TEZ ONAYI Prof. Dr. Hasan TATLIDİL danışmanlığında, İsmail Hakan ERDEN tarafından hazırlanan Türkiye de Fonksiyonel Entegre İdare Ve Kontrol Sistemini

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ TÜRKİYE DE FONKSİYONEL ENTEGRE İDARE VE KONTROL SİSTEMİNİN KURULMASI VE BENİMSENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA İsmail Hakan ERDEN TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır 1

2 TEZ ONAYI Prof. Dr. Hasan TATLIDİL danışmanlığında, İsmail Hakan ERDEN tarafından hazırlanan Türkiye de Fonksiyonel Entegre İdare Ve Kontrol Sisteminin Kurulması Ve Benimsenmesi Üzerine Bir Araştırma adlı tez çalışması 28/03/2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy çokluğu ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof. Dr. Hasan TATLIDİL Jüri Üyeleri: Başkan: Prof. Dr. Gülcan ERAKTAN Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Hasan TATLIDİL Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. İ. Coşkun CEYLAN Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Üye : Yrd. Doç. Dr. İlhami BAYRAMİN Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Anabilim Dalı Üye : Yrd.Doç. Dr. Duygu AKTÜRK Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü ii

3 ÖZET Doktora Tezi TÜRKİYE DE FONKSİYONEL ENTEGRE İDARE VE KONTROL SİSTEMİNİN KURULMASI VE BENİMSENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA İsmail Hakan ERDEN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hasan TATLIDİL Araştırmada Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin oluşturulması için gerekli çalışmaları yapmak, sistemin temel unsurlarını tanımlanmak suretiyle Ülkemizde var olan ilişkili faaliyetleri ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu doğrultuda rasyonel tarımsal planlamalar ve desteklemelerin yapılması için Avrupa Birliği ile uyumlu işleyen fonksiyonel bir sistemin oluşturulması ve sistemin çiftçiler tarafından benimsenmesi yönünde yürütülecek olan yayım çalışmalarına katkı sağlayacak bulguları ortaya koymak da hedeflenmiştir. Araştırmanın ana kitlesini Ağrı ve Tekirdağ illeri Merkez ilçelerinde elli üç köyden toplam 200 çiftçi oluşturmaktadır. Bu çiftçiler her ilden 100 olmak üzere Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) kayıtlarından yararlanılarak ilin tarımsal özelliklerine sahip işletmeler arasından seçilen çiftçilerdir. Verilerin toplanmasında anket yöntemi kullanılmış ve elde edilen verilerin istatistiksel analizi yapılmıştır. Ayrıca değişkenler arasındaki ilişkilerin tespit edilebilmesi için khi-kare testi uygulanmıştır. Entegre İdare ve Kontrol Sistemi toprağını işleyen, toprağını tarıma hazır halde tutan Çiftçiyi desteklemektedir. Tapu sahibinden ziyade toprağı işleyenlerin önemsenmesi durumu sorulduğunda, çiftçilerin % 87 sinden olumlu görüş alınmıştır. Bu durumla ilgili olarak, yaş aralığında olan çiftçilerinin % 67,2 sinin, entansif tarım yapan, eğitim düzeyi ve gelir düzeyi yüksek çiftçilerin olumlu oldukları, köyde yönetime katılanların da bu durumu destekledikleri, çiftçi örgütlerine üye olan çiftçilerin de daha olumlu baktıkları bulunmuştur. Olumsuz olanlar, Ağrı ili merkez ilçe çiftçilerinden arazilerinin bir kısmını kiraya veren ve tarım arazisi küçük olanlar, Tekirdağ ili merkez ilçe çiftçilerinden ise gelir düzeylerini artırmak için arazi kiralayanlar olduğu anlaşılmış, arazi büyüklüğünün düşük oluşu da olumsuzluğa katkı sağlamıştır. Sistemin uygulanması ve kabulü için öncelikle çiftçilere desteklemelerle sağlanan gelirde bir azalma olmaması ve özgün bir yaklaşımın geliştirilmesi gerekmektedir. Mart 2008, 152 sayfa Anahtar Kelimeler: Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (IACS), Arazi Parsel Tanımlama Sistemi, Orto- görüntü, Referans parsel, Benimseme, Tarımsal yayım i

4 ABSTRACT Ph. D. Thesis A RESEARCH ON DESIGNING AND ADOPTION A FUNCTIONING INTEGRATED ADMINISTRATION AND CONTROL SYSTEM (IACS) IN TURKEY İsmail Hakan ERDEN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Hasan TATLIDİL By this research it is aimed to make necessary studies to establish an Integrated Administration and Control System, to put forward the relational activities in our country via identifying the basic components of the system. In order to make rational agricultural plans and subsidies in this regards, it s also aimed to establish an EU compliant functioning system and to put forward the findings for publication studies which will be executed for the adoption of system by farmers. Main mass of the research composed from 200 farmers in total from fifty three villages of Ağrı and Tekirdağ Central Districts. These 100 farmers from each province selected from the records of National Farmer Registration System, between the agricultural holdings having the agricultural attributes of that province. Questionnaire method has been used for data collection and statistical analysis of the obtained data has been realised. Additionally, khi-square test has been applied in order to determine the relation between the variables. Integrated Administration and Control System supports the farmers who cultivate their land and keep it ready for agricultural activities. Farmers gave their positive response at a rate of 87% when the importance status is questioned; if the farmer cultivating the land rather than the owner of the land has of importance. Concerning this situation 67,2% of the farmers who are between the ages 41-62, dealing with intensive agriculture, having high level of education and income have positive opinions and the people who take part in administration of the village supported this idea, and it s found that farmers having Farmers Association membership were more positive. Ones who have negative opinions in Ağrı central district came from the farmers who rent some of their land with small agricultural parcel and in Tekirdağ negative opinions came from the farmers who rent their land to increase their income level and also the having small size of land which is also contributed to these negative opinions. For the implementation and acceptance of the system, first of all there shouldn t be any decrease in supports given to the farmers and the development of an original and regional approach is required. March 2008, 152 pages Key Words: Integrated Administration and Control System, Land Parcel Identification System (LPIS), Ortho-image, Reference Parcel, Adoption, Agricultural Extension. ii

5 TEŞEKKÜR Tarımsal desteklemelerde çok ciddi bir reform niteliğinde olan ve desteklerden hak eden çiftçi ve işletmelerin yararlandırıldığı, üründen ziyade alanın dikkate alındığı ve tarımda ikinci öncelik olarak kabul edilen yepyeni bir sistemin, Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin kurulması ve benimsenmesi ile ilgili hazırlık çalışmaları yapma olanağı sağlayan, araştırmanın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyerek akademik ortamda olduğu kadar beşeri ilişkilerde de engin fikirleriyle yetişme ve gelişmeme katkıda bulunan danışman hocam sayın Prof. Dr. Hasan TATLIDİL e, çalışmalarım süresince desteklerini esirgemeyen bir hoca bir dost olarak sayın Doç. Dr. İ. Coşkun CEYLAN a, değerli hocam Yrd. Doç. Dr. İlhami BAYRAMİN e, ve Araş. Gör. Özdal KÖKSAL a yardım ve ilgilerinden dolayı teşekkür ederim. Ayrıca, çalışmalarım süresince büyük bir hoşgörü ve sabır gösteren eşim Ferahnaz ERDEN e, beni sürekli destekleyen kızım Sera ya ve yardımlarından dolayı oğlum Can a en derin duygularla teşekkür ederim. İ.Hakan ERDEN Ankara, Mart 2008 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ KONU İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR IACS ve Unsurları Konusunda Yapılan Araştırmalar Türkiye de yapılan araştırmalar Diğer ülkelerde yapılan araştırmalar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Üreticilerle ilgili örnekleme çalışması ve anket formlarının hazırlanması Anket uygulaması Verilerin değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BÖLGELERİNİN TANITILMASI Coğrafi Konumu Topoğrafya ve Toprak Yapısı İklim Özellikleri Nüfus Durumu Eğitim Durumu Ulaşım, Haberleşme ve Diğer Altyapı Durumu Tarımsal Yapı TÜRKİYE DE TARIMSAL DESTEKLEMELERİN GENEL DURUMU ENTEGRE İDARE VE KONTROL SİSTEMİ VE SİSTEMLE İLGİLİ TÜRKİYE DE GÜNÜMÜZE KADAR YAPILAN ÇALIŞMALAR Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin Tanımı ve Kapsamı Sistemin Temel Unsurları Entegre sistem Bilgisayar destekli veri tabanı Arazi parsel tanımlama sistemi Ödeme haklarının tanımlanması ve kaydına yönelik sistem Destek başvuruları Entegre kontrol sistemi Destek başvurusu yapan çiftçiler için bir kayıt sistemi Hayvan kimlik ve kayıt sistemi IACS/LPIS İlgili AB deki Uygulamalar AB deki LPIS uygulamalarına ait genel durum LPIS den sorumlu kurum LPIS ile ilgili yasal düzenleme durumu Referans parsel kullanımı LPIS ile ilgili görüntü kullanım durumu Orto foto yenileme durumu LPIS in web kullanımına elverişlilik durumu iv

7 6.3.2 Üye ülkelere ilişkin örnekler İtalya Slovenya Çek Cumhuriyeti IACS ile İlgili Türkiye de Günümüze Kadar Yapılan Çalışmalar Çiftçi Görüşmeleri Sayısallaştırılmış tarımsal parsellere, çiftçi beyanına dayalı görüşmeler ve bulgular Anket Uygulaması ve Bulgular Kişisel özellikler Yaş Cinsiyet Medeni hali Eğitim düzeyi Köyde yönetime katılma İşletmede kayıt tutma Gelir düzeyi Kredi alma Sosyal güvenlik Ürün sigortası Mülk arazi genişliği İşletme büyüklüğü Desteklenen arazi büyüklüğü Sulama Ürün deseni Makine varlığı Hayvan varlığı Haberleşme davranışları Televizyon izleme sıklığı Gazete okuma sıklığı Bilgi kaynakları Yayım faaliyetlerine katılma IACS sisteminin yayılması ve benimsenme IACS sisteminin uygulanması Toprağı işleyene öncelik verilmesi Sistemin uygulanmasının kolaylaştırılması Çiftçilerin sistemin uygulanmasına ilişkin görüşleri SONUÇ KAYNAKLAR EKLER EK 1 Entegre İdare ve Kontrol Sistemi Çiftçi Sunumu EK 2 Sayısallaştırılmış ve Sayısallaştırılmamış Orto-Görüntü EK 3 Anket Formu EK 1 Entegre İdare ve Kontrol Sistemi Çiftçi Sunumu EK 2 Sayısallaştırılmış ve Sayısallaştırılmamış Orto-Görüntü EK 3 Anket Formu ÖZGEÇMİŞ v

8 SİMGELER DİZİNİ AB ABGS AGEA AKP CBS ÇATAK ÇKS DEM DGD GCP GERK GIS IACS JRC KİT LPIS MERNİS ÖSYM STATİP SYM TKB TRT TSB TSKB TUİK TÜGEM TV TZOB YKN Avrupa Birliği Avrupa Birliği Genel Sekreterliği Agricultural Payment And Control Agency (Tarımsal Ödeme ve Kontrol Ajansı) Arazi Kullanım Planları Coğrafi Bilgi Sistemleri Çevre Amaçlı Tarımsal Alanların Korunması Çiftçi Kayıt Sistemi Digital Elevation Model (Sayısal Yükseklik Modeli) Doğrudan Gelir Desteği Ground Control Point/s (Yer Kontrol Noktaları/sı) Graphical Agricultural Unit of Holdings (Grafiksel Tarım İşletmesi Birimi) Geographical Information System (Coğrafi Bilgi Sistemi) Integrated Administration and Control System (Entegre İdare ve Kontrol Sistemi) Joint Research Centre (Ortak Araştırma Merkezi) Kamu İktisadi Teşebbüsleri Land Parcel Identification System (Arazi Parsel Tanımlama Sistemi) Merkezi Nüfus İdare Sistemi Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi Sorunlu Tarım Arazilerinin Tespiti ve İyileştirilmesi Projesi Sayısal Yükseklik Modeli Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Tarım Strateji Belgesi Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri Türkiye İstatistik Kurumu Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü Televizyon Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yer Kontrol Noktaları/sı vi

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 6.1 Arazi parsel tanımlama sisteminin IACS ile ilişkisi (Kay and Leo 2005) Şekil 6.2 Ortorektifikasyon, hassasiyet doğrulama işlemi (Anonymous 2007) Şekil 6.3 Blok LPIS lerin oluşturulması (Kay 2006), Şekil 6.4 Fiziksel blok (Zloty 2007) Şekil 6.5 Tarımsal parsel (Zloty 2007) Şekil 6.6 Çiftçi bloğu (Zlot 2007) Şekil 6.7 Kadastro parseli (Zloty 2007) Şekil 6.8 AB ülkelerinde uygulanan referans parsel türleri (Anonymous 2007a) Şekil 6.9 Tarımsal parselin yerinin belirlenmesi (Anonymous 2007) Şekil 6.10 LPIS in tarımsal altyapı açısından görev aldığı alanlar (Leo 2005) Şekil 6.11 LPIS den sorumlu kurum (Kay and Milenov. 2007) Şekil 6.12 LPIS ile ilgili yasal statüyü tanımlayan ulusal bir dayanağın mevcudiyeti (Anonymous. 2007a) Şekil 6.13 Görüntü kullanım durumu (Anonymous. 2007a) Şekil 6.14 Orto foto yenileme durumu (Anonymous. 2007a) Şekil 6.15 LPIS ile ilgili web siteleri (Kay and Milenov 2007) Şekil 6.16 Italya da üzüm yetiştirilen alanların Web tabanlı CBS kayıtları (Anonymous. 2005) Şekil 6.17 Italya da zeytin alanlarına ilişkin Web tabanlı CBS kayıtları (Anonymous. 2005) Şekil 6.18 Slovenya da çiftçi kaydı ara yüzü (Petrosev ve Rotter 2007) Şekil 6.19 LPIS haritası ve çiftçi deklarasyonunun alındığı basılı form (Trojáček 2007) Şekil 6.20 Çek Cumhuriyeti nde blok sınırlarının sayısallaştırılması (Trojáček 2005) Şekil 7.1 Tekirdağ merkez ilçe de beyan edilen ve sayısallaştırılan alanın oransal farkı vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 Ağrı ili tarla ürünlerinin ürün grupları itibariyle ekiliş oranları dağılımı (Anonim 2007b) Çizelge 4.2 Tekirdağ ili tarla ürünlerinin ürün grupları itibariyle ekiliş oranları dağılımı (Anonim 2007e) Çizelge 5.1 Yıllara göre desteklemeler (Milyon YTL). (Anonim 2007h)..28 Çizelge 7.1 ÇKS de çiftçi olarak kabul edilen ve araştırma kapsamında çalışılması planlanan kişilerin tarımsal faaliyet durumları Çizelge 7.2 Tekirdağ merkez ilçe de beyan edilen ve sayısallaştırılan alan farkı Çizelge 7.3 Çiftçilerin yaşı Çizelge 7.4 Çiftçilerin cinsiyetlerine göre dağılımı Çizelge 7.5 Çiftçilerin medeni halleri Çizelge 7.6 Çiftçilerin eğitim düzeyi Çizelge 7.7 Köyde yönetime katılma Çizelge 7.8 İşletme ile ilgili kayıt tutma Çizelge 7.9 Çiftçilerin gelir düzeyi Çizelge 7.10 Kredi alma Çizelge 7.12 Emeklilik Çizelge 7.13 Ürün sigortası yaptırma Çizelge 7.14 Çiftçi örgütlerine üyelik Çizelge 7.15 İşletme egenim biçimi Çizelge 7.16 Mülk arazi genişliği Çizelge 7.17 İşletme büyüklüğü Çizelge 7.18 Desteklenen arazi büyüklüğü Çizelge 7.19 Sulu tarım düzeyi Çizelge 7.20 Ürün deseni Çizelge 7.21 Traktör varlığı Çizelge 7.22 Hayvan varlığı Çizelge 7.23 Televizyon izleme sıklığı Çizelge 7.24 Gazete okuma sıklığı Çizelge 7.25 Bilgi kaynakları Çizelge 7.26 Yayım elemanları ile görüşme sıklığı Çizelge 7.27 IACS sisteminin Türkiye de uygulanması Çizelge 7.28 Toprağı işleyene öncelik verilmesi Çizelge 7.30 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin eğitim düzeyi ile ilişkisi Çizelge 7.31 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin çiftçilerin köyde yönetime katılma ile ilişkisi Çizelge 7.32 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin gelir düzeyi ile ilişkisi Çizelge 7.33 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin çiftçi örgütlerine üyelik ile ilişkisi Çizelge 7.34 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin işletme egenim biçimiyle ilişkisi Çizelge 7.35 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin mülk arazi genişliği ile ilişkisi Çizelge 7.36 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin ürün cinsi ile ilişkisi Çizelge 7.37 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin hayvan varlığı ile ilişkisi Çizelge 7.38 Toprağı işleyene öncelik verilmesinin traktör varlığı ile ilişkisi viii

11 Çizelge 7.39 IACS sisteminin uygulanmasını kolaylaştırma Çizelge 7.40 Çiftçilerin IACS sisteminin uygulanmasına ilişkin görüşleri ix

12 1. GİRİŞ Ülkemiz coğrafi yapısı ve ekolojik koşullar nedeniyle tarımsal üretimde miktar ve ürün çeşitliliği yönünden büyük bir potansiyele sahip olmakla birlikte, bu potansiyelin uluslararası rekabet ortamında varlığının kanıtlanmasının, kaynakların akılcı ve planlı kullanılması, dinamik, mevcut şartlara uyum gösterebilen politika seçeneklerinin belirlenmesi ve uygulanması halinde mümkün olacağı tabiidir. Son yıllarda değişen ulusal ve uluslararası koşullar yeni fırsatları yaratırken, tarım ve gıda sektöründe yıllarca oluşturulan farklı yaklaşımlar ne yazık ki kendi kendine yeterli olmaya yönelik politikaların oluşturulmasını amaçlayan reformların gerekliliğini de gündeme getirmiştir. Uygulanan tarım politikaları incelendiğinde aşağıdaki değerlendirmeleri yapmak mümkündür (Anonim 2004c); a. Tarımsal destekleme politikalarının kapsamına giren ürünlerin seçiminde, sayısında ve destekleme yöntemlerinde belli bir istikamette olmayan sürekli değişimler olmuştur. b. Destekleme kapsamına alınacak ürünlerin seçiminde hayvansal ürünler aleyhine bir dengesizlik olmuştur. c. Destekleme politikalarının uygulanmasında birden fazla kurumun sorumlu olması ve kurumlar arasında uyumun sağlanamaması, ilgili politikaların oluşturulması ve uygulanmasını olumsuz yönde etkilemiştir. d. Destekleme politikalarının oluşturulmasında çoğu zaman ani ve yeterince irdelenmeyen kararlarla hareket edilmiş ve uygulamalarda siyasi müdahaleler etkili olmuştur. e. Desteklemelerin bütçedeki gerçek yükü şeffaf bir biçimde ortaya konulamamış, yükün büyük bölümü Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) ve T.C. Ziraat Bankasının üzerinde görev zararlarına yol açmıştır. 1

13 f. Çiftçilerin eğitim seviyelerinin düşüklüğü ve iyi örgütlenememeleri tarım politikalarının uygulanmasını güçleştirmiştir. g. Dünya fiyatları gözetilmeksizin açıklanan yüksek taban fiyatları, desteklenen ürün miktarının artmasına ve dolayısıyla stokların oluşmasına neden olmuştur. Stokların ihraç yoluyla eritilmesi ise görev zararlarını doğurmuştur. h. Fiyat yoluyla destekleme alımlarının iktisadi göstergeler yerine siyasi kaygılarla belirlenmesi, üretici gelirlerinde belirsizlik yaratarak istikrarsızlığa yol açmış ve zaten dengesiz olan gelir dağılımını daha da bozmuştur. ı. Türkiye deki tarım politikalarının uzun vadeli olmaması, üreticilerin uzun dönemli ve kalıcı karar vermesini engellemiştir. Ülke tarımının devlet desteğine gereksinim duymayacak bir sosyo-ekonomik ve teknolojik gelişmişlik düzeyine henüz ulaşamamış olması nedeniyle desteğin devam etmesi bir zorunluluktur. Bununla birlikte, destekleme uygulamalarının, gerek kamu finansmanı ve gerekse etkinlik ve verimlilik, gelir bölüşümü, teknoloji kullanımı vb yönleriyle başarısız olduğu yönünde eleştirilerin, büyük ölçüde gerçeği yansıttığı söylenebilir. Bu başarısızlıklar, desteklemelerin tamamen ortadan kaldırılmasını değilse de, destekleme politikalarının çok ciddi bir reforma tabi tutulması gereğini vurgulamaktadır. Hangi tür politika önlemi uygulanırsa uygulansın önemli olanın, desteklerden hak eden çiftçi ve işletmelerin yararlandırılması olduğu gerçeğinden hareket edilmeli ve bu doğrultuda politikalar üretilmelidir. Avrupa Birliği nde (AB) tarımsal desteklemelerin sağlıklı bir şekilde idaresi ve kontrolü için oluşturulmuş mekanizmaları kapsayan bir sistem olan Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (Integrated Administration and Control System - IACS 1 ) çiftçilere yapılan 1 IACS kısaltması; Entegre İdare ve Kontrol Sistemi için (IACS) için (LPIS) olarak AB ne uyum sürecinde aynı terminolojinin sağlanması için kullanılmaktadır. 2

14 yardımların doğru olarak ödenmesini ve yanlış beyanların engellenmesini sağlar iken, özellikle arazisini işleyen, tarımla uğraşan çiftçinin işlediği arazi ile ilgili olarak desteklenmesine olanak tanımaktadır. Aynı yaklaşımın Türkiye de de benimsenmesi durumunda ülkemizde bugüne kadar uygulanmakta olan tarımsal politikalarla geliştirilen desteklemelerde köklü değişikliklere neden olacaktır. Entegre İdare ve Kontrol Sisteminde (IACS) her türlü tarımsal faaliyetin tapu ile ilişkilendirilmesi, sadece tapu beyanı ile desteklemelerden faydalanmaya olanak tanınması yerine, arazinin işlenmesi, iyi tarım ve çevre koşulları göz önünde tutularak toprağın tarımsal faaliyete hazır halde tutulması başlı başına bir yeniliktir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM) bünyesinde Türkiye de Entegre İdare ve Kontrol Sistemi nin Oluşturulması ve Arazi Parsel Tanımlama Sistemi nin (Land Parsel Identification System - LPIS 2 ) kurulması konularını kapsayan bir AB projesi yürütülmektedir. IACS sisteminin temel unsurları, bilgisayarlı veri tabanı, arazi parsel tanımlama sistemi, ödeme haklarının tanımlanması ve kaydına yönelik sistem, destek başvuruları, entegre kontrol sistemi ve destek başvurusu yapan çiftçiler için bir kayıt sistemi, bilgisayarlı veri tabanı olarak bir çok benzer veri tabanın bulunduğu, ödeme haklarının Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) bünyesinde yerine getirilmeye çalışıldığı anlaşılmıştır. Ancak Türkiye de uygulanan ÇKS de belge ibrazı (arazi aidiyet belgesi, çiftçi belgesi), muhtar ve aza onayı, kadastro geçen yerlerde örnekleme yöntemi ile mahallinde kontrol, kadastro geçmemiş yerlerin ise tamamında tespit işlemleri, köylerde ve ilçe müdürlüklerinde listelerin askıya çıkarılması, ön denetim ve şikayetlerin değerlendirilmesi, başvuru sahiplerinin özlük bilgilerinin, Merkezi Nüfus İdare Sistemi (MERNİS) ile çapraz kontrole tabi tutulması şeklinde bir kısım kontrol çalışmaları olmakla birlikte Bölüm de açıklanan ve AB de uygulanmakta olan entegre kontrol sistemi ve IACS da mevcut diğer sistemler bulunmamaktadır. 2 LPIS kısaltması; Arazi Parsel Tanımlama Sistemi için (LPIS) olarak AB ne uyum sürecinde aynı terminolojinin sağlanması için kullanılmaktadır. 3

15 Bu araştırma Türkiye de illerin tarımsal yapıları ile çiftçilerin özellikleri, yetiştirilen ürün grupları, arazi kullanım kabiliyetleri, iklim durumu vb. özellikler dikkate alınarak belirlenen ve proje kapsamında yer alan Ağrı ve Tekirdağ illerinin Merkez ilçelerinde gerçekleştirilmiştir. IACS sisteminin üreticiler tarafından benimsenmesi konusunun irdelendiği ve Türkiye de ilk defa uygulanmasına başlanacak bir konuyu içeren orijinal bir çalışma olması araştırmanın önemini arttırmaktadır. Bu araştırma ile işleyen bir Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin oluşturulması için gerekli çalışmaları yapmak, sistemin temel unsurlarını tanımlanmak suretiyle ülkemizde var olan ilişkili faaliyetleri ortaya koymak ve bu doğrultuda rasyonel tarımsal planlamalar ve desteklemelerin yapılması için AB ile uyumlu işleyen fonksiyonel bir sistemin oluşturulması ve sistemin çiftçiler tarafından benimsenmesi yönünde yürütülecek olan yayım çalışmaları için uygun yaklaşımın oluşturulmasına katkı sağlayacak bulguları ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırma küçükbaş hayvanlarda kayıt sisteminin olmaması da göz önünde bulundurularak bitkisel üretim ağırlıklı olarak yapılmış olup, bundan sonraki araştırmalarda sistemin hayvansal üretim açısından da ele alınması yararlı olacaktır. Sistemin ülkemiz için yeni ve hiç uygulanmamış olmasının yanı sıra, çiftçi beyanının esas olması, çiftçinin bu beyanına ilişkin kazandığı ödeme haklarını, işlediği arazilerinin görüntülerini internet üzerinden IACS sitesini kullanarak takip edebilmesinin mümkün bulunması, halen ülkemizde uygulanmakta olan destekleme sisteminden farklı bir sistemin bu sistem tarafından idare ediliyor olması bir teknolojik yeniliktir. Bu amaca yönelik olarak, üreticilerin benimseme davranışları üzerinde etkili olan üretici koşulları (sosyo-ekonomik özellikleri, üretim deseni, işletme büyüklükleri, arazi mülkiyet durumu vb.) ile tarımsal desteklemelerde bir yenilik olarak IACS nin benimsenmesi davranışı açısından üreticiler arasındaki sahip olunan koşullar bakımından gözlenen benzerlikler ve farklılıklar irdelenmiştir. Böylece, IACS nin yayılması ve benimsenmesinde yayımın bir araç olarak daha etkin kullanımına olanak sağlayacak bulgular elde edilmeye çalışılmıştır. 4

16 Araştırma kapsamında ele alınan değişkenlerin belirlenmesinde, IACS sisteminin ülkemizde henüz uygulanmaya başlanılmamış olması, ortaya koyacağı yeniliklerin çiftçiler tarafından ihtiyaç duyulan uygulamaları değil de AB ne uyum sürecinde gerçekleştirilmesi gereken uygulamaları içeriyor olması göz önünde bulundurulmuştur. Bir tarım işletmesinde; karar verme en önemli konulardan biridir (Husdal 1999). Genel olarak verilecek kararlar stratejik, politik, yönetim ve yürütme kararları olarak ayrılmaktadır. Araştırma konusu sistemin uygulanması için karar politik olup; bu doğrultuda getirilecek yeniliklerin ihtiyaçları karşılaması gerekmektedir. Rogers a (1962) göre çiftçilerin ihtiyaçları karşılandığı sürece yenilikler daha kısa sürede benimsenmektedir. Klasik yayılma ve benimseme araştırmalarında, haberleşme davranışları (televizyon izleme sıklığı, gazete okuma ve alma sıklığı, bilgi kaynakları) ve yayım faaliyetlerine katılma ele alınan önemli değişkenlerdir. Ancak, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından IACS sisteminin çiftçiler nezdinde tanıtılması amacıyla ülkesel bazda tanıtım faaliyetlerine henüz başlanmamış olması, var olan AB projesinin ülkesel uygulamaya geçiş öncesinde bir ön proje niteliğinde ve pilot çalışma olması, araştırmada ÇKS de kayıtlı bulunan çiftçiler üzerinde çalışılması nedenleriyle yukarıda anılan değişkenler araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Tez çalışması araştırmanın amacı, önemi ve kapsamının işlendiği giriş bölümü ile birlikte sekiz bölümden oluşmaktadır. İkinci bölümde konuyla ilgili yurt içi ve yurt dışında yapılmış olan araştırmalara yer verilmiş, üçüncü bölümde kullanılan materyal ve yöntem açıklanmıştır. Araştırma bölgesi dördüncü bölümde tanıtılmış, beşinci bölümde desteklemelere ilişkin genel bilgilendirmede bulunulmuş, altıncı bölümde ise Entegre İdare ve Kontrol Sistemi tanıtılarak, araştırma bulgularına yedinci bölümde, sonuç ve öneriler ise sekizinci bölümde verilmiştir. 5

17 2. KONU İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Tarımsal yayım hizmetlerinin başarılı olmasında, bu hizmetlerin yürütülmesinde benimsenen yayım yaklaşımının etkisi büyüktür. Ülkeler kendi farklı özelliklerine bağlı olarak ve kendi sorunlarını çözmeye yönelik farklı yayım sistemleri uygulamaktadırlar. Bu uygulamalar doğrultusunda yapılan yayım araştırmalarında bunlar incelenmektedir. Ülkemizde çiftçilerin sosyo-ekonomik nitelikleri, bunların yenilikleri benimsemedeki etkileri ve haberleşme kanallarının yeniliklerin yayılma sürecindeki etkilerini inceleyen tarımsal yayım araştırmaları yapılmaktadır. IACS AB ne uyum sürecinde gerçekleştirilmesi gereken ve üyelik için pasaport niteliğindir. Sistemin kabulü yada uygulanmasından ziyade sistemin öncelikle ülke genelinde uygulanmaya başlayacak olması dikkate alındığında; IACS konusunda yapılan araştırmalar, sistemin çiftçilere anlatılması, getirdiği yeniliklerin aktarılması yayım çalışmaları ile sağlanacağı için, benimseme ve yayılma konularında yapılan araştırmalar kadar önem kazanmaktadır. Bu yüzden, IACS ile ilgili yurt içi ve dışında düzenlenen toplantı ve seminerlerde sunumu yapılan çalışmalar araştırma kapsamında değerlendirilmiştir. Konu ile ilgili araştırmalar bölümü, IACS ve unsurları konusunda yapılan yurt içi, yurt dışı çalışmalar olmak üzere iki alt başlığa ayrılarak incelenmiştir. 2.1 IACS ve Unsurları Konusunda Yapılan Araştırmalar Türkiye de yapılan araştırmalar Üçar ve Başayiğit (2001), çalışmalarında uzaktan algılama tekniklerinin sulu tarımda kullanılmasının; suyun daha verimli ve etkin kullanılmasında, su kaynaklarının yönetiminde ve yönetim esnasında yöneticilere sağlayacağı avantajlar açıklamaya çalışmışlar, bu çalışmalar ışığında kaynaklarının etkin olarak kullanımını sağlamada gerekli olan parametrelerin belirlenmesinde uzaktan algılama tekniklerinden faydalanma hem zaman hem de maliyetin azaltılmasında büyük bir önem taşımakta 6

18 olduğunu, özellikle arazi kullanımı, bitki deseni ve yaprak alan indeksi gibi bitkiye ait özelliklerin doğrudan uzaktan algılama teknikleriyle belirlenmesi yapılabildiğini belirtmişlerdir. Yine çalışmalarında günümüzde 1 m çözünürlüğe sahip IKONOS gibi yüksek çözünürlüklü uyduların parsel bazında yapılacak çalışmalarda uygulanabilirliğinin belirlenmesi için de çeşitli çalışmalar yapılmasının gerektiğini ifade etmişlerdir. Sulamadan dolayısıyla sulu tarımdan beklenen faydanın sağlanabilmesi için de kısa sürede istenilen bilgileri kullanıcıların hizmetine sunabilen Uzaktan Algılama tekniklerinin kullanımının yaygınlaştırılması gerektiğini ve sulama şebekelerinin etkin bir şekilde yönetilmesinde bu tekniklerin kullanılmasıyla objektif ve sağlıklı veriler sağlanacağından, yöneticilere karar alma aşamasında kolaylık getireceğini vurgulamışlardır. Tuğaç ve Torunlar (2002), Ankara ilinde, Haymana- Gölbaşı kara yolunun 22. Km sinde bulunan toplam 968 ha lık bir alana sahip olan Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Çiftliği ile Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kenan Evren Araştırma ve Uygulama Çiftlikleri arazilerinde yollar, parseller ve gölete ait noktalarının GPS aleti yardımıyla koordinat okuması yapılmış, jeolojik gözlemler yapılarak alana ait detay jeolojik haritalar elde edilmiştir. Çalışmada alana ait toprak, jeolojik, parseller, yollar vb. kapsamlara ait haritalar yapılmış, toprak, jeolojik, meteorolojik ve parsel bazında ürüne ait veri tabanları depo edilip haritalarla ilişkilendirilerek sağlıklı sorgulamaların yapılmasına zemin oluşturulmuştur. Proje sonucunda, öncelikle alanın mevcut arazi kullanım durumu tespit edilmiştir. Ürün cinsine göre yetişebilir uygun alanların tespitiyle; optimum şartlarda ürüne uygun yetişme alanlarının belirlenmesi ile planlı bir arazi kullanım planlaması gerçekleştirilmiştir. Alanın sayısal arazi modeli oluşturulmuş, 1980 ve 1999 yıllarına ait hava fotoğrafları karşılaştırılarak alanda bulunan gölete ait değişimler ortaya çıkartılmıştır. Ünal vd. (2002), uydu görüntüleri kullanılarak Gaziantep ilindeki tarımsal alanların belirlenmesi projesi kapsamındaki çalışmada, CBS ve uzaktan algılama teknikleri kullanılarak Gaziantep ilindeki tarım alanlarının özellikle ilde ekonomik önemi fazla olan antepfıstığı ve zeytin alanlarının miktarı ve dağılımı belirlenmiştir. Bu amaçla Gaziantep ilini kaplayan farklı iki döneme ait uydu görüntüleri yer doğrulama verileri ile birlikte değerlendirilerek öncelikle ildeki tarım alanı, orman - mera, ve tarım dışı alan olmak üzere üç ana grupta toplanmıştır. Daha sonra tarım alanları içerisinde 7

19 yoğunlaşılarak bu alandaki iki alt sınıf tarla alanları ve meyvelikler olarak tespit edilmiştir. Görüntü sınıflama sonucu elde edilen istatistikler il ve ilçe bazında verilmiştir. Tiryakioğlu (2003), Avrupa Birliği nde IACS ve Türkiye de uygulanabilirliği konulu uzmanlık tezinde, sürekli bir değişim içinde olan IACS hakkında, tezin gerçekleştiği yıla kadar olan gelişmeler ve o yıllarda mevcut olan AB Tüzük ve Yönetmelikleri incelenerek elde edilen bilgiler aktarılmış, Türkiye de IACS ile ilgisi bulunan TKB bünyesindeki ve dışındaki kuruluşlar ve çalışmaları incelenmiştir. Günek vd. (2004), uzaktan algılama destekli Fırat Üniversitesi Kampus Bilgi Sistemine ilişkin araştırma; üniversitenin mevcut tesislerini bilgisayar ortamına aktarmak, tesisleri daha verimli, güvenli, kontrollü kullanabilmek ve her türlü alt yapı ve personel bilgilerine hızlı ulaşabilmek amaçlanmış, güvenli verileri elde etmek için uzaktan algılama tekniği kullanarak yüksek çözünürlüklü uydu görüntülerinden yararlanılmış, kampus sahasını kapsayan 8X8 km boyutlarında Quickbird görüntüsü temin edilmiş, TNTmips programı kullanılarak 1/25000'lik ölçekli topografya haritası, 1/1000'lik imar planları, 1/5000'lik uçuş planları ve uydu görüntüleri koordinatlandırılmış, görüntü yardımıyla kampus içindeki bina, yol, spor tesisleri, yeşil alanlar vb. bilgiler işlenmiş, bu tabakalardaki nesnelerin öz nitelikleri girilerek sorgulamaya hazır duruma getirilmiş ve hizmete sunulmuştur. Anonim (2005), Türkiye, Balıkesir - Burhaniye Zeytin Yetiştirme Alanlarının Belirlenmesi ve Zeytin Veritabanının Oluşturulması pilot projesi, TKB Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nce 2004 yılının Mart ayında IACS (IACS: Integrated Administration and Control System ) ın tam bir uygulaması olarak başlatılmış, proje kapsamında zeytin veritabanı oluşturulması ve çiftçi bildirimlerinin karşılaştırılması yapılmış, OLI-GIS sistemi sadece zeytinlik olarak beyan edilen parsellerdeki zeytin ağaçlarını belirlemek ve saymak, bu sistemin Türkiye koşullarında uygulanabilirliğini görmek ve güvenilir zeytin veri tabanı oluşturmak için kullanılmıştır. 8

20 2.1.2 Diğer ülkelerde yapılan araştırmalar Bellow and Goham (1992), ABD de yapılan bir çalışmada Mississipi ve Arkansas eyaletlerinde fasulye, mısır, pirinç ekim alanları belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada bitkilerin gelişme dönemlerine ait Landsat uydu görüntüleri rastgele seçilen parsellerde yapılan yer ölçümleri ile ilişkilendirilmiş ve istatistiksel hesaplamalar yolu ile anılan tarım ürünlerinde ekiliş alanları bulunmuştur. Avrupa Denetçiler Mahkemesi (2003), Mayıs ayında iç kontrol sistemlerin değerlendirilmesi ile ilgili eğitim çalışmasında, mahkeme tarafından yapılan sunumda, IACS ın çiftçilere yapılan ödemelerde temel kontrol sistemi olduğu, 2000 yılında 25 milyar Euro dan fazla miktarda bir ödemenin IACS kapsamında yapıldığı ve Ortak Tarım Politikası ödemelerinin % 64 ünü oluşturduğu, 2004 yılında bu oranın % 80 in üzerinde olduğu belirtilmiştir. Kontrol mekanizmasının temel özellikleri üzerinde durulmuş, denetçinin görevleri, denetim yaklaşımı ve uygulamalar anlatılmış, denetçilerin performansları ve elde edilen sonuçlar üzerinde durulmuştur. Leo (2003), çalışmasında; 15 üye ülke ve gelecekteki 10 yeni üye ülke açısından IACS ve LPIS e genel bir bakış yaparak gelişmeleri ortaya koymuş, tarım parseli için referans parsellerinde kullanılmak üzere tek bir tanım kavramını belirtmiş, IACS içinde sayısal bir LPIS in zorunluluk olduğunu, üye ülkelerin 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren sayısal LPIS e geçmiş olacaklarını, halen yeni aday ülkelerden Slovakya, Macaristan ve Çek Cumhuriyetinin ortofoto ve çiftçi blokları kullandıkları, Malta nın tarım parseli, Slovenya ve Polonya nın kadastra parseli, Estonya ve Litvany anın fiziksel blok kullandıklarını, 15 üye ülkenin büyük çoğunluğunda fiziksel blok kullanıldığını ve 2003 yılı ortalarında tüm üye ülkelerde ortofoto oluşturulmasının tamamlanmış olacağını belirtmiştir. Garinet (2006), IACS ın yeni nesil mimarileri üzerine yapmış olduğu çalışmada, IACS ın kurulması veya mevcut IACS ın yenilenmesi için bazı kilit mimari kavramları ortaya koymuş olup, bu kavramlar sadece teknolojiye yönelik olmayıp, özellikle coğrafi veriyle ilgili veri modeli ve yönetimini ele almaktadır. Çalışmada, Ortak Tarım Politikasının sürekli bir değişim içinde olduğu, bu nedenle IACS/LPIS sistemlerinin de tepkisel bir nitelik arz etmesi gerekmekte olduğunu, dolayısıyla, veri ve uygulama 9

21 mimarisinin esnek olması gerektiğini ifade etmiştir. IACS yazılımlarında esnek mimarilerin, veri modellemeye, iş verisi ve referans veri arasındaki ayrıma, veri yönetimi ve uygulamaları arasındaki ayrıma ve de hizmete yönelik mimarilere dayalı sürdürülebilir bir alt yapıyla mümkün olacağını belirtmiştir. Gobin et al. (2006), tarımda grafiksel veriye dayalı yeni hizmetler içerisinde kalıcı otlakların korunması ve bakımı konulu çalışmalarında; doğrudan ödeme alan tüm çiftçiler kalıcı otlakların korunması ve bakımıyla ilişkili standartları içeren zorunlu çapraz uyuma konu olduğu vurgulanmış, kalıcı otlak alanlarının tarımsal arazilere oranı, bölgesel düzeyden AB de üye ülke düzeyine kalıcı otlakların korunmasının kontrol edilmesi ve izlenmesi için basit bir araç niteliğinde kabul edildiği belirtilerek, kalıcı otlakların tarımsal arazilere oranı (ulusal oranı) sabit olabileceği gibi çeşitli tarımsal- ekolojik ve sosyo-ekonomik faktörlerden etkilenebileceği ifade edilmiştir. Çalışmada, kalıcı otlakların kontrolü ve izlenmesinin yönetimi, mekansal geçici analiz için imkan sağlayan kapsamlı bir coğrafi bilgi platformunun oluşturulmasını gerektirdiği, LPIS teki fiziksel bloklar, ilotlar veya kadastral referanslara göre IACS kaydının yapıldığı durumlarda, coğrafi ilişkilerin kurulması daha zor olup, mekansal geçici analizlerdeki hatalara konu olduğu vurgulanmıştır. Milenov and Kay (2006), AB üye ülkelerinde LPIS uygulamasına ilişkin durumun ortaya konduğu çalışmada, IACS GIS in doğru olarak güncellenmesinde AB üye ülkelerine daha iyi bir şekilde yardımcı olabilmek için, JRC nin (Joint Research Centre) MARS-PAC bölümü, üye ülke idarelerinden LPIS uygulamasına ilişkin duruma dair sistematik güncel bilgiyi toplandığını belirtmiş, bu bilginin ulusal düzeyde ortofoto kapsamasına ilişkin bilgiyi; referans parselin tanımını; LPIS güncellemesi için oluşturulan iş akışını; ortaya konulan toleransları, sağlanan istatistikleri vb. içerdiğini, uygun tedbirleri ve önerileri tanımlayabilmek için, toplanan bilginin ise karşılaştırmalı analizi ve gözden geçirmeyi mümkün kılacak biçimde ve kesin bir şekilde organize edilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Çalışmada, AB üye ülkelerinin idarelerinden toplanan, her bir ülkenin stratejileri, yöntemsel yaklaşımları ve de LPIS in güncellenmesi için iş akışı organizasyonu hakkındaki verinin kısa bir analizi yapılmaktadır. Orto-görüntünün güncellenmesi, blok sınırlarının güncellenmesi ve %75 ve 90 kuralının uygulanması (Komisyon Tüzüğü 796/04, Madde 6.2) gibi bazı spesifik konulara da dikkat çekilmektedir. Bazı üye ülkelerde LPIS in, IACS için sadece bir 10

22 destekleme aracı olduğu görülmekle birlikte, aslında birçok etki alanına veri sağlayan bir Arazi Yönetim Bilgi Sistemi haline gelmekte olduğu ifade edilmiştir. Bu durum, diğer bilgi tabakalarına entegre olma olanağı sağlayacağı ve muhtemelen, LPIS sisteminin kendisinin veri modelini değiştireceği, bu eğilim tüm AB ülkelerinde beklenmekte olduğu belirtilmiştir. Kay and Milenov (2007), LPIS uygulamasına ilişkin AB üye ülkelerindeki durumun ortaya konarak yapılacak güncelleme ve yenileme çalışmalarında yönetimlere yardımcı olmayı amaçlayan çalışmada ulusal düzeyde ortofoto kapsamasına ilişkin son durum ortaya konmuş, referans parsel tanımı, üye ülkeler bazındaki kullanım durumları ve elde edilen sonuçlar, LPIS in güncellenmesindeki iş akışı, blok sınırlarının güncellenme durumu, yapılan çalışmalara ilişkin uygulanan metodoloji, veri kaynakları bilgilerine yer verilmiştir. Elde edilen veriler neticesinde yasal çerçeve ve sorumlu kurumlar ülkeler bazında ortaya konmuş, yerinde kontroller ile LPIS in güncellenmesinin belirlenmesi durumu, orto görüntünün rolü, ülkelerdeki çözünürlük ve hassasiyet durumları, LPIS in web tabanlı kullanım durumları ortaya konarak, üye ülkeler nezdinde yararlı bilgiler vermişler, LPIS in bazı ülkelerde IACS ın bir elementi olmaktan ziyade Arazi Yönetim Bilgi Sistemi olmaya başladığını belirtmişlerdir. 11

23 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Araştırmanın ana kitlesini Ağrı İli Merkez İlçesi ile Tekirdağ İli Merkez İlçesine bağlı köylerdeki çiftçiler oluşturmaktadır. Araştırmanın ana veri kaynakları ise çiftçilere yapılan anketler, çiftçi görüşmeleri, AB de var olan Entegre İdare ve Kontrol Sistemi, bu sistemin unsurları ile ilgili Türkiye de var olan benzer çalışmalar, bunlara ilişkin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nda bulunan kayıtlar, Tekirdağ Merkez ilçe için sağlanan uydu görüntüleri ve araştırıcının gözlemlerinden oluşmuştur. Araştırmada IACS sistemini genel anlamda ortaya koymak, irdelemek ve çiftçiler tarafından benimsenmesi için gerekli bilgiler toplanmış, Türkiye de araştırma kapsamında ele alınan illerin tarımsal yapıları ile çiftçilerin özellikleri, yetiştirilen ürün grupları, arazi kullanım kabiliyetleri, iklimi, arazi parçalanma durumları, çalışma durumları, kredi kullanım durumları vb. özellikler dikkate alınarak iki ilçe (Ağrı Merkez ve Tekirdağ Merkez) belirlenmiş ve çalışmalar bu ilçelerde gerçekleştirilmiştir. Bu belirleme benzerlik olarak değil tam aksine farklılık olarak algılanmış, yukarıda belirtilen özelliklerle ilgili illerin değerlendirmesi yapılarak, olumlu yada olumsuz koşulda da sistemin işleyebilmesine olanak sağlayacak veri elde edilmeye çalışılmıştır. Tekirdağ ili merkez ilçeye ait km 2 uydu görüntüsü (2m hassasiyette) TKB tarafından yürütülen Türkiye de İşlevsel Bir Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (IACS) ve Arazi Parsel Tanımlama Sistemi nin (LPIS) Tasarımı İçin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na Teknik Yardım Projesi (TR /002) kapsamında elde edilen görüntülerden ayrı olarak görüntü sağlayıcı firmadan alınmış ve araştırma kapsamında kullanılmıştır. Görüntünün sayısallaştırma işlemi de araştırıcının olanakları ile gerçekleştirilmiş, araştırmada TKB projesinin lojistik imkanlarından yaralanılmış, ana veri kaynağı olarak da ÇKS kayıtları ve araştırıcının hazırladığı çiftçilerin tutumlarını belirlemeye yönelik anket formları kullanılmıştır. 12

24 Ana kitlenin çok büyük olması (Ağrı Merkez ilçede 107 köy, çiftçi, Tekirdağ merkez ilçeye bağlı 59 köy, 6389 çiftçi ) araştırıcının zaman ve maddi olanaklarının sınırlı oluşu nedeniyle gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak her iki ilin merkez ilçelerinden 100 olmak üzere, araştırma kapsamında toplam 200 çiftçiye anket uygulanmıştır. Anket uygulanacak çiftçilerin belirlenmesinde ÇKS kayıtlarından yararlanılmış ve ilin tarımsal özelliklerine sahip işletmeler dikkate alınmıştır. Araştırma kapsamında toplam 53 köyden çiftçiler ile çalışılmış, bunun 34 ü Ağrı Merkez ilçede olup, bu köylerin ilin ve merkez ilçenin sosyo ekonomik, coğrafi ve tarımsal özelliklerini taşımasına dikkat edilmiştir. Ağrı Merkez ilçede araştırma kapsamındaki köyler; Ahmetbeyli, Akbulgur, Altınçayır, Anakaya, Aşağıdörmeli, Aşağıküpkıran, Aşağıpamuktaş, Aşağısaklıca, Aşkale, Ballıbostan, Baloluk, Başçavuş, Bezirhane, Bölükbaşı, Çamurlu, Dumanlı, Eskiharman, Güvenli, Hıdır, Kayabey, Kumlugeçit, Merkez, Mollaali, Mollaosman, Murathan, Ozanlar, Tellisırt, Tezeren, Yazıcı, Yolugüzel, Yoncalı, Yukarısaklıca, Yukarıyoldüzü, Yurtpınar dır. Tekirdağ Merkez İlçede ise 19 köy araştırma kapsamına alınmış, bu köylerin de ilin ve merkez ilçenin özelliklerini taşımasına dikkat edilmiştir. Araştırma kapsamındaki köyler; Dedecik, Evciler, Gündüzlü, Güvençli, Işıklar, Karaevli, Kayı, Kılavuzlu, Köseilyas, Mahramlı, Merkez, Naipköy, Nusratlı, Oruçbeyli, Osmanlı, Semetli, Yağcı, Yayabaşı, Yazır dır. Araştırmada uygulanan çiftçi anketleri iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde 11 temel soru ve buna bağlı 30 alt grup sorusu, ikinci bölümde çiftçilerin bireysel özelliklerini, işletme özelliklerini, haberleşme davranışlarını, yayım faaliyetlerine katılma durumlarını ve IACS sisteminin benimsenmesi ve yayılması konusundaki bilgi ve tutumlarıyla ilgili verileri elde etmeye yönelik sorulardır. 13

25 3.2 Yöntem Türkiye de uygulanacak IACS sistemi getireceği temel değişikliklerin yanında içeriği itibariyle denekler için yeni bir sistem olması nedeniyle standart anket uygulamasının dışında; çalışma, çiftçi görüşmeleri, bilgisayarlarda yer alan görüntüler üzerinden çiftçiler tarafından işledikleri tarım parsellerinin gösterilmesi ve iki kademe anket uygulaması şeklinde gerçekleşmiştir. Çiftçi görüşmelerinde ÇKS sisteminde olup, çiftçi gibi görünen ama vefat etmiş olduğu belirlenen bir çiftçi yerine yedek çiftçi çalışma kapsamına alınmıştır. Görüşmelerde ÇKS kapsamında olup, desteklemelerden yararlanan ama tarımsal faaliyette bulunmayan yani çiftçi olmayan yurtdışında çeşitli ülkelerde yaşadığı tespit edilen yine aynı şekilde tarımsal faaliyette bulunmayan yani çiftçi olmayan yurdun çeşitli illerine göç etmiş (İstanbul, İzmit, Bursa, Aydın vb.) uzun yıllardır buralarda yaşayan kişilerin yerine bu kişilerin arazilerini işleyen gerçekten o arazilerde tarımsal faaliyette bulunan kişiler araştırma kapsamına alınmıştır (Bkz. Bölüm7.1) Görüntü elde etme ve bu görüntülerin masraflı ve zaman alıcı olması nedeniyle sayısallaştırma işlemi sadece Tekirdağ Merkez İlçede yapılmıştır. Ağrı İli Merkez İlçenin alanı daha küçük olmakla birlikte arazi kullanım biçimi (çayır mera alanlarının fazlalığı, arazi sınırların belirsizliği) bu kararın alınmasında etken olmuştur Üreticilerle ilgili örnekleme çalışması ve anket formlarının hazırlanması Araştırmanın temel veri kaynağını oluşturan anketlerin hazırlanmasından önce araştırma bölgelerine gidilerek bir çerçeve tespit çalışması yapılmış ve bu çalışma doğrultusunda anketler hazırlanmıştır. Araştırma bölgesinde 2007 yılı Mart ayında bir ön deneme yapılarak soruların istenilen verileri sağlamadaki yeterlilik ve anlaşabilirlikleri denenmiştir. Anketlerin doldurulması işlemi ise Mayıs - Haziran 2007 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Ön deneme ile anketlerin doldurulması arasındaki süreçte orto-görüntüler üzerinde çalışılmıştır. Ürün hasat zamanları da göz önünde bulundurularak ilk olarak Tekirdağ 14

26 Merkez İlçeden başlanmış ve Mayıs ayı sonu ile Haziran ayı içinde Ağrı Merkez ilçede çalışılmıştır. Çiftçi görüşmeleri ve anketlerin doldurulması ÇKS sisteminde olan çiftçilerle Tarım İl Müdürlüğü toplantı salonu, köy kahvesi, muhtar odasında gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler köy muhtarları yardımıyla gerçekleştirilmiştir Anket uygulaması Çiftçilere kişisel özellikler, işletme özellikleri, haberleşme davranışları ve yayım faaliyetlerine katılma bölümlerinden oluşan 2 anket uygulamıştır. Bu uygulamadan sonra IACS sisteminin benimsenmesi ve yayılmasına ilişkin görüşlerinin alınacağı sorulara geçmeden önce IACS sistemi bir sunumla çiftçilere anlatılmıştır (Ek 1) Bu sunumda; öncelikle çalışmanın adı verilmiş, Entegre İdare ve Kontrol Sistemi nin ne olduğu, ne amaçla kullanıldığı aktarılmış, çiftçi beyanının önemi, sistemin özellikle toprağını işleyen, toprağını tarıma hazır halde tutan çiftçiyi desteklediği vurgulanmıştır. Daha sonra sistemin temel unsurlarının neler olduğu, bu unsurlardan Arazi Parsel Tanımlama Sisteminde neler yapılacağı, çiftçilerin arazilerinin doğru olarak tanımlanmasının yararları anlatılmıştır. Bilgisayarda karşılaşacakları sayısallaştırılmış uydu görüntüsünün bir örneği gösterilerek işledikleri arazileri bu görüntüler üzerinde bulmaları istenmiştir. Bu bilgilendirmenin adından bilgisayarlarda yer alan görüntüler üzerinde çiftçilerin ÇKS ye beyan ettikleri alana (parseller bazında) karşılık gelen sayısallaştırılmış alanların tespiti yapılmıştır. Bu çalışmanın sonunda sistemle ilgili bilgi düzeyleri daha da artan, Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) temeline dayalı çalışmaların ileride nasıl yapılacağını öğrenen çiftçiye IACS sisteminin benimsenmesi ve yayılmasına ilişkin görüşlerin alındığı 2. bölüm anket soruları yöneltilmiştir. 15

27 3.2.3 Verilerin değerlendirilmesi Anket sonrası elde edilen veriler değerlendirilirken öncelikle kod planı hazırlanmış ve anketler üzerindeki tüm veriler bu plana girilerek bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Kimi değişkenler açısından değişik çiftçi grupları arasındaki farkları istatistiki anlamda değerlendirebilmek amacıyla istatistiki paket programında khi-kare testi kullanılmıştır. Khi-kare testinde çiftçi grupları arasında ele alınan değişkenler açısından gözlenen farkın tesadüfen ortaya çıktığını kabul eden H 0 hipotezi test edilmektedir. %90 güvenilirlik düzeyinde H 0 hipotezinin kabul edilmesi için hesaplama sonucu bulunan olasılık (probability) değerinin %10 dan yüksek çıkması gerekmektedir. Yapılan hesaplama sonucu olasılık değeri %10 un altında bulunmuş ise çiftçi grupları arasında ele alınan değişkenler açısından gözlenen farkın tesadüfen ortaya çıkmadığını, bu farkın istatistiksel olarak önemli olduğunu ifade eden H 1 hipotezi kabul edilmelidir. Araştırmada elde edilen verilerin değerlendirilmesinde kullanılan khi-kare testinin formülü eşitlik 1 de verilmiştir. (f f 1 ) X 2 = ( 1 ) f 1 x 2 = khi-kare hesap değeri f = gözlenen frekans f 1 =beklenen frekans Kullanılan paket programında çıktı olarak alınan khi-kare hesap değeri yerine olasılık (probability) değeri tablo yorumlarında kullanılmıştır. 16

28 4. ARAŞTIRMA BÖLGELERİNİN TANITILMASI Araştırma bölgeleri olan Ağrı ve Tekirdağ illeri Merkez ilçeleri bu bölümde tanıtılmış olup, araştırma konusu IACS sistemiyle ilgili veri elde edilmesi amacıyla seçilen iki ayrı karakterdeki il kendi içinde kıyaslanmayıp, sosyo ekonomik, coğrafi ve tarımsal durumları ortaya konmuştur. Elde edilen veriler, gelecekte benzer özellikteki iller için de dikkate alınmak suretiyle ülkesel uygulamaya konu değerlendirmelerde göz önünde bulundurulabilecektir. 4.1 Coğrafi Konumu Ağrı 39 05' ve 40 07' kuzey enlemleri ile, 42 20' ve 44 30' doğu boylamları arasında yer alan, deniz seviyesinden m yükseklikte kurulmuştur. İlin doğusunda İran, batısında Muş ve Erzurum, kuzeyinde Kars, güneyinde Van ve Bitlis illeri ile kuzeydoğusunda Iğdır ili bulunmakta ve yüzölçümü kilometre karedir (Anonim 2007b). Merkez ilçe ise Eleşkirt-Karaköse ovasında yer alır ve denizden yüksekliği m'dir. Şehrin güneyinde Murat nehri, doğusunda Körçay, batısında Eleşkirt ovası yer alır. Doğudan ve kuzeyden gelen akarsularla Eleşkirt'ten gelen Güzeldere (Şeryan), şehrin güneyinde Murat'la birleşir. Merkez ilçe'nin doğusunda Taşlıçay, güneyinde Hamur, batısında Eleşkirt ilçeleri, kuzeyinde Kars vardır. Yüzölçümü km 2 'dir. (Anonim 2007c) Tekirdağ Türkiye'nin kuzeybatısında, Marmara Denizinin kuzeyinde tamamı Trakya topraklarında yer alan üç ilden biri, ayrıca Türkiye de iki denize kıyısı olan altı ilden biridir km² yüzölçümüne sahip İI doğudan İstanbul, kuzeyden Kırklareli, batıdan Edirne, güney-batıdan Çanakkale, güneyden Marmara Denizi ile çevrilidir. Kuzeydoğudan Karadeniz 'e 2,5 km lik bir kıyısı vardır. Denizden yüksekliği m. arasında değişmektedir. Merkez ilçe güneyinde Marmara Denizi, doğusunda Marmara Ereğlisi, kuzeyinde Çorlu, kuzeybatısında Muratlı ve batısında Malkara ile çevrilidir. Yüzölçümü km 2 'dir (Anonim 2007e) 17