İCİNDEKİLER. İETT nin Tarihçesi 9. Alfabetik Sırayla Tüm Terimler 13. Kullanım Yerine Göre Sınıflandırılmış Terimler 23

Transkript

1

2

3 İCİNDEKİLER. İETT nin Tarihçesi 9 Alfabetik Sırayla Tüm Terimler 13 Derleyen Zikrullah KIRMIZI Mutlu Ş. KOLAĞASIOĞLU USLU Kullanım Yerine Göre Sınıflandırılmış Terimler 23 Yayın Kurulu Cevdet GÜNGÖR Dr. Ahmet BAĞIŞ Osman ÇAKIR Yavuz FIRINCI Filiz ACAR Fatih Sultan KAR Tasarım - Baskı A4 Grafik Matbaacılık, Yayıncılık, Reklam ve Bilg. Hiz. Ltd. Şti. Grafik Mehmet KOÇAK İstanbul, 2012 ISBN İETT İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Şahkulu Mah. Erkan-ı Harp Sok. No:4 Tünel Beyoğlu/İSTANBUL İETT Terimleri Sözlüğü nün tüm hakları saklıdır. İETT nin yazılı izni olmadan alıntı yapılamaz ve çoğaltılamaz. Copyright İETT Arşivi 2012

4 Değerli İETT liler, İstanbul da ilk yola çıktığımız tarihten bu yana tam 142 yıl geçti. Bu yıllar içerisinde toplamda yüz binin üzerinde çalışanımız oldu. Bu çalışanlarımız, her geçen gün artan bir şevk ve heyecanla hizmet vermişler İstanbul a ve İstanbulluya. Tıpkı bugün bizlerin yaptığı gibi. Bir farkla; o günlerde vatmanlarımızla arşınladığımız yollarda bugün şoförlerimiz dolaşıyor. Araçlarımız daha modern, daha konforlu, sistemler daha hızlı ama işimiz hâlâ aynı özveriyi bekliyor bizden. Ulaşım, insana insanla hizmet etme sanatı olduğundan kurum çalışanlarımız zaman içerisinde kendine has bir dil, bir jargon geliştirmişler. O dönem kullanılan bazı araçlarla birlikte görev tanımları da değişti, ama hâlâ bazı noktalarda varlığını sürdüren ve yaşayan sözcükler var. Zaman içerisinde oluşturula gelen ve sadece biz İETT lilerin kullandığı bu kelimeler kurum kültürü ve aidiyeti için bugün de büyük önem taşımaktadır. 142 yıllık tarihi serüveni içerisinde kendi dili ve ruhunu meydana getiren ve bunu hizmet ettiği şehre; İstanbul a büyük bir başarıyla yansıtan İETT nin daha nice yüzyıllar yaşamasını diliyor, özverili çalışmanızdan dolayı hepinize teşekkür ediyorum. Dr. Hayri BARAÇLI Genel Müdür

5 Giriş Bu çalışma; Genel Müdürlüğümüzün kurumsal geçmişini ve birikimini, geleneklerini günümüze taşımak, işletmecilik kültürünü; kurumsal jestleri, söylemleri, terimleri, avadanlıkları, belgeleri, paylaşımları ile görünür kılmak, çalışanların İETT yle bütünleşme duygularını yükseltebilmek için, değişik işler yürüten birimlerde, işin yürütülmesi sırasında kullanılan, özgün, yalnızca kurumumuzda kullanılan, toplumdaki yaygın anlamlarının dışında özel anlamlar edinmiş terimleri derleme amacıyla yapılmıştır. Terimler derlenirken üç ana yöntem izlenmiştir. 1. Öncelikle, birimlere yazı yazılarak, işlerin yürütülmesi sırasında kullandıkları terimler liste halinde anlamları, kullanım durumları ile birlikte talep edilmiştir. 2. Daha sonra İETT de uzun yıllar çalışanlarla yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Bu amaçla ilk olarak Tünel Cer Atölyesi nde Gökhan Doğan dan tünel terimleri hakkında bilgi alınmıştır. Daha sonra 44 yıldır İETT de şoför olarak çalışan Necati Erdoğan, 37 yıldır Ayazağa garajında silici kadrosunda çalışan Ali Yılmaz, 37 yıldır İkitelli Garajı nda vardiya amiri olarak çalışan Ömer Çelik ve 34 yıldır iaşeci olarak çalışan Ali Ay ile görüşülmüştür. 3. Son olarak da, daha önce Abone İşleri Daire Başkanlığı Basın Yayın birimi çalışanları; araştırma, arşiv, belge, yayın, fotoğraf, film, vb. konularda İETT monografi çalışmalarına kişisel özverileriyle değerli katkılar sağlayan Filiz Acar ve Fatih Sultan Kar işbirliğinin ürünü olan ve geliştirildiğini bildiğimiz, 2011 yılı içinde basımı yapılan İETT yayını Nostaljik Tramvay ve Tünel dergilerinde, Tramvay ve Tünel Terimleri olarak yayınlanan özgün çalışmadan doğrudan yararlanılmıştır. 4. Bunların dışında eski kaynaklar da taranarak şu an kullanımda olmayan kelimeler çalışmaya eklenmiştir. Bu üç farklı kaynaktan gelen terimler tekrar gözden geçirilerek, gereken durumlarda diğer sözlüklerden de yararlanılarak terimlerin doğru karşılıkları bulunmuştur. Daha önce yapılan çalışmalar (Acar / Kar, 2011) birincil kaynak kabul edilmiş, yüz yüze yapılan görüşmelerden elde edilen terimler ikincil, birimlerden gelen terimler ise üçüncül kaynak olarak değerlendirilmiştir. Dolayısıyla bu çalışma, İETT ye özgü terimler ve karşılıkları konusunda bir standart oluşturmaktadır. Toplam 130 terim elde edilmiştir. Bunların kimi sözcük, kimi deyim kimi de ifade şeklindedir. Terimler iki farklı tablo şeklinde ekte sunulmuştur. İlk tabloda tüm terimler abecesel dizilimli olarak bir aradadır. Terimler, ikinci tabloda kullanım yerine göre sınıflandırılmıştır. Yabancı dillerden dilimize geçen terimlerin kökeni parantez içinde; terimin günümüzde kullanılıp kullanılmadığı ise o terimin açıklamasında belirtilmiştir. Ortaya çıkan küçük sözlüğe baktığımızda, bu terimlerin kurumsal ve kapalı bir dile (jargon) işaret etmediğini, genel olarak benzer işler yürüten birçok işyerinde kullanıldığını ya da kullanılabileceğini söyleyebiliriz. Sonuç olarak bu çalışmanın gelişmeye ve geliştirilmeye açık bir yönünün bulunduğunu vurgulamak isteriz. 6 7

6 İETT nin tarihçesi... İstanbul kent içi ulaşımı 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi`nin kurulması ve Tünel Tesisleri`nin inşaasıyla başlar yılında ilk atlı tramvay hizmete girer yılında Silahtarağa da Türkiye nin ilk elektrik fabrikası kurulur. Ardından Şubat 1914 te elektrikli tramvay işletmeciliğine geçilir yılında ilk otobüsler alınır. Bir süre muhtelif yabancı şirketler tarafından işletilen elektrik, tramvay ve tünel işletmeleri 1939 yılında millileştirilerek 3645 sayılı yasa ile- İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel (İETT) İşletmeleri Umum Müdürlüğü adı altında bugünkü hüviyetine kavuşur yılında Yedikule ve Kurbağalıdere havagazı fabrikaları ile bu fabrikaların beslediği İstanbul ve Anadolu havagazı dağıtım sistemleri İETT ye devredilir. Elektrikli tramvaylar 1961 yılında Avrupa, 1966 yılında ise Anadolu Yakası nda seferden kaldırılır yılında işletmeye alınan troleybüsler, 1984 e kadar İstanbullulara hizmet verir yılında çıkarılan bir yasa ile tüm elektrik hizmetleri, hak ve vecibeleriyle Türkiye Elektrik Kurumu na (TEK) devredilir. Havagazı üretim ve dağıtım faaliyeti, doğalgazın gelmesiyle 1993 yılında sona erdirilir. Bugün yalnızca kent içi toplu ulaşım hizmeti veren İETT; otobüs, tramvay ve tünel işletmeciliğinin yanında Özel Halk Otobüsleri nin yönetim, yürütüm ve denetiminden sorumludur. İETT ayrıca İstanbul daki raylı sistemlerin (Metro, Hafif Metro) bir bölümünün yapımını (Eminönü-Kabataş, Sultançiftliği-Edirnekapı, Edirnekapı-Topkapı, Otogar-Başakşehir) üstlenmiştir. Tarih 2007 yılının Eylül ayını gösterdiğinde şehir için tamamen yeni bir sistem olan ve İstanbul a özgün şekilde tasarlanan metrobüs devreye alınır. İlk etapta Avcılar-Topkapı arasında hizmete giren metrobüs bir yıl sonra Söğütlüçeşme ye uzatılarak şehrin iki yakasını en kısa yoldan birbirine bağlar. Bu haliyle dünyada iki kıtayı birbirine bağlayan tek sistem olarak yerini alan metrobüs projesi İETT ye ulusal ve uluslararası alanda pek çok ödül kazandırır yılında, Türkiye de toplu ulaşım kültürünün oluşturularak yaygınlaştırılması amacıyla her yıl aralık ayı başında Toplu Ulaşım Haftası düzenlenerek bir dizi etkinlikle kutlanması kararlaştırılır. İstanbul da sürekli artan yolculuk talebini karşılamak ve İETT nin mevcut filosunu desteklemek amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi iştirakiyle Otobüs A.Ş. firması kurularak 2011 yılının mayıs ayında hizmet vermeye başlar yılında İETT bünyesinde yürütülen kalite standardizasyonu çalışmaları tamamlanarak ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, ISO Çevre Yönetim Sistemi ve OHSAS İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi belgeleri SGS tarafından onaylanır. İETT ayrıca KalDer tarafından yürütülen Ulusal Kalite Hareketi ne katılır yılında İETT otobüslerinin sarı renkli ve beyaz damalı olması kararlaştırılır. İETT filosunun yaş ortalamasını 5 in altına düşürmek amacıyla Euro V standartlı çevreci motora sahip, klimalı, konforlu ve engelli erişimine uygun %100 alçak tabanlı otobüs alımı yoluna gidilir. İstanbul daki trafik yoğunluğunu azaltmak amacıyla 2012 yılı sonlarına doğru toplu taşıma yolu (bus lane) uygulamasına geçilir. 8 9

7

8 A noktası: Hattın ilk (merkeze uzak) durağı. Akşamcı: Akşam vardiyasında (öğleden sonra) çalışan İETT işçisi. Altıncı gün: Toplu iş sözleşmesine göre, çalışma süresi haftada beş gün, kırk saat olan işçinin haftanın altıncı iş günü çalışması. Antre (Fr.): Çalışırken arızalanan aracın yol ustası raporuyla garaja dönmesi. Ara dinlenmeli: İşletme planlamasına bağlı olarak bazı hatlarda, bazı servis otobüslerinin yalnızca sabah ve akşam çalıştırılması. Alfabetik Sırayla Tüm Terimler Araba kağıdı: Otobüslerin garajdan çıkış belgesi. Arşe (Fr.): Tramvay, troleybüs ve tünelde havai hattan enerji aktaran donanım. Avans (Fr.): Araçların (otobüs, tramvay vs) seferini tamamladığı zaman ile planlanan bir sonraki sefer arasındaki süre. Avans yapmak (Fr.): Avans süresinin normal planlanan süre olan 15 dakikadan fazla olması. B noktası: Hattın sonundaki (merkeze yakın) durak. Bandaj (Fr.): Tramvayın tekerleklerinin etrafına çakılan sıcak kaplama. Bayrak durak: Bir direk ve üstünde durak bilgisi içeren tabela olan açık durak. Biletçi: Eskiden İETT araçlarında yolculara bilet kesen görevli. Boji (Fr.): Tünelde, vagonların yürür alt aksamı. Boynuzlu: Troleybüslere halk arasında takılan ad. Buhar freni: Eskiden vagonları çeken kayışı durduran düzeneği çalıştıran fren. Buharlı tünel: Enerji kaynağı olarak buhar kullanan Tünel ( ). 13

9 Cer (Ar.): Bir noktadan diğer bir noktaya belli bir ivme ile çekme, sürükleyerek götürme (Örneğin Tünel vagonlarının kayışla çekilmesi). Cer atölyesi: Tünel vagonlarının kayışla çekilmesi işlemlerinin yürütüldüğü atölye. Cer halatı (kablosu): Tünel vagonlarını çeken 112 çelik telden oluşan 30 mm çapında kablo. Cer motoru: Tünel vagonlarını çeken 350 HB gücündeki motor. Çakılı: Otobüsün kapısı açılmayacak ve sonraki duraklarda yolcu alamayacak biçimde dolu hali Otobüs çakılı gidiyordu. Depar (Fr.): Hatlarda bazı seferlerin uzatılması Deve boynu: Arabaları çeken kayışa yön veren makara sistemi Durak arabası: Eskiden durakların bakım onarımını yapan ekipleri taşıyan araç. Egitman: Tünelde her iki vagonun ortada ayrıldığı yer. Ekspektör (Fr.): Eskiden tramvaylarda hat amiri. Gar (Fr.): Otobüslerin servis saati dışında herhangi bir yerde (terminal, garaj vb.) beklemesi. Gardöfren (Fr.): Buharlı Tünel sisteminde elle kumanda edilen fren düzeneğini kullanan kişi. Gecikme: Aracın seferin ilk durağına planlanan kalkış saatinden birkaç dakika sonra gelmesi. Geçici durak: Yol çalışması yapılan yerlerde veya güzergah değişikliği durumunda mevcut durağın yerine yapılan iş bitene kadar konan durak. Hareket: İETT nin günlük işletmeyi gerçekleştiren bölümü. Hareket Amiri: Hareket saatlerini denetleyen amir. Hareket Şefi: Otobüs hareketlerini yöneten amir. Hat başı: Otobüslerin ilk seferlerine başlarken hareket ettikleri yer. Hat sonu: Otobüslerin hattaki ilk seferlerini tamamladıkları yer. Hini hacette (Ar.): Eskiden toplu taşıma araçlarında bulunan ve acil durumlarda, gerektiğinde anlamına gelen yazılı uyarı. İdare (Ar.): İETT çalışanları ve İstanbulluların İETT den söz ederken kullandıkları deyiş. İhtiyari durak: Eskiden tramvayların inecek ya da binecek yolcu varsa durdukları, durma zorunluluğu olmayan durak. İmdat arabası: Yolda arızalanan araçları tamir eden ekipleri taşıyan araç. İstasyon Şefi: Tünel istasyonlarında görev yapan biletçi ve abonman denetimini yapan işçilerin amiri. İstif (Rum.): Garaj ve büyük terminallerde otobüsleri uygun biçimde park etme. İş tevzi: Garajlarda servis, otobüs ve sürücü eşleşmesinin yapıldığı birim. İşletme: Otobüs İşletme Daire Başkanlığı (Eskiden Taşıtlar Daire Başkanlığı) ve bu başkanlıkça yürütülen toplu ulaşım hizmetinin tümü için İETT çalışanlarının, resmi olmayan, adlandırması. İşletme Amiri: Bağlı bulunduğu işletme bölgesindeki hatlardan, güzergahlardan ve şoförlerden sorumlu alt yönetici. Kadana (Mac. Katona): Atlı tramvayların çalıştığı zamanlarda, tramvayları raylar üzerinde çeken ve Macaristan dan getirilmiş iri at. Kale: Tünel atölyesinde (galeride) taşıyıcı halata yön veren ruloların tablaları. Kampana (İt.): Yolcuları kenara çekilmeleri için uyaran tramvay zili. Kanal (Fr.): Garajlarda otobüslerin alt bakımlarının yapıldığı yer. Kanalcı: Kanalların içinde otobüslerin alt bakımlarını yapan çalışan

10 Kartoteks (Fr.): Ambarlarda malzeme kayıt sistemi. Katener (Fr.): Troleybüs, tramvay ve tünelde havai enerji hattı. Kayış: Buharlı tünelde eskiden kullanılan yassı çeker (daha sonra bunun yerine çelik halat kullanıldı). Kılavuz tekerlek: Tünel vagonlarında lastik tekerleklerin yanında bulunan, iki ray arasına girerek vagonu yönlendiren çıkıntılı demir tekerlek. Kıta indirimli hat: Ana duraktan normal tarifeyle kalkan, ancak güzergahın belli bir noktasından sonra indirimli tarifeye geçen hatlara verilen isim. Koltuk ambarı: El altında bulundurulması gereken malzemeler için ana ambara bağlı garaj ambarları. Kontrol: Eskiden bilet kontrolüyle görevli kişi (aslı kontrolör). Kontrupa: Cer kablosunun gergin durmasını sağlayan, yaklaşık 30 tonluk ağırlık. Körüklü otobüs: Körükle birbirine bağlanan iki ya da üç parçadan oluşan otobüs. Küçük Kasa: Eskiden İETT de birimlerinin (başkanlık) günlük harcamaları için tahsis edilmiş birim bütçesi. Leyland: Eskiden İETT filosunda çalışan ve makaslı oldukları için halk arasında takoz gibi araba olarak tanımlanan otobüs. Lift kanalı: Garajlarda otobüs yıkama bölümü. Lonjin (Fr.): Tünel vagon lastiklerinin üzerinde seyrettiği taşıyıcı beton yol. Manevra şoförü: Garajlarda otobüs hareketlerini sağlayan sürücü. Meccanen (Ar.): Eskiden ücretsiz yolculukları tanımlamak için kullanılan sözcük. Metrobüs: İstanbul da kendisine ayrılmış yolda çalışan, yüksek yolcu kapasiteli, lastik tekerlekli toplu ulaşım türü (Bus Rapid Transit BRT). Mevki: Eskiden tünel ve tramvaylarda, nitelikleri (koltuk, vagon, vb.) farklı olduğu için farklı ücretlendirilen bölümler (Birinci mevki, ikinci mevki). Daha sonra uygulamadan kaldırılmıştır. Meydancı: Garajlarda açık alan temizliği yapan kişi. Montör (Fr.): Garajlarda otobüslerdeki mekanik ve elektrikli parçaların sökülüp takılmasını gerçekleştiren ustabaşı veya diğer çalışanlar. Motor alıştırmada: Motorun bakımdan çıktığını göstermek için, otobüs içinde kontrol panelinin üzerinde bir yere konulan uyarı levhası. Motris (Fr.): Üzerinde motor olan çekici tramvay Nefir (Ar): Atlı tramvayların önündeki yayaların çekilmesi için vardacının üflediği borazan. Operatör (Fr.): Tünel aracını kullanan görevli. Orer (Fr. horaire): Otobüslerin ana plan üzerinde günlük işleyiş düzenlerini ayrıntılı bir şekilde (hat, saat, yön, güzergah) gösteren çizelge. Ölü Kilometre: Otobüslerin yolcu almak için hat başına gitme sırasında yolcusuz (gelirsiz) kat ettiği mesafe. Paket: Otobüslerin yolcularla tam dolu hali. Pan yapmak: Arıza yapmak. Paso (İt.): Toplu ulaşım araçlarında indirimli veya ücretsiz geçiş hakkı veren kart. (Öğrenci pasosu) Paten (Fr.): Tramvayın ray fren elemanı. Pik (İng): Trafikte yolcunun yoğun olduğu saat dilimi

11 Planton (Fr.): Eskiden hareket saatlerini denetleyen amir. Günümüzde hareket amiri olarak adlandırılır. Plantonluk: Eskiden sahada otobüs hareketlerinin yönetildiği yer (örneğin Kadıköy Plantonluğu). Repo (Fr.): İETT de işçinin haftalık izin günü. Pazar günü kullanılan izne repo pazar ; izin günü çalışılması durumuna ise repo (tramvay) çalışmak denir. Repocu: Haftanın yedi günü çalışılan birimlerde, hafta tatilini kullanan personelin yerine çalışan kişi. Revizyon (Fr.): İETT garajlarında tüm bakım onarım işleri ve bu işlerin yapıldığı yer. Ring Hat: Hat başı ve hat sonu aynı nokta olan hat. Rotasyon (Fr.): İETT yönetim, denetim ve yürütümünde çalışan özel halk otobüslerinin (ÖHO) bölge hatlarında araçlarını dönüşümlü çalıştırması. Römork (Fr.): Tramvaylarda üzerinde motor olmayan, motorlu motris tarafından çekilen, yolcu ve yük taşıyan vagon. Rötar: Aracın seferin ilk durağına planlanan kalkış saatinden çok sonra gelmesi. Saatli durak: Eskiden tramvayların yolcu yoğunluğuna göre günün belli saatlerinde uğradığı durak. Üzerindeki saatte araçların hangi saat diliminde durdukları yazılırdı. Sabahçı: Sabah vardiyasında (öğleden önce) çalışan İETT işçisi. Sac durak: Eskiden İETT tarafından boru ve sacdan üretilen kapalı durak. Sahanlık: Tramvay aracının arkasındaki boşluk. Sefer (tam): Bir aracın bir hat güzergahı üzerinde kalkış noktasından varış noktasına gitmesi. (A noktasından B noktasına gidiş) Silici: Garajlarda otobüslerin içini temizleyen kişi. Silik lastik: Otobüs lastik dişlerinin aşınarak belirli bir seviyenin altına düşmesi. Solde (Fr.): Ambar sayımlarında malzemenin tam çıkması. Solo otobüs: Körüksüz otobüs. Sürveyan (Fr.): İşi kurumun çıkarlarını kollayarak denetleyen teknik çalışan. Şanzıman (Fr.): Aynı otobüste vardiyalı çalışan iki sürücünün birbirlerine görev devri ya da bu kişilerin birbirlerine karşı konumu. Şaro kontağı (Fr.): Tünel vagonlarını çeken halatın kopması durumunda, aracı otomatik frenleyen sistem. Şebeke (Ar.): Eskiden yolculuklarda indirimden yararlanan yolculuk kategorisini belgeleyen kimlik (örneğin öğrenci şebekesi). Şef kontrol: Tünel araçlarında yolcu ve görevli personelin yönetiminden sorumlu kişi. Şefdögar (Fr.): Tünel gar-istasyon şefi. Tahte l arz (Ar): Yer altı (Tünelin ilk kurulduğu yıllarda Tüneli işleten şirketin adında geçen ifade). Tamir otobüsü: Arızalı araçlara müdahale etmek için kullanılan araç (Bugünkü adı bakım aracı). Tart edilmek: Hiçbir hak talep edemeden işten atılmak. Tehir (Ar.): Sefer saatinin gecikmesi, erteleme. Tesellüm (Ar.): Servis dönüşü giriş-çıkış işlemi. Tornistan (İt.): Tramvayın gideceği durağa ulaşmadan geri dönmesi

12 Tosun: 1968 yılında İETT atölyesinde üretilen troleybüse yuvarlak hatlarından dolayı İETT lilerin taktığı ad. Tramvay (Fr.): Önce atlı sonra elektrikli raylar üzerinde çalışan kentiçi ulaşım türü. Tramvay sahanlığı: Eskiden tramvay raylarının sağ ve sol yanındaki 60 santimlik mesafe ile rayların ortasında kalan kısım. Transit durak: Hat üzerinde bulunan durakların tamamına uğramayan, ekspres servislerin geçtiği durak. Tranşe (Fr.): Ray kanallarını temizleme ve kanal açma; bu işi yapan kişi. Troleybüs (Fr.): Havai hattan aldığı elektrik enerjisiyle çalışan lastik tekerlekli kentiçi kara ulaşım aracı. Tünel (Fr. Füniküler): Eğimli arazide, kayışla çekilen vagonlardan oluşan raylı veya lastik tekerlekli (asansör tipi) ulaşım aracı. Tünel arabası: Tünelde kullanılan vagon. Vardacı (Kök İt.): Atlı tramvay döneminde elindeki borazanla atların önünde varda (İt. Guarda, kendini koru) diye koşarak yayaları kenara çekilmeleri için uyaran kişi. Vatman (Fr.): Tramvay sürücüsü. Veren: Fren balatalarının kontrolü için yapılmış, hidrolikle çalışan sistem. Volan (Fr.): Aracı çeken halatın sarıldığı büyük makara. Yıkama: Garajlarda otobüslerin kanallarda altlarının yıkanması. Yol ustası (yol ustası): Arızalanan otobüsleri garaj dışındaki beli ana merkezlerde tamir eden kişi. (Eminönü, Yenibosna yer ustası) Zayi kilometre: Planlandığı halde, değişik nedenlerle gerçekleştirilemeyen işletme kilometresi. Zayi sefer: Herhangi bir sebepten dolayı gerçekleştirilememiş sefer. Zimmetli oto: En az iki şoför personel üzerine kaydedilmiş otobüs. 06 merkez: İETT nin tüm kriz iletişimini yöneten ana telsiz merkezi, odası. Şimdiki adıyla haber yönetim merkezi. 3-5: Eskiden Anadolu yakasında arızalanan araçlara ilk müdahaleyi yaparak telsiz üzerinden imdat otolarını ve yer ustalarını yönlendiren haberleşme birimi. 4-5: Avrupa yakasında arızalanan araçlara ilk müdahaleyi yaparak telsiz üzerinden imdat otolarını ve yer ustalarını yönlendiren haberleşme birimi. Tünel 20 21

13 BAKIM HİZMETLERİNE AİT TERİMLER Kullanım Yerine Göre Sınıflandırılmış Terimler Antre (Fr.): Çalışırken arızalanan aracın yol ustası raporuyla garaja dönmesi. Arşe (Fr.): Tramvay, troleybüs ve tünelde havai hattan enerji aktaran donanım. Bandaj (Fr.): Tramvayın tekerleklerinin etrafına çakılan sıcak kaplama. Boji (Fr.): Tünelde, vagonların yürür alt aksamı. Buhar freni: Eskiden vagonları çeken kayışı durduran düzeneği çalıştıran fren. Buharlı tünel: Enerji kaynağı olarak buhar kullanan Tünel ( ). Cer (Ar.): Bir noktadan diğer bir noktaya belli bir ivme ile çekme, sürükleyerek götürme (Örneğin Tünel vagonlarının kayışla çekilmesi). Cer atölyesi: Tünel vagonlarının kayışla çekilmesi işlemlerinin yürütüldüğü işlik. Cer halatı (kablosu): Tünel vagonlarını çeken 112 çelik telden oluşan 30 mm çapında kablo. Cer motoru: Tünel vagonlarını çeken 350 HB gücündeki motor. Deve boynu: Arabaları çeken kayışa yön veren makara sistemi. Durak arabası: Eskiden durakların bakım onarımını yapan ekipleri taşıyan araç. Egitman: Tünelde her iki vagonun ortada ayrıldığı yer. Gardöfren (Fr): Buharlı Tünel sisteminde elle kumanda edilen fren düzeneğini kullanan kişi. İmdat arabası: Yolda arızalanan araçları tamir eden ekipleri taşıyan araç. İstif (Rum.): Garaj ve büyük terminallerde otobüsleri uygun biçimde park etme. Kale: Tünel atölyesinde (galeride) taşıyıcı halata yön veren ruloların tablaları. Kanal (Fr.): Garajlarda otobüslerin alt bakımlarının yapıldığı yer. Burada çalışanlara kanalcı denir. Kanalcı: Kanalların içinde otobüslerin alt bakımlarını yapan çalışan. Kartoteks (Fr.): Ambarlarda malzeme kayıt sistemi. Katener (Fr.): Troleybüs, tramvay ve Tünelde havai enerji hattı. Kayış: Buharlı Tünelde eskiden kullanılan yassı çeker (daha sonra bunun yerine çelik halat kullanıldı) Kılavuz tekerlek: Tünel vagonlarında lastik tekerleklerin yanında bulunan, iki ray arasına girerek vagonu yönlendiren çıkıntılı demir tekerlek. Kontrupa : Cer kablosunun gergin durmasını sağlayan, yaklaşık 30 tonluk ağırlık. Körüklü otobüs: Körükle birbirine bağlanan iki ya da üç parçadan oluşan otobüs. 23

14 Leyland: Eskiden İETT filosunda çalışan ve makaslı oldukları için halk arasında takoz gibi araba olarak tanımlanan otobüs. Lift kanalı: Garajlarda otobüs yıkama bölümü; Lonjin (Fr.): Tünel vagon lastiklerinin üzerinde seyrettiği taşıyıcı beton yol. Manevra şoförü: Garajlarda otobüs hareketlerini sağlayan sürücü. Meydancı: Garajlarda açık alan temizliği yapan kişi. Montör (Fr.): Garajlarda otobüslerdeki mekanik ve elektrikli parçaların sökülüp takılmasını gerçekleştiren ustabaşı veya diğer çalışanlar. Motor alıştırmada: Motorun bakımdan çıktığını göstermek için, otobüs içinde kontrol panelinin üzerinde bir yere konulan uyarı levhası. Motris (Fr.): Üzerinde motor olan çekici tramvay. Pan yapmak: Arıza yapmak. Paten (Fr.): Tramvayın ray fren elemanı. Revizyon (Fr.): İETT garajlarında tüm bakım onarım işleri ve bu işlerin yapıldığı yer. Römork (Fr.): Tramvaylarda üzerinde motor olmayan, motorlu motris tarafından çekilen, yolcu ve yük taşıyan vagon. Sahanlık: Tramvay aracının arkasındaki boşluk. Silici: Garajlarda otobüslerin içini temizleyen kişi. Silik lastik: Otobüs lastik dişlerinin aşınarak belirli bir seviyenin altına düşmesi. Solo otobüs: Körüksüz otobüs. Şaro kontağı (Fr.): Tünel vagonlarını çeken halatın kopması durumunda, aracı otomatik frenleyen sistem. Tamir otobüsü: Arızalı araçlara müdahale etmek için kullanılan araç (Bugünkü adı Bakım Aracı). Tramvay (Fr.): Önce atlı sonra elektrikli raylar üzerinde çalışan kentiçi ulaşım türü. Tramvay sahanlığı: Eskiden tramvay raylarının sağ ve sol yanındaki 60 santimlik mesafe ile rayların ortasında kalan kısım. Tranşe (Fr.): Ray kanallarını temizleme ve kanal açma; bu işi yapan kişi. Troleybüs (Fr.): Havai hattan aldığı elektrik enerjisiyle çalışan lastik tekerlekli kentiçi kara ulaşım aracı. Tünel (Fr. Füniküler): Eğimli arazide, kayışla çekilen vagonlardan oluşan raylı veya lastik tekerlekli (asansör tipi) ulaşım aracı. Tünel arabası: Tünelde kullanılan vagon. Veren: Fren balatalarının kontrolü için yapılmış, hidrolikle çalışan sistem. Volan (Fr.): Aracı çeken halatın sarıldığı büyük makara. Yor ustası (yol ustası): Arızalanan otobüsleri garaj dışındaki beli ana merkezlerde tamir eden kişi. (Eminönü, Yenibosna yer ustası) Yıkama: Garajlarda otobüslerin kanallarda altlarının yıkanması

15 DESTEK HİZMETLERİNE AİT TERİMLER İdare (Ar.): İETT çalışanları ve İstanbulluların İETT den söz ederken kullandıkları deyiş. Koltuk ambarı: El altında bulundurulması gereken malzemeler için ana ambara bağlı garaj ambarları. Küçük Kasa: İETT de birimlerinin (başkanlık) günlük harcamaları için tahsis edilmiş kaynak. Repocu: Haftanın yedi günü çalışılan birimlerde, hafta tatilini kullanan personelin yerine çalışan kişi. Solde (Fr.): Ambar sayımlarında malzemenin tam çıkması. Sürveyan (Fr.): İşi kurumun çıkarlarını kollayarak denetleyen teknik çalışan. Tahte l arz (Ar): Yer altı (Tünelin ilk kurulduğu yıllarda Tüneli işleten şirketin adında geçen ifade). Tart edilmek: Hiçbir hak talep edemeden işten atılmak. 06 merkez: İETT nin tüm kriz iletişimini yöneten ana telsiz merkezi, odası. Şimdiki adıyla haber yönetim merkezi. 3-5: Eskiden Anadolu yakasında arızalanan araçlara ilk müdahaleyi yaparak telsiz üzerinden imdat otolarını ve yer ustalarını yönlendiren haberleşme birimi. 4-5: Avrupa yakasında arızalanan araçlara ilk müdahaleyi yaparak telsiz üzerinden imdat otolarını ve yer ustalarını yönlendiren haberleşme birimi. İŞLETMECİLİK TERİMLERİ A noktası: Hattın ilk (merkeze uzak) durağı. Akşamcı: Akşam vardiyasında (öğleden sonra) çalışan İETT işçisi. Altıncı gün: Toplu iş sözleşmesine göre, çalışma süresi haftada beş gün, kırk saat olan işçinin üç kat yevmiye ile çalıştığı haftanın altıncı iş günü. Ara dinlenmeli: İşletme planlamasına bağlı olarak bazı hatlarda, bazı servis otobüslerinin yalnızca sabah ve akşam çalıştırılması. Araba kağıdı: Otobüslerin garajdan çıkış belgesi. Avans (Fr.): Araçların (otobüs, tramvay vs) seferini tamamladığı zaman ile planlanan bir sonraki sefer arasındaki süre

16 Avans yapmak: Avans süresinin normal planlanan süre olan 15 dakikadan fazla olması. B noktası: Hattın sonundaki (merkeze yakın) durak. Bayrak durak: Bir direk ve üstünde durak bilgisi içeren tabela olan açık durak. Biletçi: Eskiden İETT araçlarında yolculara bilet kesen görevli. Boynuzlu : Troleybüslere halk arasında takılan ad. Çakılı: İETT sürücü jargonuna göre otobüsün kapısı açılmayacak ve sonraki duraklarda yolcu alamayacak biçimde dolu hali Otobüs çakılı gidiyordu. Depar (Fr): Hatlarda bazı seferlerin uzatılması. Ekspektör (Fr.): Eskiden tramvaylarda hat amiri. Gar (Fr.): Otobüsün servis saati dışında herhangi bir yerde (terminal, garaj vb.) beklemesi. Gecikme: Aracın seferin ilk durağına planlanan kalkış saatinden birkaç dakika sonra gelmesi. Geçici durak: Yol çalışması yapılan yerlerde veya güzergah değişikliği durumunda mevcut durağın yerine yapılan iş bitene kadar konan durak. Hareket: İETT nin günlük işletmeyi gerçekleştiren bölümü. Hareket Amiri: Hareket saatlerini denetleyen amir. Hareket Şefi: Otobüs hareketlerini yöneten amir. Hat başı: Otobüslerin ilk seferlerine başlarken hareket ettikleri yer. Hat sonu: Otobüslerin hattaki ilk seferlerini tamamladıkları yer. Hini hacette (Ar.): Eskiden toplu taşıma araçlarında bulunan ve acil durumlarda, gerektiğinde anlamına gelen yazılı uyarı. İhtiyari durak: Eskiden tramvayların inecek ya da binecek yolcu varsa durdukları, durma zorunluluğu olmayan durak. İstasyon Şefi:Tünel istasyonlarında görev yapan biletçi ve abonman denetimini yapan işçilerin amiri. İş tevzi: Garajlarda servis, otobüs ve sürücü eşleşmesinin yapıldığı birim. İşletme: Otobüs İşletme Daire Başkanlığı (Eskiden Taşıtlar Daire Başkanlığı) ve bu başkanlıkça yürütülen toplu ulaşım hizmetinin tümü. İşletme Amiri : Bağlı bulunduğu işletme bölgesindeki hatlardan, güzergahlardan ve şoförlerden sorumlu alt yönetici

17 Kadana (Mac. Katona): Atlı tramvayların çalıştığı zamanlarda, tramvayları raylar üzerinde çeken ve Macaristan dan getirilmiş iri at. Kampana (İt.): Yolcuları kenara çekilmeleri için uyaran tramvay zili. Kıta indirimli hat: Ana duraktan normal tarifeyle kalkan, ancak güzergahın belli bir noktasından sonra indirimli tarifeye geçen hatlara verilen isim. Kontrol: Eskiden bilet kontrolüyle görevli kişi (aslı kontrolör). Meccanen (Ar.): Eskiden ücretsiz yolculukları tanımlamak için kullanılan sözcük. Metrobüs: İstanbul da kendisine ayrılmış yolda çalışan, yüksek yolcu kapasiteli, lastik tekerlekli toplu ulaşım türü (Bus Rapid Transit BRT). Mevki: Eskiden tünel ve tramvaylarda, nitelikleri (koltuk, vagon, vb.) farklı olduğu için farklı ücretlendirilen bölümler (Birinci mevki, ikinci mevki). Daha sonra uygulamadan kaldırılmıştır. Nefir (Ar): Atlı tramvayların önündeki yayaların çekilmesi için vardacının üflediği borazan. Operatör (Fr.): Tünel aracını kullanan görevli. Orer (Fr. horaire): Otobüslerin ana plan üzerinde günlük işleyiş düzenlerini ayrıntılı bir şekilde (hat, saat, yön, güzergah) gösteren çizelge. Ölü Kilometre: Otobüslerin yolcu almak için hat başına gitme sırasında yolcusuz (gelirsiz) kat ettiği mesafe. Paket: İETT sürücü jargonunda otobüslerin yolcularla tam dolu hali. Paso (İt.): Toplu ulaşım araçlarında indirimli veya ücretsiz geçiş hakkı veren kart. (Öğrenci pasosu) Pik (İng): Trafikte yolcunun yoğun olduğu saat dilimi. Planton (Fr.): Eskiden hareket saatlerini denetleyen amir. Günümüzde hareket amiri olarak adlandırılır. Plantonluk: Eskiden sahada otobüs hareketlerinin yönetildiği yer (örneğin Kadıköy Plantonluğu). Repo (Fr.): İETT de işçinin haftalık izin günü. Pazar günü kullanılan izne repo pazar ; izin günü çalışılması durumuna ise repo (tramvay) çalışmak denir. Ring Hat: Hat başı ve hat sonu aynı nokta olan hat. Rötar: Aracın seferin ilk durağına planlanan kalkış saatinden çok sonra gelmesi. Rotasyon (Fr.): Eskiden İETT yönetim, denetim ve yürütümünde çalışan özel halk otobüslerinin (ÖHO) bölge hatlarında araçlarını dönüşümlü çalıştırması

18 Saatli durak: Eskiden tramvayların yolcu yoğunluğuna göre günün belli saatlerinde uğradığı durak. Üzerindeki saatte araçların hangi saat diliminde durdukları yazılırdı. Sabahçı: Sabah vardiyasında (öğleden önce) çalışan İETT işçisi. Sac durak: Eskiden İETT tarafından boru ve sacdan üretilen kapalı durak. Sefer (tam): Bir aracın bir hat güzergahı üzerinde kalkış noktasından varış noktasına gitmesi. (A noktasından B noktasına gidiş) Şanzıman (Fr.): Aynı otobüste vardiyalı çalışan iki sürücünün birbirlerine görev devri ya da bu kişilerin birbirlerine karşı konumu. Şebeke (Ar.): Eskiden yolculuklarda indirimden yararlanan yolculuk kategorisini belgeleyen kimlik (örneğin öğrenci şebekesi). Şef kontrol: Tünel araçlarında yolcu ve görevli personelin yönetiminden sorumlu kişi; Tosun: 1968 yılında İETT atölyesinde üretilen troleybüse yuvarlak hatlarından dolayı İETT lilerin taktığı ad. Transit durak: Hat üzerinde bulunan duraklarına tamamına uğramayan, ekspres servislerin geçtiği durak. Vardacı (Kök İt.): Atlı tramvay döneminde elindeki borazanla atların önünde varda (İt. Guarda, kendini koru) diye koşarak yayaları kenara çekilmeleri için uyaran kişi. Vatman (Fr.): Tramvay sürücüsü. Zayi kilometre: Planlandığı halde, değişik nedenlerle gerçekleştirilemeyen işletme kilometresi. Zayi sefer: Herhangi bir sebepten dolayı gerçekleştirilememiş sefer. Zimmetli oto: En az iki şoför personel üzerine kaydedilmiş otobüs. Şefdögar (Fr.): Tünel gar-istasyon şefi. Tehir (Ar.): Sefer saatinin gecikmesi, erteleme. Tesellüm (Ar.): Servis dönüşü giriş-çıkış işlemi. Tornistan (İt.): Tramvayın gideceği durağa ulaşmadan geri dönmesi

19 Kaynaklar: Tünel Bülteni Ocak 2011 Nostaljik Tramvay Bülteni Şubat 2011 İETT Bilançoları

20

21