Aile İşletmeleri. Doç. Dr. Aykut GÖKSEL

Transkript

1 Aile İşletmeleri Doç. Dr. Aykut GÖKSEL

2

3 ŞAHİNLER: Kemal Şahin, ağabeylerinin yetersiz olduğunu, iş görüşmelerinde dil bilmedikleri için şirketi zarara uğrattığını iddia ederek şirketle ilişkilerini kesti. Holdingin bazı malları paylaşıldı. ÇAPAMARKA: Türkiye nin ilk hazır çorba markalarından. Pirinç unu ile de ünlü. Şirketin sahibi Germi Çapa nın genç bir hanımla evliliğinin ardından kardeşleri ve çocukları miras kavgasına düştü, marka satıldı, paylaşıldı. VEFA: 93 Harbi sırasında güğümde satılan boza ile temeli atıldı. Şirkette 1955 ten beri miras kavgası hiç bitmedi. Kavga öyle büyüdü ki, anne-oğulu birbirine düşman etti, korkunç suçlamalar, ölüm tehditleri havada uçuştu. 3. BÖLÜM

4 UZEL: Dünyanın 10 büyük traktör üreticisiyken, varisler arasında kavga çıktı. Uzel Makine nin Eyüp Rami deki traktör fabrikası, borçları sebebiyle milyon dolara icradan satışa çıkarıldı. GÜLLÜOĞLU: Baba Mustafa Güllüoğlu nun kurduğu şirket. Nadir, Nejat ve Faruk Güllüoğlu, tek şirket olarak bir aradayken, ayrılık ayrı konseptlerde ama temelde baklavacılık olan işlerde faaliyet göstermeye başladı. SİPAHİOĞLU: Fruko-Tamek markalarının sahibi olan aile. Melih-Güngör Sipahioğlu ile kızları arasında kavga yaşandı. Melih Sipahioğlu şirketi 100 milyon dolara satınca kavga başladı. 3. BÖLÜM

5 ULUSOY: Kara ve deniz taşımacılığı, turizm, petrol alanlarında faaliyet gösteren şirketler topluluğu. Holdingin kurucularından Ali Osman Ulusoy ile oğulları arasında şantaja varan suçlamalar yaşandı, şirket parçalandı. MERMERCİ: Tekstil işi yapan şirket, Mehmet Mermerci nin ölümünden sonra eşi Ender Mermerci ile Sefa ve Süha Mermerci nin miras kavgasıyla, aile bireyleri ve şirketleri dağıldı. TOPRAK: Halis Toprak 32 yıllık eşi Ayşe Toprak tan boşandıktan sonra çok genç bir kadınla evlendi. Kimya, kağıt, turizm, finans alanında faaliyet gösteren şirketteki kavga, Ayşe Toprak ın 5 milyon dolarlık tazminat isteği ile tarihe geçti. Toprak ın 5 kızının davası sürüyor. 3. BÖLÜM

6 AİLE İŞLETMELERİNDE MEVCUT STATÜLER 3. BÖLÜM

7 Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler Aile Üyesi Olmayanların Üstlendikleri Statüler DERS AKIŞI

8 Aile işletmelerinin yapılanmasındaki temel hedef; ailenin bir işletme kurması ve iş yapmasıdır. Aile birliğinin de içinde yer aldığı bu yapıda doğal olarak aile üyeleri bulunmaktadır. Bu noktada aile işletmelerinde aileden olanların üstlendiği roller ve statüler ile aileden olmayan üyelerin üstlendiği rol ve statüler bulunmaktadır. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

9 Aile İşletmelerinde Statüler Aile Üyelerinin Üstlendikleri Statüler 1.Girişimci Statüsü 2.Varis Statüsü 3.Akrabalık Statüsü Aile Üyesi Olmayanların Üstlendikleri Statüler 1. İş gören Statüsü 2. Profesyonel Yönetici Statüsü 3. Ortak Statüsü 4.Danışmanlık Statüsü Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

10 Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler Aile üyelerinin üstlendikleri roller, bireylerin ailenin bir parçası olmalarından dolayı elde ettikleri statülerinin gerektirdiği davranışları içermektedir. Bu açıdan bakıldığında aile üyelerinin üstlendiği statüleri girişimci, varis ve akrabalık statüsü şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

11 1. Girişimci Statüsü Girişimci (kurucu ortak) kavramının tanımlanması ile ilgili üç farklı yaklaşım söz konusudur. Bu yaklaşımlardan ilki girişimciyi davranışsal özellikler boyutundan ele almaktadır. Davranışsal özellikler boyutundan girişimci Dinamik, risk alan, yaratıcı, yenilikçi, vizyon sahibi, problemleri kolaylıkla çözümleyebilen ve önemsiz durumları önemli fırsatlara çevirebilen kişidir. Girişimci (kurucu); belirli bir projeyi, girişimcilik anlayışına uygun olarak geliştirmek üzere gözler önüne seren ve tanıtan kişidir. Girişimciler sadece üstlendikleri faaliyetlerle değil, bunun yanı sıra yüklendikleri riskler ve refah yaratmada hedefledikleri özel faaliyet ve yaklaşımlar ile de nitelendirilebilirler. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

12 1. Girişimci Statüsü Girişimci ile ilgili bir başka tanımlamada ekonomik değerlerin yaratılmasındaki rolüyle ilgilidir. Ekonomik değerleri yaratma boyutundan girişimci Kendi bilgi ve yetenekleriyle birlikte mal ya da hizmet üretmek ve/veya pazarlamak amacı ile doğal kaynaklar, işgücü ve sermaye gibi üretim faktörlerini bir araya getiren, kâr amacı güden ve zarar olasılığını göze alan kişidir. Nitekim girişimci (kurucu); riskle karşılaşabileceği halde, fırsatları değerlendirerek belirsizlik altında büyüme ve kâra ulaşma amacıyla sermaye yaratabilmek için gerekli olan kaynakları toplayarak yeni bir iş ya da işletme kuran kişidir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

13 1. Girişimci Statüsü Son tanımda ise girişimci, Bizzat işi yapan, geliştiren ve bağımsız hareket eden kişidir. Görüleceği gibi son tanımlamanın temel noktası işi yapan kişi ile ilgilidir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

14 2. Varis (Vekil) Statüsü Varis, gelecekte girişimcinin yerini alarak işletmenin yönetim kurulu başkanı veya genel müdürü unvanını alacak ve işletmenin yönetiminde etkin rol oynayacak kişidir. Dolayısıyla aile işletmesinin devamlılığı açısından varisin doğru belirlenmesi ve seçilen varisin veya varis adaylarının, işletmenin geleceği göz önünde bulundurularak yöneticilik için hazırlanması ve eğitilmesi son derece önem taşımaktadır. Aile işletmelerinde varis seçimi, işletmenin geleceğini, sürekliliğini büyük ölçüde belirlediği için özen gösterilmesi gereken bir konudur. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

15 2. Varis (Vekil) Statüsü Uygulamada işletme sahibinin büyük oğlunun varis (vekil) olarak işletmeyi ele alacağı hükmü hâkimdir. Bazen aile meclisinde varislik ile ilgili sorunlar çıkabilmektedir. Ailede erkek çocuk olmaması, birden fazla olması ya da kız çocuğun erkek çocuktan yaşça büyük olması veya yeterli bilgi, deneyim ve motivasyona sahip birden fazla aile bireyinin mevcut olduğu gibi durumlar sorunların meydana gelmesinde önemli etkenlerdendir. Bu gibi durumlarda işletmenin varis seçim stratejisi geliştirmesi ve seçilen varisin gerekli bilgi, beceri ve deneyime sahip olabilmesi için kariyer planlamasının yapılması gereklidir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

16 2. Varis (Vekil) Statüsü Aile işletmelerinde varis (vekil) seçim kriterleri gittikçe daha nesnel hale gelmektedir. Aday vekilin sahip olduğu yeteneklerin aile işletmesinin stratejik planları için yeterli olup olmadığını değerlendirmek için sıklıkla şu ölçütler kullanılmaktadır: eğitim, teknolojik yetenekler, yönetim yetenekleri ve finansal yönetim yetenekleri. Bu ölçütler kadar önemli olmasa da yaş, cinsiyet ve doğum sırası ölçütleri de önemli olabilmektedir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

17 2. Varis (Vekil) Statüsü Aile işletmeleri ve yönetim vekâleti konularındaki literatür, varis ile devreden arasındaki ilişkinin süreç, zamanlama ve vekâletin başarısı açısından önemini vurgulamaktadır. Yumuşak bir vekâlet sürecinin yaşanması, devreden ile varis arasında ki dayanışmaya bağlıdır. Varis ile devreden arasındaki iyi kişisel ilişkiler, varisin iyi bir şekilde yetiştirilmesi ve geliştirilmesini kolaylaştırmaktadır. Eğer kurucu işletmenin aile içinde devam etmesi konusunda kararsız ise ya da varis, yönetimi devralma konusunda isteksiz ise devir gerçekleşse dahi başarılı olamayacaktır Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

18 2. Varis (Vekil) Statüsü Kurucu, işletme üzerindeki kontrolünü kaybetmekten korkar ve işletmeden ayrılmanın ailedeki rolünü de pasifleştireceğini düşünmektedir. Ayrıca işletmedeki güç ve kimlik kaybı, toplumda da statü kaybı anlamına gelebilmektedir. Ayrıca girişimcinin eşi de, kendi kimliğinde işletmenin rolünün büyük olması nedeni ile vekâlet planlaması sürecini geciktirmek ve mümkünse iptal etmek isteyebilmektedir. Vekilin vekâlet sürecinin kontrolünü eline alması gerektiği de önermektedir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

19 3. Akrabalık Statüsü Aile işletmelerinde, işletmenin aileyi etkilediği kadar aile de işletmeye etki etmektedir. Nitekim aile faktörü; ailenin sahip olduğu değerler, inançlar, ihtiyaçlar ve istekler şeklinde dinamik olarak kendini göstermektedir. Dolayısıyla aile içi ilişkiler, işletmenin geleceğini belirlemekte ve şekillendirmektedir. Bu açıdan bakıldığında akrabalık ilişkilerinin de işletmeye etki etmesi kaçınılmaz olmaktadır. Akrabalık statüsü kurucunun yakınları olan kişileri ifade etmektedir. Bu kişiler kurucunun eşi, çocukları, annesi, babası, teyzesi, kuzenleri, yeğenleri ya da evlilik yoluyla aileye katılan herkestir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

20 3. Akrabalık Statüsü İşletmenin kurulduğu ilk yıllarda akrabalar arasındaki iş birliği işletmenin verimi üzerinde önemli etkilere sahipken ilerleyen dönemlerde çatışma ortamı hazırlayabilmektedir. Akrabalık statüsünde bulunan bu kişilerin işletmeye doğrudan etki etme süreci varis belirleme aşamasında gündeme gelmektedir. Potansiyel varis olarak ifade edilen bu kişiler yönetime aday olduklarından bu dönemde aile içi çatışmalara, kayırmalara (nepotizm) sebep olmaktadırlar. Bu durumu önlemek için daha önceden devir planı yapılarak işlerin kime devredileceğinin belirlenmesi, bu kişinin eğitilmesi, geliştirilmesi ve bu kişiye tecrübe kazandırılması önerilmektedir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

21 3. Akrabalık Statüsü Akrabalarla ilgili bir başka konu da akrabalardan bir kısmının etkin çalışmasına karşılık diğerlerinin Nasıl olsa işten atılmam. düşüncesinden yola çıkarak ara sıra işletmeye gelmeme ya da düşük kapasite ile çalışma yolunu seçmeleri gerçeğidir. Bu durumun sonucunda ücretleme ve terfi sistemlerinde bir adaletsizliğin yaşanması kaçınılmazdır. İşe uygunluktan ziyade girişimciye yakınlıkları nedeniyle belli pozisyonlara gelen akrabaların işin gerektirdiği nitelik ve bilgiye sahip olmaları için kurum içinde ve/veya kurum dışında kendilerini geliştirmeleri gereklidir. Aile Üyesi Olanların Üstlendikleri Statüler

22 AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER Kan bağı esasına göre değil, iş için gerekli olan bilgi, beceri ve deneyim esasına göre işletmeye kabul edilen bireyler, işletmede iş gören, yönetici veya danışman rolünü üstlenmektedirler. 1. İş Gören Statüsü Aile işletmelerinde işgücünün belirli bir kısmı aile üyelerinden karşılanmakla birlikte, aileden olamayan üyeler de istihdam edilmektedir. Aylık belirli bir ücret karşılığında işletmeye fiziksel ve/veya düşünsel emeğini katan, işletmenin menfaatlerini koruyan ve bunları arttırmak için çalışan kişilere iş gören adı verilmektedir. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

23 1. İş Gören Statüsü Aile işletmesi olsun ya da olmasın, iş gören ile kurulan dengeli bir ilişki işlerin kolaylıkla ve amaçlara uygun bir biçimde gerçeklemesini sağlarken iş görenin ekonomik olduğu kadar ruhsal ve sosyal yönden doyuma ulaşmasını da sağlamaktadır. İşletmenin kuruluşundan itibaren kurucu ortağı destekleyen ve işletmeyi sahiplenen kıdemli işgörenler, aile bireylerine dolayısıyla yönetime yakındırlar ve yönetim tarafından güvenilir kişiler olarak görülmektedirler. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

24 2. Profesyonel Yönetici Statüsü Aile işletmelerinde, işletme sahibi aynı zamanda tepe yöneticisi konumundadır. Ancak belirli bir büyüklükten sonra mevcut aile üyelerinin bilgi, birikim ve tecrübeleri iş için yeterli gelmez ise bu noktada profesyonel yöneticilere ihtiyaç duyulmaktadır. Pazarlama, hukuk, muhasebe ve personel eğitimi gibi teorik ve pratik konularda uzmanlık sahibi olan profesyonel yönetici işletmenin sürekliliğinde ve kurumsallaşmasında büyük önem taşımaktadır. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

25 2. Profesyonel Yönetici Statüsü Çocuğun olmadığı ya da var olan çocukların ilgi ve kariyer tutkularının işletme ile ilişkili olmadığı veya çocukların gerekli yetenek ve bilgiden uzak olduğu durumlarda, işletmenin başına geçecek kişinin ailenin dışından olması gerekebilmektedir. Bu noktada girişimci ailenin değerlerine uygun, aynı zamanda da iş için gerekli yetenek, bilgi ve deneyime sahip bir aday seçilmektedir. Karşılaşılması olası bir başka zorluk da profesyonel yöneticilerin İşletmede kalmalarının sağlanmasına ilişkindir. Aileden olmayan yöneticilerin işletmede devamlılıklarını sağlamak için yetki devri ve kariyer yollarının açık olduğunun belirtilmesi, başarı ve çabalarının farkında olunduğunun gösterilmesi önem taşımaktadır. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

26 2. Profesyonel Yönetici Statüsü Çalışan yönetici sadakati yüksek işletmelerde ortalama kıdem süresinin uzun olduğu görülmektedir. Mesela Ülker de genel kıdem süresi 7 yıldır. Bununla birlikte grupta çalışan yöneticilerin ortalama çalışma süresi yıl arasında değişmektedir. Ülker in bu kadar yıl çalışanlarını bünyesinde tutmasını sağlayan birçok uygulaması vardır: Performans değerlendirme sistemine dayalı prim uygulaması, özel günleri ve ihtiyaçları kapsayan ayni ve nakdi yardımların yanı sıra kariyer planlarına destek olan eğitim fırsatları bu uygulamalardan bazılarıdır. Ülker İnsan Kaynakları Genel Müdürü Melih Özuyar, çalışanların aynı işletmede uzun süre kalmalarının işletmeye olan geri dönüşüyle ilgili olarak şunları söylemektedir: Uzun yıllar aynı işletmede iş hayatlarına devam eden profesyonel yöneticiler, kurumun ve sektörün şartları ve ihtiyaçlarıyla ilgili geliştirdiği bilgi birikimiyle çalıştığı kuruma değerli katkılar sağlamaktadır AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

27 3. Ortak Statüsü İşletmenin öz sermayesinde payı olan aile dışındaki ortaklar genellikle aile işletmesinin mevcut sermaye ile belirlediği amaçlara ulaşması mümkün olmadığı noktada işletmeye nakit akışı sağlayarak devreye girmektedirler. Değişim, Pazar payı artırımı, yeni pazarlara girme planları işletmenin finansman ihtiyacını arttırmaktadır. Bu ihtiyacı gidermek isteyen aile üyeleri ortaklık yoluna gitmeyi tercih edebilmektedir. Aile üyesi olmayan ortaklar ile aile üyelerinin işletmeye bakış açıları birbirini tamamlar nitelikte olursa, aile işletmesi daha fazla güçlenmekte aksi durumda ise; aile içi ve işletme içi çatışmalar gündeme gelmektedir. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

28 4. Danışman Statüsü Aile işletmeleri pek çok avantaja sahiptir. Bununla birlikte pek çok sorunla da karşı karşıyadır. Aile işletmelerinin yaşadığı sorunların bir kısmı, diğer işletmelerde yaşanan sorunlardan farklı olmamakla birlikte, büyük bir kısmı aile işletmesi olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu sorunlar nedeni ile çoğunlukla aile işletmelerinin sürekliliği sağlanamamakta ve varlıkları sona ermektedir. Aile işletmeleri danışmanlık hizmeti almaktadır. Söz konusu danışmanlık hizmeti hukuk, finans, pazarlama veya yönetim konularında uzmanlaşmış hizmetlerdir. Bu hizmetleri veren işletmeler, ailenin, işletme ile olan ilişkisini, hangi kuşakların bir arada çalıştığı bilgisini edinerek işe başlamaktadırlar. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

29 4. Danışman Statüsü Aile işletmelerinin, danışmanlardan en iyi şekilde yararlanabilmesi için öncelikle işletmenin hangi alanlarda yetersiz olduğuna ve hangi alanlarda bir uzmanın önerilerine ihtiyaç duyduğuna karar vermeleri gerekmektedir. Aile işletmelerine dışarıdan gelen danışmanlar aynı zamanda iş geliştirme ve sahipliğin devredilmesi ile ilgili çok geniş ve çok daha hassas sorulara dair bir fikre sahip olmalıdırlar. Bu yüzden aile, danışmanlara çok iyi tanıtılmalı ve danışmanlar aile çevrimine dâhil edilmelidir. Danışmanlara özellikle iş, yeni kuşaklara devredilirken ihtiyaç duyulur. Daha önce birçok işletmeye danışmanlık yapmış tecrübeli danışmanlar, genellikle işi devralabilecek yeterliliğe sahip aile üyelerini adil, objektif bir şekilde değerlendirebilir ve işletme sahibine değerli bir bakış açısı sunabilir. AİLE ÜYESİ OLMAYANLARIN ÜSTLENDİKLERİ STATÜLER

30 GENEL DEĞERLENDİRME ve SORULAR?