde herhangi bir afette yine karşımıza birer sorun yumağı olarak çıkacaktır. Tüm bu olumsuzluklardan kurtulmanın yolu, her konuda olduğu gibi, afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusunda hazırlıklı ve organize olmayı gerektirmektedir. Merkezi yönetim kuruluşları ve yerel yönetimler başta olmak üzere toplumun tüm sektörlerine önemli görevler düşmektedir. Bu nedenle: Doğal afetlerle ilgili yasal düzenlemelerin, afet yıkıntı ve atıkların yönetimini dikkate alarak yeniden düzenlenmesi; afet yıkıntı ve atıkları yönetiminin mevcut katı atık yönetimi programları içerisinde ve kriz yönetimi planlarıyla ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Yerel ve ulusal düzeyde geliştirilecek katı atık yönetimi politikaları konuyu bu biçimde ele almalıdır. Yerel yönetimlere bu bakımdan önemli sorumluluklar düşmektedir. İlkönce, her yerel yönetim biriminin tanımlaması yapılmış afetlere karşı acil müdahale planları içinde afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusuna yer vermesi gerekmektedir. Yörenin ve yakın bölgenin kaynakları, bilimsel gerçekliğe uygun olarak planlanarak olası acil durumlarda uygulama stratejileri geliştirilmelidir. Depremden zarar gören illerde kurulmuş olan Bilim Kurulları ile İçişleri Bakanlığı na bağlı ve merkezi Kocaeli de olan Afet Bölge Koordinatörlüğü ve Afet Bölge İl Koordinatörlükleri nin 25, afet yıkıntı ve atıklarının yönetimi konusuna gelecek uygulamalara örnek olması, ülkemiz için kazanç olmasını da dikkate alarak daha duyarlı ve bilinçli biçimde yaklaşmaları gerekmektedir. Konu, ilgililerce çağdaş anlamda ele alınarak, geliştirilecek Kriz Yönetimi Planlarında ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinde afet atıkları yönetimi konusu da yer almalıdır. Afet yıkıntı ve atıklarının yönetiminde özellikle gelişmiş ülkeler 25 Doğal Afetlerde Yapılacak Yardımların Düzenlenmesi ile Vergilerin Ödeme Sürelerinin Uzatılmasına ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname Karar Sayısı: KHK/576, tarih sayılı Resmi Gazete.

17 17 tarafından başarıyla uygulanan geri kazanım, hacim ve miktar olarak azaltım konularına özel önem verilmelidir. Tüm bunlar gerçekleştirilirken yapılanların başta insan sağlığı ve güvenliği olmak üzere çevreye ve diğer canlılara karşı olan sorumluluğumuzdan kaynaklandığının bilincinde olmamız gerekmektedir. Yoksa, bencil insanoğluna doğanın kendisi bunu tekrar kendi kanunlarıyla hatırlatacaktır. Önemli olan sorumluluk hissiyle davranıp, hazırlıklı ve organize olmaktır.