BODY WEIGHT - CARCASS AND BODY WEIGHT - HEAD RATIO RELATIONSHIPS OF PACIFIC MULLET (Mugil So- uy basılewsky) AGES I-VI

Transkript

1 I-VI YA LARINDAK PAS F K KEFAL (Mugil So- uy Basılewsky) NDE A IRLIK - KARKAS VE A IRLIK - BA ORANI L K LER NAD R BA ÇINAR 1, BRAH M OKUMU 2 1 Trabzon Su Ürünleri Merkez Ara tırma Enstitüsü, PK 129, 61001, TRABZON 2 KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Çamburnu TRABZON ÖZET Bu çalı mada Do u Karadeniz bölgesinde avlanan ya ları I ile VI arasında de i en 174 adet Pasifik kefali (Mugil so-iuy Basilewsky) nin ya a ba lı olarak vücut a ırlı ı - karkas ve a ırlık - ba oranı ili kileri ortaya konmu tur. Ortalama karkas oranı %64.39, yenebilir et oranı %58.61, ba oranı %13.77, kemik oranı %5.04 ve di er organların oranı % olarak belirlenmi tir. Vücut a ırlı ı karkas a ırlı ı (r=0.99, p<0.001) ve a ırlık- ba a ırlı ı (r=0.98, p<0.001) arasında önemli ili kiler belirlenmi tir. Karkas oranı I ya lı bireylerde di er ya lara göre dü ük bulunmu tur (F =5.78, P<0.001). Ya ile karkas ve ba oranları arasında ise zayıf (r=0.32 ve r=0.23), ancak önemli (F =6.485, p<0.05 ve F =3.317, p< 0.05) polinominal ili kiler belirlenmi tir. Anahtar Kelimeler: Pasifik Kefali, Mugil so-iuy, vücut a ırlı ı, karkas oranı, ba oranı, et verimi BODY WEIGHT - CARCASS AND BODY WEIGHT - HEAD RATIO RELATIONSHIPS OF PACIFIC MULLET (Mugil So- uy basılewsky) AGES I-VI ABSTRACT In this study, 174 specimens of I-VI aged Pacific mullet (Mugil so-iuy Basilewsky) landed in the Eastern Black Sea region were examined, and age depended body weight, carcass and head ratios and the relationships between body weight - carcass rate, body weight - were determined. Mean carcass, head, bone, other organs ratios to body weight, and meat yield fish were estimated as 64.39%, 13.77%, 5.04%, 21.85% and 58.61%, respectively. The body weight - carcass rate (r=0.99, p<0.001), and body weight - head ratio (r=0.98, p<0.001) relationships were significant. Carcass rate at age I was significantly lower than those of other ages (F =5.78, p<0.001). It was found that, age - carcass rate, and age - head ratio exhibited weak, but significant polynomial relationships (r=0.32 and r=0.23, respectively), (F =6.485, p<0.05, and F =3.317, p< 0.05, respectively). Key Words: Pacific mullet, haarder, Mugil so-iuy, body weight, carcass rates, head ratio, meat yield. G R Kaliteli protein ve ya asitlerini içeren su ürünlerinin beslenmedeki öneminin ortaya konması ve avcılık yoluyla elde edilen ürünün nispeten dura an seviyelere ula ması ile birlikte dünya su ürünleri yeti tiricili i ve yeti tiricili e dayalı balıkçılık hızlı bir ivme kazanmı ve 54.7 milyon ton seviyesine ula mı tır. Kefallerin 2003 yılı üretimi ise Dünya da ton, Türkiye de ise seviyesindedir. Kefallerin yeti tiricili inde ise beklenen geli im gerçekle tirilememi tir (Dünya: ton) (FAO, 2005). Türkiye denizlerinde do al olarak Mugil cephalus, Chelon labrosus, Liza ramada, Liza aurata, Liza saliens, ve Odeachilus labeo türleri (Geldiay, 1977; Kaya ve ark., 1998) ya amakta iken bu türlere ilaveten ilk defa, 1989 yılının Kasım ayında Do u Karadeniz de (Trabzon) iki adet yeni kefal balı ı yakalanmı ve bu kefallerin tür özelliklerinin di er yerli türlerden farklılık gösterdi i gözlenmi tir yılının Ekim ayına kadar sürdürülen çalı malarda bu kefalin do al yayılım alanı Uzakdo u olan Pasifik kefali (Mugil so-iuy, Basilewsky, 1855) oldu u belirlenmi tir (Ünsal, 1992; okumu ve Ba çınar, 1997). Daha sonra yapılan çalı malar türün stanbul ve Çanakkale Bo azlarından geçerek Ege Denizi nde da ılım göstermeye ba ladı ını bildirilmi tir (Kaya ve ark., 1998). Mugil so-iuy do al olarak Uzakdo u Amur Havzası nda Vladivostok kenti yöresinde bulunan nehirlerde ya ayan, tuzlulu a geni tolerans gösteren (örihalin), yerel olarak Pelingas adıyla tanınan bir kefal türüdür (Ünsal, 1992). Rus bilim adamları tarafından Amur Havzası ndan getirilerek Kuzey-Batı Karadeniz deki lagünlere (Kazanskij ve Starushenko, 1980) ve Azak Denizi ne (Semenenko,1988) yeti tiricilik amacıyla stoklanmı tır. Balıklarda et verimi tüketimde önemli bir kriterdir ve gerek taze tüketim ve gerekse i leme teknolojisi açısında büyük önem arz eder. Et verimi; tür, mevsim, hayat evresi/ya, beslenme, üreme mevsimi ve mide doluluk oranına ba lı olarak de i im göstermektedir. leme esnasında ayrılan ba ve di er organlar, balık unu ve balık ya ı üretiminde kullanılabilmektedir. 539

2 Karadeniz de avlanan ve ticari olarak önem arz eden türlere ait et verimi, ba ve iç organ oranları Erkoyuncu ve ark. (1994) tarafından çalı ılmı, bu türler arasında kefal de yer almı, ancak tür olarak bildirilmemi tir. Di er taraftan mezgit (Düzgüne ve Karaçam, 1990), istavrit (Düzgüne ve Karaçam, 1991), hamsi (Karaçam ve Düzgüne, 1990), siraz (Köprücü ve Özdemir, 2003), iskorpit (Koca, 2002), gökku a ı alabalı ı (Çelikkale, 1982), aynalı sazan (Çelikkale, 1979) ve kaynak alabalı ının (Çelikkale ve ark., 1998) et verimleri ile ilgili çalı malar yapılmı tır. Pasifik kefaline ait morfolojik karakterler (Ba çınar, 1996), büyüme ve üreme özellikleri (Okumu ve Ba çınar, 1997) tarafından ortaya konulmu tur. Ancak pek çok türe ait karkas ve et oranı ile ilgili veriler belirlenmi olmasına ra men, bu tür için ya a ba lı olarak söz konusu veriler belirlenmemi tir. Bu çalı mada I-VI ya larındaki Pasifik kefalinin karkas ve ba oranları ve ya ve vücut a ırlı ı ile olan ili kileri ile et verimi ortaya konmu tur. MATERYAL VE YÖNTEM Pasifik kefali (Mugil so-iuy) örnekleri, Çamburnu, Sürmene, Balıklı ve Trabzon daki balıkçılardan satın alınmı tır (KTÜ Ara tırma Fonu Proje no: ). Çalı ma Pasifik kefalinin en yo un av verdi i ve aynı zamanda üreme dönemi olan Mayıs-Temmuz ayları arasında yürütülmü tür. Laboratuvar çalı malarında boy ölçümlerinde ölçüm tahtası (±1 mm), a ırlık ölçümlerinde Baster (±10 g) ve Ohaus (±0.1 g) marka teraziler, puldan ya tayini yapmak için Olympos marka binoküler mikroskop kullanılmı ve malzemeler KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi tarafından temin edilmi tir. Günlük avlanan balıklar az ise tamamı, çoksa rasgele örnekleme metodu örneklenerek satın alınmı, laboratuvara getirilip numaralandırılarak bir küvete konulmu tur. Balıkların üzerindeki fazla su havlu ile kurulanmı ve 1 g hassasiyetle a ırlıkları tartılmı tır. Tam boylarının ölçümü 1 mm hassasiyetle ölçüm tahtasında yapılmı tır. Balıkların yüzgeçleri makasla kesilmi ve pulları bıçakla kazınmı tır. Ba geride et kalmayacak ekilde omurganın ba ladı ı yerden çapraz olarak kesilip yıkanmı ve karın anüsten ba a do ru makasla açılıp iç organlar çıkarılmı, fazla su bezle alınıp tartılmı tır (TSE, 1982). Örneklenen her bireyin pektoral yüzgeci ile yan hattı arasından tane pul alınmı ve küçük zarflara konularak üzerine balı ın sıra numarası yazılmı tır. Daha sonra laboratuvara getirilen pullar temizlenerek, mikroskopta yıllık halkalar sayılmak suretiyle ya tayini yapılmı ve tam olarak doldurulan ya lar esas alınmı tır (Al Daham ve Wahab, 1991). Karkas oranı, ba ve iç organların a ırlı ı balık a ırlı ından çıkarılarak, balık a ırlı ına oranlanması ile elde edilmi tir. Ba oranı ise ba solungaç kapaklarının sonlandı ı yerden itibaren kesilerek tartılmı ve a ırlı ı balık a ırlı ına oranlanarak belirlenmi tir (TSE, 1982). Ba ve karkasın dı ındaki organlar ise di er organlar olarak ifade edilmi tir. Balıklarda et verimi (randıman); ba, iç organlar, yüzgeç ve pullar çıkarıldıktan sonra geride kalan karkas a ırlı ının, balı ın tam a ırlı ına oranı olarak tanımlanmakta ve yüzde (%) olarak ifade edilmektedir (Çelikkale, 1979; TSE, 1982). Verilerin de erlendirilmesinde MINITAB 13.0 istatistik programı kullanılmı tır. BULGULAR Bu ara tırmada, Pasifik kefalinin çe itli vücut kısımlarının a ırlıkları alınarak toplam vücut a ırlı ına oranları hesaplanmı, ortalama karkas oranı %64.39, yenebilir et oranı %58.61, ba oranı %13.77, kemik oranı %5.04 ve di er organların oranı %21.85 olarak bulunmu tur ( ekil 1). Balıkların ya a ba lı ortalama a ırlık, ba ve 70 karkas a ırlıkları Tablo 1 de verilmi tir. % Karkas Et Ba Kemik Di er 540 ekil 1. Pasifik kefalinin karkas, et verimi, ba, kemik ve di er organ oranları (%). Figure 1. Carcass, meat yield, head, bone, and other organs rates of Pacific mullet (%). Karkas a ırlı ı (KW) ile vücut a ırlı ı (W) arasında; log KW = log W (r = , F = , p<0.001) ( ekil 2), ba

3 a ırlı ı (BW) ile vücut a ırlı ı (W) arasında ise log BW = log W (r = , F = , p<0.001) ( ekil 3) eklinde önemli ili kiler bulunmu tur. Tablo 1. I-VI ya larındaki Pasifik kefalinin ortalama toplam (W), karkas (KW) ve ba a ırlıkları (BW) ve standart sapmaları (g). Table 1. Mean total (W), carcass (KW) and head (BW) weights values of Pacific mullet aged I-VI ( std: standard deviation) Ya Örnek sayısı W std (g) KW std (g) BW std (g) I II III IV V VI Karkas oranı (KO) ile ya (T) arasında; KO=48, ,4411 T-3,46601 T 2 +0, T 3 (r = 0.32, F =6.485, p<0.05) ( ekil 4) ve ba oranı (BO) ile ya (T) arasında; BO=9, ,41808 T- 1,38511 T 2 +0, T 3 (r = 0.23, F =3.317, p<0.05) ( ekil 5) eklinde zayıf, ancak önemli ili kiler bulunmu tur. ekil 2. Toplam a ırlık (W) ile karkas a ırlı ı (karkas W) arasındaki ili ki ve tahmin bandı (%95). Figure 2. Relationship between total weight-carcass weight and prediction band (95%). ekil 3. Toplam a ırlık (W) ile ba a ırlı ı (Bas W) arasındaki ili ki ve tahmin bandı (%95). Figure 3. Relationship between total weight-head weight and prediction band (95%) Karkas Orani Bas Orani Yas Yas 6 541

4 ekil 4. Karkas oranı ile ya arasındaki ili ki ve tahmin bandı (%95). Figure 4. Relationship between age-carcass rate and prediction band (95%). ekil 5. Ba oranı ile ya arasındaki ili ki ve tahmin bandı (%95). Figure 5. Relationship between age-head rate and prediction band (95%). Pasifik kefalinin ya a ba lı olarak karkas, ba ve di er organ oranları kar ıla tırılmı ve I ya lı balıkların karkas oranının di er ya lara göre dü ük, di er organ oranlarının ise yüksek oldu u belirlenmi tir (p<0.001). Ba oranları ya ile farklılık göstermemi tir. Di er ya grupları arasındaki farklılık ve benzerlikler Tablo 2 de verilmi tir. Tablo 2. Ya a ba lı olarak karkas, ba ve di er organ oranlarının kar ıla tırılması. Table 2. Variance analysis of carcass, head, and other organs rates among the ages Ya 542 TARTI MA Pasifik kefalinin ba ve karkas a ırlı ı ile toplam a ırlı ı arasındaki ili kiler öncelikle lineer (y=a+bx) olarak irdelenmi, ancak a katsayısının P de eri, korelasyonu çok yüksek bulunmasına ra men bu ili kileri desteklememi tir. Yapılan di er kontrollerde ise en uygun ili kiler logy = a + logx eklinde; ya a ba lı olarak irdelenen karkas ve ba oranı ili kileri ise polinominal (y=a+b 1 x+b 2 x 2 +b 3 x 3 ) olarak belirlenmi tir. Di er türlerle ilgili yapılmı çalı malara ula ılamadı ından kar ıla tırma yapılamamı tır. V c d Denizlerimizde 01 Nisan-31 A ustos tarihleri arasında balıkların üreme dönemi olması nedeniyle av VI bc bd yasakları uygulanmaktadır. Ancak, Pasifik kefali ANOVA avcılı ı yo un olarak mayıs-temmuz döneminde yapılmakta ve bu dönem bu türün üreme mevsimi ile P < <0.001 örtü mektedir. Üreme döneminde ise balıkların gonad F olu turmaları nedeniyle et verimleri ve et kaliteleri dü mektedir. Karadeniz de pelajik olarak av veren di er türlere göre Pasifik kefalinin et verimindeki dü üklü ün temel nedeni budur. Di er taraftan iç sularda ya ayan siraz ve sazan ve denizlerimizin demersal türleri olan iskorpit ve mezgite göre ise yüksektir. Erkoyuncu ve ark. (1994) tarafından tür bildirilmemekle birlikte kefal için bildirilen de erden dü üktür. Özellikle 3 ya lı di i balıkların gonadosomatik indeksleri bu donemde %13-14 seviyelerine ula makta ve et verimi dü mektedir. Di er taraftan et veriminin tanımı konusunda farklı yakla ımlar sözkonusudur. Bazı kaynaklarda et verimi olarak yenebilir et oranı verilmektedir. Karaçam ve Düzgüne (1990) hamsi (Engraulis encrasicholus) için %64.7, Düzgüne ve Karaçam (1990) mezgit (Gadus euxinus) için %43.94, Düzgüne ve Karaçam (1991) istavrit (Trachurus mediterraneus) için yenebilir et verimini %45.45 olarak bildirmi lerdir. Bu çalı mada Pasifik kefali için yenebilir et verimi oranı %58.61 olarak hesaplanmı tır. Buna göre Pasifik kefalinin Do u Karadeniz bölgesinde en çok tüketilen hamsiden dü ük, mezgit ve istavrite oranla oldukça yüksek et verimine sahip oldu u görülmektedir (Tablo 3). Pasifik kefalinin karkas oranının, kültür artlarında üretilen aynalı sazana oranla yüksek, kaynak alabalı ı ile benzer, gökku a ı alabalı ına göre ise dü ük oldu u belirlenmi tir (Tablo 3). Tablo 3. Pasifik kefalinin karkas, ba ve di er organ oranları ve et veriminin di er balıklarla kar ıla tırılması. Table 3. Comparing of carcass, head, and other organ rates, and meat yield of Pacific mullet with the other fish species. Balık türü Karkas oranı (%) Karkas oranı (%) Ba oranı (%) Ba oranı (%) Di er organ oranı (%) I a a II b b III bc bc IV bc bcd Et verimi (%) Di er organ. oranı (%) Kaynak Aynalı sazan Çelikkale, 1982 Gökku a ı alabalı ı Çelikkale, 1979 Kaynak alabalı ı Çelikkale ve ark Palamut Erkoyuncu ve ark Zargana Erkoyuncu ve ark Tirsi Erkoyuncu ve ark Karagöz Erkoyuncu ve ark. 1994

5 Lüfer Erkoyuncu ve ark zmarit Erkoyuncu ve ark Kefal * Erkoyuncu ve ark Kırlangıç Erkoyuncu ve ark Barbunya Erkoyuncu ve ark stavrit Erkoyuncu ve ark Hamsi Erkoyuncu ve ark Mezgit Erkoyuncu ve ark Vatoz Erkoyuncu ve ark skorpit Erkoyuncu ve ark Köpek balı ı Erkoyuncu ve ark Siraz K III Köprücü ve Özdemir, 2003 Siraz K IV Köprücü ve Özdemir, 2003 Siraz K V Köprücü ve Özdemir, 2003 Siraz H III Köprücü ve Özdemir, 2003 Siraz H IV Köprücü ve Özdemir, 2003 Siraz H V Köprücü ve Özdemir, 2003 skorpit ** Koca, 2002 Hamsi Karaçam ve Düzgüne, 1990 Mezgit Düzgüne ve Karaçam, 1990 stavrit Düzgüne ve Karaçam, 1991 Pasifik kefali Bu ara tırma * Tür bildirilmemi tir. **: ç organ+yüzgeç-deri oranları, K: Keban Baraj Gölü, H: Hazar Gölü, III: 3. Ya, IV: 4. Ya, V: 5. Ya. Balıkların temizlenme esnasında atılan ba kısmı ise özellikle balık unu ve ya ı sanayinde kullanılabilecek düzeyde besin maddesi içermektedir. Pasifik kefali için hesaplanan ba oranı %13.77 seviyesindedir. Bu de er aynalı sazan, kaynak alabalı ı, karagöz, kırlangıç, hamsi, mezgit ve iskorpite oranla dü ük, gökku a ı alabalı ı, palamut, zargana, tirsi, lüfer, izmarit, barbunya ve istavrite göre yüksektir (Tablo 3). Karkas oranı, beslenme, üreme dönemi, ya adı ı bölge ve mide doluluk oranına ba lı olarak de i im göstermesinin yanında, ayrıca ya a göre de de i im gösterebilmektedir. Pasifik kefalinde ya a ba lı olarak de i im görülmü tür. Keban Baraj Gölü nde ya ayan siraz balı ında da benzer sonuçlar bildirilmi tir (Köprücü ve Özdemir, 2003). Karkas oranı, özellikle di i bireylerde üreme dönemi gonad geli imi nedeniyle erkeklere oranla dü me e ilimi gösterebilmektedir. Bu çalı mada erkek bireylerle di i bireyler arasındaki farklılık irdelenmi, ancak önemli bir farklılık belirlenememi tir. Sonuç olarak Pasifik kefalinde yenilebilir et verimi dikkate alındı ında cinsiyetin önemli olmadı ı, ancak bir ya lı balıklarda bu de erin di er ya gruplarına göre dü ük oldu u belirlenmi tir. Di er taraftan Pasifik kefali havyarının da yenilebilir kısım veya et verimi olarak de erlendirilmesi gerekir. KAYNAKLAR Al Daham, N.K., Wahab, N.K., Age, growth and reproduction of the greenback mullet, Liza subviridis (Valenciennes), in an estuary in Southern Iraq, J. of Fish Biol, 38: Üzerine Bir Ara tırma, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 56 s. 543

6 Çelikkale, M.S., Kültür sazanlarında çe itli organların toplam vücut a ırlı ındaki oranları, yenebilir kısmın miktarı ve di er ekonomik içsu balıkları ve tarım hayvanları ile kar ıla tırılması, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yıllı ı, 28, 2: Çelikkale, M.S., Gökku a ı alabalı ında (Salmo gairdneri R.) karkas ve et özellikleri ve bunun di er hayvanlarla kar ıla tırılması üzerinde bir ara tırma, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara. Çelikkale, M.S., Kurto lu,.z., ahin., S., Sivri, N., Akyol, A., Gökku a ı (Oncorhynchus mykiss) ve kaynak alabalı ı (Salvelinus fontinalis Mitchill, 1814) nın et verim özellikleri ve etin biyokimyasal bile iminin kar ıla tırılması, III. Su Ürünleri Sempozyumu, Haziran, Erzurum, sayfa Düzgüne, E., Karaçam, H., Do u Karadeniz deki mezgit (Gadus euxinus, Nord, 1840) balıklarında bazı populasyon parametreleri, et verimi ve biyokimyasal kompozisyon, Do a, Tr. J. Zoology: 14, Düzgüne, E., Karaçam, H., Some population aspects, meat yield and biochemical composition of Mediterranean horse mackerel, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) in the Black Sea, Do a, Tr. J. Zoology, 15: Erkoyuncu,., Erdem, M., Samsun, O., Erdamar, E., Kaya, Y., Karadeniz de avlanan bazı balık türlerinin et verimi, kimyasal yapısı ve uzunluk-a ırlık ili kisinin belirlenmesi üzerine bir ara tırma,. Ü. Su Ürünleri Dergisi, 8, 1-2: FAO, 2005, Fishery Statistics: Downloadable Statistical Databases, Fishstat Plus, Version 2.3 ( Geldiay, R., Ecological aspects of grey mullet living along the coast of Turkey, E.Ü. Fen Fak. Dergisi, 1, 2: Karaçam, H., Düzgüne, E., Age, growth and meat yield of the European anchovy (Engraulis encrasicholus, L. 1758) in the Black Sea, Fisheries Research, 9: Kaya, M., Mater, S., Korkut A.Y., A new grey mullet species Mugil so-iuy Basilewsky (Teleostei: Mugilidae) from the Aegean coast of Turkey, Tr. J. of Zoology, 22: Kazanskij, B.N., Starushenko, L.I., Acclimazation of Pacific mullet in the Black Sea Basin, Biol. Morya, 6: Koca, H.U., skorpit (Scorpaena porsuc Linne., 1758) balı ının gonadosomatik indeks de eri ve et veriminin tespiti, Turk J. Vet. Anim. Sci., 26: Köprücü, K., Özdemir, Y., Capoeta capoeta umbla (Heckel, 1843) nın Keban Baraj Gölü ve Hazar Gölü (Elazı ) nde ya ayan populasyonlarının et verimi ve bazı büyüme özelliklerinin kar ıla tırılması, E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, 20, 3-4: Okumu,., Ba çınar, N., Population structure, growth and reproduction of introduced Pacific mullet, Mugil soiuy, in the Black Sea, Fisheries Research, 33: Pillay, T.V.R., Aquaculture Principles and Practices, Setrite Typesetters Ltd., Cambridge Univ. Press, Cambridge. Semenenko, L.I An experience in feeding of artificially cultured Pacific mullet in the Azov Sea. In: Feedstuff and Feeding Strategies for Mariculture Species, Ed: A.D. Gershanovich, Vniro, Moskva, TSE, Türk Standartları Enstitüsü, Balık Yeti tiricili i ile lgili Terim ve Tanımlar, TS 3871, Ankara, 29 sayfa. Ünsal, S., Türkiye denizleri için yeni bir kefal balı ı türü: Mugil so-iuy Basilewsky, Do a-tr. J. of Veterinary and Animal Sciences, 16: