EGE DENİZİ KITA SAHANLIGI UYUŞMAZLIĞI

Transkript

1

2 ULUSLARARASI HUKUKTA KITA SAHANLIĞI VE EGE DENİZİ KITA SAHANLIGI UYUŞMAZLIĞI Sami DOĞRU Ankara, 2003

3 Bu kitabın tüm hakları yazarına aittir sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine göre yazarından izin alınmadan herhangi bir bölümü veya tamamı çoğaltılamaz veya yeniden basılamaz. ISBN: X Ankara Üniversitesi Basımevi

4 Oğlum Baturay'a ;

5 İÇİNDEKİLER Sayfa Önsöz IX Kısaltmalar XI Giriş 1 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTA KITA SAHANLIĞI I. Jeolojik Açıdan Kıta Sahanlığı 3 A. Yerküre, Yerkabuğu, Yeryüzü 3 B. Kıta Sahanlığının Tanımı 4 C. Kıta Sahanlığının Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı 4 II. Hukuki Açıdan Kıta Sahanlığı 9 A. Kıta Sahanlığı Kavramı ve Kıta Sahanlığının Sınırlandırılması 9 1. İlk Gelişmeler 9 2. Birleşmiş Milletler Hukuk Komisyonu Çalışmaları Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi Sonrası Yargı Kararları 20 a. Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları - 'Doğal Uzantı' 21 b. İngiltere-Fransa Kıta Sahanlığının Sınırlandırılması Tahkimi 23 c. Tunus-Libya Kıta Sahanlığı Davası Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Sonrası Yargı Kararları 36 a. Maine Körfezi Davası 36 b. Libya/Malta Davası - 'Mesafe İlkesi' 40 c. Saint Pierre ve Miquelon Adaları Davası 46 d. Jan Mayen Davası Kıta Sahanlığının Sınırlandırılmasına Adaların Etkisi 49 B. Kıta Sahanlığının Hukuksal Rejimi 57 V

6 İKİNCİ BÖLÜM EGE DENİZİ KITA SAHANLIĞI UYUŞMAZLIĞI I. Ege Denizi 61 A. Ege Denizi'nin Konumu ve Sınırları 61 B. Ege Denizi'nin Coğrafi özellikleri 62 C. Ege Denizi'nin Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı 63 D. Ege Denizi'nin Yeraltı Kaynakları 66 II. Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığ 69 A. Uyuşmazlığın Ortaya Çıkışı ve Gelişimi Kıta Sahanlığı Krizi Yunanistan'ın B.M. Güvenlik Konseyi'ne ve U.A.D.'ye Başvurusu Bern Anlaşması Uluslararası Adalet Divanı'nın Kararı Kıta Sahanlığı Krizi Türk - Yunan Diyalogu 97 B. Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığına İlişkin Türkiye'nin veyunanistan'ın Tezleri Yunanistan'ın Tezleri 99 a. Siyasal ve Ülkesel Bütünlük İlkesi 100 b. Adaların Kıta Sahanlığına Sahip Olması İlkesi 102 c. Türkiye ile Adalar Arasında Eşit Uzaklık İlkesinin Uygulanması Türkiye'nin Tezleri 106 a. Anlaşmanın Esas Olması 107 b. Doğal Uzantının Esas Olması 108 c. Hakkaniyet İlkelerinin Esas Olması 110 d. Adaların Özel Durum Oluşturması 112 e. Ege Denizi'nin Yarı Kapalı Deniz Olması 114 f. Lozan Dengesi 115 Sonuç 117 EKLER 125 EK 1-Şekil 1 : Dünya Hipsoğrafik Eğrisi 127 EK 2-Şekil 2 : Yerkabuğunun Şematik Hipsoğrafik Eğrisi 127 EK 3-Şekil 3 : Derin Deniz Dipleri 129 EK 4- Harita 1 : Kuzey Denizi Bölge Haritası 131 EK 5- Harita 2 : Kanal Adaları Bölge Haritası 133 VI

7 EK 6- Harita 3 : Kanal Adaları Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 135 EK 7- Harita 4 : Tunus-Libya Bölge Haritası 137 EK 8- Harita 5 : Tunus-Libya Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 139 EK 9- Şekil 4 : Kıta Sahanlığı Kesiti 141 EK 10- Harita 6 : Maine Körfezi Bölge Haritası 143 EK 11- Harita 7 : Maine Körfezi Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 145 EK 12- Harita 8 : Libya-Malta Bölge Haritası 147 EK 13- Harita 9 : Libya- Malta Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 149 EK 14- Harita 10 : Saint Pierre ve Miquelon Adaları Bölge Haritası 151 EK 15- Harita 11 : Saint Pierre ve Miquelon Adaları Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 153 EK 16- Harita 12 : Jan Mayen Bölge Haritası 155 EK 17- Harita 13: Jan Mayen Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 157 EK 18- Harita 14: Ege Denizi Haritası 159 EK 19- Harita 15: Ege Denizi Coğrafi Sınırları 161 EK 20- Şekil 5 : Ege Denizi'nin Çeşitli Bölgelerinde Deniz altı Topografyasını Gösterir Profiller 163 EK 21- Harita 16: Ege Denizi Batimetrik Haritası 165 EK 22- T.P.A.O.'ya 1973 yılında verilen Petrol Arama Ruhsatı 167 EK 23- Bern Anlaşması 173 EK 24- T.P.A.O.'ya 1987 yılında verilen Petrol Arama Ruhsatı 175 EK 25- Harita 17 : Ege Denizi'nde Takımada Rejimini Gösterir Harita 179 EK 26- Harita 18 : Ege Denizi Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 181 EK 27- Harita 19 : Ege Denizi Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Haritası 183 EK 28- Harita 20 : 714 Sayılı NOTAM 185 Kaynakça 187 VII

8 ÖNSÖZ Türkiye ile Yunanistan arasındaki sorunlar genelde Ege Denizi'ne ilişkindir. Bu sorunların başında yer alan Kıta Sahanlığı Sorununun çözümü, diğer sorunların çözümü için çok önemli bir adım olacak ve Ege Denizi'nin iki yakasında yer alan bu iki devletin barış içinde daha etkin işbirliğine yönelmesine katkılar sağlayacaktır. Fakat, bu sorunlar iki devlet tarafından farklı algılanmaktadır. Hatta Yunanistan, Ege Denizi'ne ilişkin olarak sadece "kıta sahanlığı" sorunu olduğunu iddia etmekte ve bunun da Uluslararası Adalet Divanı (U.A.D.) yoluyla çözülmesini istemektedir. Türkiye ise bu sorunların karşılıklı "görüşmelerle" çözümünden yanadır. Türkiye'nin Avrupa Birliği (AB) adaylığının kabul edildiği Aralık 1999 tarihli AB Konseyi Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirisi ile tarafların bu sorunlara bakışı farklı bir boyut kazanmıştır. Bu Bildiri'de, iki devlet arasındaki sınır sorunlarının 2004 yılına kadar çözülmesi, çözülmezse, makul bir surede U.A.D.'ye götürülmesi, hususu yer almaktadır. Türkiye, her ne kadar bunu, üyeliğe kabul için bir ölçüt olarak görmese de, AB'ye üyelikle ilgili nihai kararın oybirliği ile alındığı düşünüldüğünde, Yunanistan'ın, bu hususu, zamanı geldiğinde gündeme getireceği açıktır. Bu nedenle, AB ile üyelik müzakerelerini 2004 yılı sonunda başlamayı hedefleyen Türkiye'nin, bu sorunların çözümüne ilişkin "görüşmelerin" hemen başlatılması için girişimlerde bulunmasının, buna bağlı olarak da, sorunlara ilişkin temel tezlerini ortaya koymasının, özellikle, çok teknik ve karmaşık jeolojik, jeomorfolojik ve coğrafi değerlendirmelere dayanan kıta sahanlığı konusundaki tezine temel teşkil edecek teknik düzeyde çalışmaları zaman geçirmeden başlatmasının gerekli olduğuna inanılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, sorunların "görüşmelerle" çözülmesi bakımından zaman baskısı içinde bulunulan bu dönemde, çözülmesi durumunda, Ege Denizi'ne ilişkin diğer sorunları da etkileyecek olan Ege Denizi kıta sahanlığı sorununun ana hatlarıyla ortaya çıkışı, gelişimi, uluslararası hukuk açısından niteliği ve buna bağlı olarak, tarafların tezleri hakkında temel bilgileri ortaya koymak ve nihayet, içinde bulunulan konjonktüre uygun olarak, çözüme ilişkin görüşümüzü belirtmektedir. Kıta sahanlığı sorununun, özellikle hukuki niteliğine ilişkin kitabın İkinci Bölümü'nde yer alan bu değerlendirmelerin bir anlam kazanabilmesi için, kitabın Birinci Bölümü'nde, "kıta sahanlığı" IX

9 kavramı, önce coğrafi açıdan tanımlanmış, sonra da uluslararası hukuk açısından, bir kavram olarak ortaya çıkışı ve gelişimi, Yargı Kararları da dikkate alınarak incelenmiştir. Kıta sahanlığı ve Ege Denizi kıta sahanlığı uyuşmazlığı hakkındaki bu çalışmanın kitap olarak basılmasında beni teşvik eden, çalışmalarımı yönlendiren Ankara.Üniversitesi (A.Ü.) Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi, değerli hocam,doç. Dr. Serdar H. Başeren'e, kitabın basımını üstlenen YÖK Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi üye ve çalışanlarına, kitabın jeoloji, jeomorfoloji ve coğrafyaya ilişkin kısımlarına katkılarından ötürü A.Ü. Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Fuat Doğu'ya ve Ege Denizi'nin yer altı kaynakları ile bu bölgelerde Türkiye'nin yaptığı araştırma/arama faaliyetleri hakkında bazı bilgilere ulaşmamda yardımcı olan Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı'na teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca, başta Yüksek Lisans ve Doktora olmak üzere, bütün çalışmalarımda bana uygun çalışma ortamı sağlayan ve bir öğretmen olarak her türlü desteği veren eşim Hidayet Doğru'ya da şükranlarımı sunarım. Mart 2003 X

10 KISALTMALAR A.B.D : Amerika Birleşik Devletleri AB : Avrupa Birliği a.g.e : Adı geçen eser a.g.m : Adı geçen makale a.g.y : Adı geçen yer AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu Aksu, Türk-Yunan : Aksu, F.,Türk-Yunan İlişkileri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Aksu, Türk-Yunan ilişkileri : Aksu, F., Türk-Yunan ilişkileri, İlişkilerin Yönelimini Etkileyen Faktörler Üzerine Bir İnceleme, Ankara, SAEMK Araştırma Projeleri Dizisi 2/2001, Ankara, Arpat, Doğal Uzanım Arpat, Kıta Sahanlığı A.Ü : Ankara Üniversitesi : Arpat, E., Doğal Uzanım Kavramının Bir Deniz Hukuku Terimi Olarak Doğuşu, Gelişimi ve Bu Kavramın Kıta Sahanlığı Sınırlandırmalarında Günümüzdeki Durumu, Mart 1987 ve Haziran 1993 tarihli Raporlar. : Arpat, E., Kıta Sahanlığı Sınırlandırmalarında Kıyı Uzunluğu Etmeni, Genel Uygulama ve Ege'deki Durum, Temmuz 1987 ve Haziran 1995 tarihli Raporlar. A.Ü.S.B.F.Y : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. A.Ü.S.B.E : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü B : Baskı B.M : Birleşmiş Milletler B.M.D.H.S : Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi B.M.D.H.K : Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Konferansı XI

11 Bkz : Bakınız C : Cilt D.T.C.E.Y : Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları Gündüz, Milletlerarası : Gündüz, A., Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel Belgeler, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, İstanbul, Gündüz, "Birleşmiş Milletler : Gündüz, A.,"Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (1982)'nin Yarattığı Yeni Hukuki Durum ve Türkiye Açısından Değerlendirmesi", İkinci Denizcilik Gücü Sempozyumu, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, Gündüz, The Concept I.C.J : International Curt of Justice İ.Ü : İstanbul Üniversitesi : Gündüz, A., The Concept of the Continental Shelf in its Historical Evolution (With Special Emphasis on Entitlement), İstanbul, İ.Ü.C.E.Y : İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları Kari, "Islands and Kari, "The Delimitation Kıs : Kari, E.D., "Islands and the Delimitation of the Continental Shelf-A Frawework for Analysis", The American Journal of International Law, VolumeVl, : Kari, E.D., "The Delimitation of the Aegean Continental Shelf: Equitable Principles and the Problem of Islands", The Aegean Issues: Problem and Prospects, Foreign Policy Institute, Ankara, : Kısım K : Kitap km : Kilometre m : Madde M.G.K : Milli Güvenlik Kurulu M.T.A : Maden Tetkik Arama NATO : The North Atlantic Treaty Organisation XII

12 O.D.T.Ü : Orta Doğu Teknik Üniversitesi Özman, Birleşmiş Milletler : Özman, Ö., Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, İstanbul, p : Paragraf Pazarcı, Uluslararası Hukuk II : Pazarcı, H., Uluslararası Hukuk Dersleri Kitap 2, 4. Baskı, Ankara, 1996, Pazarcı, Uluslararası Hukuk I : Pazarcı, H., Uluslararası Hukuk Dersleri, Kitap 1, 6. Baskı, Ankara, Pazarcı, "Kıta Sahanlığı Kavramı ve..." : Pazarcı, H., "Kıta Sahanlığı Kavramı ve Ege Kıta Sahanlığı Sorunu", Prof. Köklü'ye Armağan, Ankara, Pazarcı, "Kıta Sahanlığı Konusunda..." : Pazarcı, H., "Kıta Sahanlığı Konusunda Hukuksal Görüşler", 'Ege'de Deniz Sorunları' Semineri, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 552, P.İ.G.M : Petrol İşletmeleri Genel Müdürlüğü S.A.E.M : Stratejik Araştırmalar ve Etüdler Milli Komitesi S : Sayı Toluner, Milletlerarası : Toluner, S., Milletlerarası Hukuk Dersleri, 4. Baskı, İstanbul, Toluner, AET'nin : Toluner, S., AET'nin Gümrük Sınırları ve Ege Sorunu, Prof. Sevin Toluner Tarafından Hazırlanan Rapor ve Tartışmalar, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Münasebetler Enstitüsü, No. 15, İstanbul, T.P.A.O : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı U.A.D : Uluslararası Adalet Divanı U.N : United Nations YÖK : Yükseköğretim Kurulu XIII

13 GİRİŞ Hızla, artan dünya nüfusu ve buna bağlı olarak yaklaşık, % 70'i denizle kaplı yerkürenin azalan kaynakları, insanlığı yeni kaynak aramaya sevk etmiştir. Bu bağlamda, XX. Yüzyılın başlarından itibaren, gelişen teknolojiye paralel olarak, denizlerden yararlanma imkanının giderek artması, deniz alanlarında petrol ve doğalgaz üretme imkanlarının gelişmesi, devletleri, deniz alanları üzerinde egemenlik kurma girişimlerine yöneltmiştir. Devletlerin deniz alanlarındaki bu egemenlik iddiaları, beraberinde ikili ve bazen de çok taraflı uluslararası sorunları ortaya çıkarmaya başlamış, buna bağlı olarak da Kıta Sahanlığına ilişkin Uluslararası Hukuk kuralları önem kazanmıştır. Başlangıçta devletlerin tek taraflı uygulamalarıyla ortaya çıkan, ancak, XX. Yüzyılın ortasına doğru, devletlerin Kıta Sahanlığı üzerindeki Uygulamalarının gerisinde kalan Kıta Sahanlığına ilişkin Uluslararası Hukuk kuralları, duyulan bu ihtiyaç nedeniyle düzenlenen uluslararası konferanslar sonunda imzalanan Sözleşmeler ile şekillenmiştir. Ayrıca Kıta Sahanlığı konusundaki Uluslararası Hukuk kurallarının oluşmasına, bu konuda devletler arasında yapılan Anlaşmalar ile önemli bazı uyuşmazlıklara ilişkin Yargı ve Hakem Kararlarının da büyük katkısı olmuştur. Çok teknik ve karmaşık jeolojik/coğrafi değerlendirmelere de dayanan Kıta Sahanlığı konusundaki Uluslararası Hukuk kuralları, Türkiye ve Yunanistan arasında 1970'li yılların başında ortaya çıkan ve bugüne kadar çözülemeyen, zaman zaman iki devleti savaşın eşiğine getiren Ege Denizi Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığının "hakkaniyete" uygun bir şekilde çözülmesi bakımından da önem arz etmektedir. Uluslararası Hukukta Kıta Sahanlığı ve Ege Denizi Kıta Sahanlığı Uyumazlığı hakkında iki bölümden oluşan bu çalışma; Kıta Sahanlığı ve sınırlandırılmasına ilişkin uygulanan Uluslararası Hukukun temel ilkelerini ve Türkiye ile Yunanistan'ın kıyılarıyla çevrili, içinde binlerce ada, adacık ve kayalığın bulunduğu, "yarı kapalı" bir deniz olan Ege Denizi'ndeki uyuşmazlığa ilişkin tarafların tezlerini ortaya koymak, bu uyuşmazlığın çözümünde esas alınabilecek ilkelerin belirlenmesine yardımcı olmak amacına yönelik olarak yapılmıştır. 1

14 Çalışmanın Birinci Bölümü'nde, önce jeolojik manada Kıta Sahanlığının tanımı yapıldıktan sonra, Kıta Sahanlığı ve sınırlandırılmasına ilişkin Uluslararası Hukukun bugün vardığı nokta ortaya konmaktadır. Bu yapılırken, bu konuda oluşan Uluslararası Hukuku ilk defa kodifiye eden 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi ve 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ile uygulanan Uluslararası Hukukun oluşmasında etkili olduğu düşünülen Yargı ve Hakem Kararları, tarihsel süreç içerisinde incelenmiştir. Bundan asıl amaç, daha sonraki bölümde incelenecek olan Ege Denizi Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığının çözümünde esas alınabilecek temel ilkeleri belirlemektir. İkinci Bölüm'de, Yunanistan ile Türkiye arasındaki Ege Denizi Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığı incelenmiştir. Bunun için önce, uyuşmazlığa konu bölge olan Ege Denizi, jeolojik ve coğrafi açıdan kısaca ele alınmakta, uyuşmazlığın ortaya çıkmasına neden olan bu bölgenin yer altı kaynakları hakkında özet bilgi verilmektedir. Daha sonra, 1970'li yılların başında ortaya çıkan bu uyuşmazlığın nedeni ve tarihsel süreç içerisindeki gelişimi, tarafların sorunun özüne ilişkin görüşleri ile birlikte verilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada ortaya çıkan husus, tarafların sorunun özüne ilişkin yaklaşımlarının çok farklı olmasıdır. Türkiye, kendine özgü özellikleri olan ve "yarı kapalı" deniz hüviyetindeki Ege Denizi'nin Kıta Sahanlığında yapılacak sınırlandırmanın, Ege Denizi'nin bu özelliklerini de dikkate alarak, "hakkaniyete" uygun bir sonuca varacak şekilde, iki devlet arasında "anlaşma" ile yapılması taraftarıdır. Buna karşın Yunanistan ise, Kıta Sahanlığı sınırlandırmasının, esasen açık denizler ve okyanuslar esas alınarak hazırlanan Sözleşme hükümlerinin, yine bu Sözleşmelerde kabul edilen istisnai hükümler dikkate alınmadan, Türkiye ile, her birinin tek başına Kıta Sahanlığı olduğunu ileri sürdüğü Ege Adalarının en doğuda bulunanları arasında, "eşit uzaklık" ilkesine uygun olarak yapılması gerektiği görüşünü taşımakta; bu yapılamıyorsa, sorunun U.A.D.'ye götürülmesini istemektedir. İki devletin Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığına ilişkin bu yöndeki tezleri, Birinci Bölüm'de incelenen uygulanan Uluslararası Hukuk kuralları çerçevesinde, yine bu bölümde ayrı bir başlık altında değerlendirilmektedir. Yunanistan ve Türkiye'yi zaman zaman savaşın eşiğine getiren bu sorunun çözümüne ilişkin Türk ve Yunan görüşlerini bağdaştırmak, Yunanistan'ın, Uluslararası Hukuka aykırı ve katı tutumu nedeniyle, en azından bu aşamada mümkün görülmemektedir. Ancak, iki devlet arasında yaşanan pek çok soruna karşın, 1999 yılında tesis edilen "diyalog" çerçevesindeki işbirliği alanlarının genişletilmesinin, temel sorunların, bu arada Kıta Sahanlığı Uyuşmazlığının da çözülmesi sürecini başlatacağı düşünülmektedir. 2

15 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLAR ARASI HUKUKTA KITA SAHANLIĞI I. Jeolojik Açıdan Kıta Sahanlığı : A. Yerküre, Yerkabuğu, Yeryüzü : Kıta Sahanlığının tanımından önce, iç ve dış güçlerin karşılıklı etkileşimi sonucu oluşan ve yerkabuğunun yapısal özelliklerini yansıtan yer şekillerinin oluşumuna kısaca değinmekte fayda görülmektedir. Yerküre, çekirdeğinden kabuğuna doğru yoğunluk/ağırlığına göre, en içte çekirdek 1, üstünde manto 2, en dışta taşküre 3 ve yer kabuğundan oluşan iç içe yerleşmiş küreler halinde bir takım katlardan oluşur. Katı yerkürenin üzerinde ise suküre ve havaküre bulunur. Katı yerküre yüzeyi, üstündeki hava ve sukürenin etkisi ile şekillenir. Suküre ile katı yerküre arasındaki yeryüzü parçası okyanusların tabanını oluşturur. Buna karşılık, karaların yüzeyi, havaküre ile katı yerküre arasında daha çok aşınarak şekillenmektedir. Bütün bunların yanında, yeryüzü şekillerinin oluşmasında, esasen çalışma alanımız dışında olan "yerin" katlarında meydana gelen olaylara bağlı olarak, yeryüzünü oluşturan plakaların hareketinin çok büyük etkisi bulunmaktadır. Dünyanın bu genel tektonik durumu, günümüzde bir bütün halinde ele alınmakta ve "global tektonik" kavramı ile belirlenmektedir. 5 Dünya tektoniğinin genel sonucu olarak, yeryüzünde kıta düzlükleri ile okyanus tabanlarını oluşturan karasal ve okyanussal levha yüzeyleri geniş alanlar kaplamaktadır. Bu iki tip levhanın arasında, ya yüksekliği 5000 metreyi bulan bir yamaç, "kıtayamacı", ya da dalma batma zonlarının 6 oluşturduğu "kıvrım dağı 1 Yerkürenin yoğunluk ve ağırlık bakımından en ağır kayaç ve metallerin bulunduğu en iç bölümünü "çekirdek" oluşturur. 2 Yerçekirdeğinin üzerinde, yeryüzünden aşağıda 100 km. ile 2890 km.'ler arasında, çekirdeğe oranla daha az yoğun, ama yerkabuğuna oranla yine de oldukça yoğun sayılan yerkatına, "yerçekirdeği'nin örtüsü anlamında "manto" adı verilir, 3 Katı yerkürenin dış yüzeyi, yani yeryüzü ile yeryüzünden ortalama 100 km. derinlere kadar olan katı, genellikle taş özellikteki yerkürenin bu en üst katına "taşküre" adı verilir. 4 Birbirinden yoğunluk bakımından farklı iki bölümden oluşan taşkürenin ortalama km kalınlıktaki üst bölümüne "yerkabuğu" adı verilir, 5 Oğuz Erol, Jeomorfoloji. C.I, (Basılmamış Ders notları, A.Ü.D.T.C.F.), 1983, s Yeryüzünü oluşturan plakaların birbirine yaklaştıkları kenarlarda plakaların derinlerde eriyip kaybolduğu kuşağa dalma batma zonu adı verilir. Erol, a.g.e., s

16 kuşakları " 7 ile "okyanus çukurları" bulunmaktadır. İşte, bu büyük yer şekillerinin kapladığı yüzeyler ölçülüp, bunların alanları, yeryüzünün 510 milyon km 2 'lik toplam yüzeyine oranlanarak bir grafiğe işlenmiş ve "yeryüzünün hipsoğrafık eğrisi" elde edilmiştir. 8 B. Kıta Sahanlığının Tanımı: Kıta Sahanlığı Uluslararası Hukuka XX. Yüzyıl başlarında girmekte olan bir kavram gibi görünmekle beraber 9, coğrafyacılar ve jeologlar tarafından eskiden beri bilinmekte ve tanımlanmaktaydı. 10 Yukarıda sözü edilen hipsoğrafık eğride, yeryüzünün ufak bir bölümünü oluşturan ve 8000 metreye kadar yükselen "yüksek dağlar" ilk birimdir. Yüksek dağlar ile kıyı ovaları arasında "kıta platformu" adı verilen bölüm bulunur. Ortalama yüksekliği 1000 metre dolayında olan bu yer şekli grubu, yeryüzünün okyanus tabanlarından sonra ikinci geniş birimidir. Kıta platformlarından "kıyı ovalarına" bir basamakla inilir. Coğrafyacılar, oseanograflar ve jeologların denizlerde yaptıkları araştırmalar, deniz dibinin, sahilden itibaren açık denize doğru uzanırken, belirli bir derinliğe, ortalama olarak metreye kadar yavaş yavaş derinleştiği; bu derinlikten sonra birden keskin bir yamaç halini alarak büyük derinliklere ulaştığını göstermiştir. 11 işte, sahil çizgisi ile bu yamacın başladığı kenar arasındaki kıyı ovalarının su altında devamından başka bir şey olmayan su altı alanlarına jeolojik "Kıta Sahanlığı (Şelfi)" denilmektedir. 12 Bilim adamları Kıta Sahanlığını kıtaların deniz dibinde durduğu kaide olarak nitelendirmektedirler. 13 C. Kıta Sahanlığının Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı Deniz altındaki topoğrafik durum hakkında doğru bilgiler elde edilmesi ve deniz altı reliefinin jeomorfolojik birimleri ile bu birimlere bağlı olarak gözlemlenen başlıca relief şekillerinin meydana çıkarılması, ancak derinlik haritaları (batimetrik haritalar) yapıldıktan sonra mümkün olmuştur. 14 Bu 7 Dalma batma zonu bölgesinde, dalma batma hızlı olursa, deniz dibi tortulları tümüyle yitirilme/, bunlar sıkışıp yükselerek kıvrım dağı kuşaklarını oluşturur. Erol, a.g.e., s Bkz. EK-1. 9 L. Seha Meray, Devletler Hukukuna Giriş, C.l, Ankara, 1960, s Harp Akademileri, Denizde Silahlı Çatışma Hukuku, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1999,s Meray, a.g.e., s. 488.; Sevin Toluner, Milletlerarası Hukuk Dersleri, 4.B., İstanbul, 1996, s Erol, a.g.e., s Mesut Caşın, Devletler Hukukunda Kıta Sahanlığı, Doktora Tezi, l.ü, s Hamit İnandık, Deniz ve Kiyı Coğrafyası,istanbul, İ.Ü.C.E. Yayını, 1971, s

17 haritalarda, Kıta Sahanlığı (Şelfi), kıta yamacı ve derin deniz çanaklarından müteşekkil olan bu üç büyük morfolojik birim kolayca ayırt edilebilir. Deniz altı reliefinin belli başlı şekilleri de bu büyük birimlere göre bir gruplaşma gösterirler. Bu nedenle, deniz altı reliefini, yukarıda sözü edilen büyük morfolojik birimlerin çerçevesi içinde ele almak uygun olur. 15 Yukarıda ifade edildiği ve Şekil 1 ve 2'de 16 de görüleceği gibi, yer kabuğunun birbirinden seviye bakımından bariz şekilde ayrılan iki platformdan meydana geldiği görülür. Bunlar, kara kütlesinin en büyük kısmını meydana getiren "kıta platformu" ile denizlerin en büyük kısmını oluşturan "okyanus platformudur. Seviyeleri arasında ortalama 4000 metre fark olan bu iki temel yerkabuğu parçası arasında, içinde Kıta Sahanlığının da bulunduğu "kıta kenarı" yer almaktadır. Kıtaları oluşturan yer kabuğu ile okyanusları oluşturan yer kabuğunun çok belirgin farkları olduğu, yapılan jeolojik ve jeofizik gözlem ve ölçümlerden anlaşılmaktadır. 17 Katı olan yerkabuğu parçaları plakalar halinde, yan plastik özellik taşıyan mantonun üst kısmı 18 üzerinde yüzerler. Bu iki yüzey arasında mohorovicic süreksizliği 19 adı verilen oldukça keskin bir geçiş yüzeyi vardır. 20 Bu iki kütle arasındaki geçişi oluşturan deniz altı morfolojik ünitelerinden "kıta kenarı" şu dört kısımdan meydana gelir : 21 Deniz seviyesi üstündeki Kıyı Düzlüğü (Kıyı Ovaları), Kıta Sahanlığı (Kıta Şelfi), Kıta Yamacı (Kıta Şevi) 22 Kıta Yamacı Eteği (Kıta Yükselimi), Sırrı Erinç, Jeomorfoloji, C.II, 2. B., İstanbul, İ.Ü.C.E.Y., s Bkz. EK-2. Yerkürenin taşküre katının dış kısmını oluşturan ve katı olan yer kabuğunun altında ortalama km. arasındaki bölümü, fiziksel ve kimyasal özellik bakımından, daha alttaki mantonun üst bölümüne benzer. Bu bölüm kimyasal olarak daha çok silisyum ve alüminyumca zengindir yoğunluğu 2,7 gr/cm 3 dür. Erol, a.g.e., s Mantonun üst bölümüne dahil edilen bu bölümde silisyum ve magnezyum oranı fazladır, yoğunluğu 3,3 gr/cm 3 dür. Erol, a.g.e., s Bu yüzey İlk kez Jeofizikçi Mohorovicic tarafından tanımlandığı için bu yüzeye "mohorovicic süreksizliği" yada kısaca "moho" adı verilir. Erol, a.g.e., s Mohorovicic süreksizliği yüzeyine kadar dış kabuğun kalınlığı, kıtalar altında ortalama 35 km ve okyanuslar altında ortalama 6-10 km. olarak bulunmuştur. Yer kabuğunun yaklaşık % 40'nı oluşturan kıtasal kabuk daha kalın, fakat, hafif granit malzemeden; kıtasal kabuğun altında da devam eden okyanus tabanını oluşturan okyanus kabuğu, daha ince, fakat, daha ağır bazaltik malzemeden oluşmuştur. Erol, a.g.e., s. 36; Erinç ve Yücel, a.g.e., s Sırrı Erinç ve Talip Yücel, Ege Denizi, Türkiye ile Komşu Ege Adaları, B. 2, Ankara, 1988, s. 30; Cengiz Karaköse, "Ege'deki Deniz Sorunlarında Türk ve Yunan Görüşleri: Jeolojik Açıdan", Ege'de Deniz Sorunları Semineri, Ankara, A.Ü.S.B.F.Y,, 1986, s Bundan sonra bu bölüm "kıta yamacı" olarak anılacaktır. 5

18 1. Kıta Sahanlığı (Kıta Şelfi) 24 Komşu karanın deniz altında uzanışı gibi görünen, karaların kenarında, kıyıdan açığa doğru eğimin belli şekilde arttığı yere kadar uzanan, az eğimli sığ denizlere sahip sahaya jeolojik anlamda "Kıta Sahanlığı (Kıta Şelfi) " 25 denilmektedir. 26 Bu eğim değişikliği her yerde, aynı derinlikte meydana gelmez. Bununla birlikte, Kıta Sahanlığı sınırı evvelce 200 metre derinlik olarak kabul edilmiş ise de, çoğunlukla Kıta Sahanlığının dış kenarına metre derinlikte erişilir; aynı şekilde metre derinliklerde Kıta Sahanlığı kenarları da tespit edilmiştir. Ancak, Uluslararası Terim Komisyonu Kıta Sahanlığı kenarı için 100 metre derinliği uygun bulmaktadır. 27 Eskiden beri Kıta Sahanlığı, kıtanın, daha doğrusu kıta platformunun denizle örtülü bir parçası, yani kıta şelfi olarak kabul edilmiş ve bu nedenle de, "Kıta Sahanlığı" ile "Kıta Şelfi" aynı anlamda kullanıla gelmiştir. Ancak, özellikle 1950'den bu yana gelişen metotlar ve çoğalan araştırma sonuçları neticesinde, bugün sadece kıta şelfinin değil, kıta yamacı ve kıta yamacı eteğinin de jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri bakımından kıta plakasının bir parçası olduğu anlaşılmıştır. Bunun sonucu olarak da, Kıta Sahanlığının, eğimin arttığı yerde sona erdiği düşüncesi, artık tamamıyla terk edilmiş eski bir görüş olarak kalmıştır. 28 Kıta Sahanlığının genişliği ortalama 75 km. olmakla birlikte, genel olarak bunun gerisindeki reliefin durumu ile bağlantılı bulunmaktadır. Kıta Sahanlığı, jeolojik zamanlar içinde, belirli dönemlerde su altında kalmış, belirli dönemlerde de karalaşmış bir şerittir ve aslında karalar yüzeyinin bir uzantısı sayılmaktadır. Onun için ovalık ve tepelik bölgelerin önünde Kıta Sahanlığı oldukça geniş bir şerit oluştururken, buna karşılık, yüksek dağların önündeki Kıta Sahanlığı, ya çok dardır, ya da hiç yoktur Bkz. EK-1 ve EK Buradaki "Kıta Sahanlığı (Kıta Şelfı)"tabiri, ileride incelenecek hukuki manada "Kıta Sahanlığı" ile karıştırılmamalıdır. İleride de görüleceği gibi (Bkz. EK-9), jeolojik manadaki kıta şelfi, hukuki manadaki Kıta Sahanlığının sadece bir bölümünü oluşturmaktadır. 26 İnandık, a.g.e., s. 83; Erinç, a.g.e., s.375 ; Hüseyin Pazarcı, "Kıta Sahanlığı Kavramı ve Ege Kıta Sahanlığı Sorunu", Prof. Aziz Köklü'ye Armağan, Ankara, 1984, s İnandık, a.g.e., s Erinç ve Yücel, a.g.e. s Erol, a.g.e., s

19 Kıta Sahanlığının oluşumu hakkında da çeşitli görüşler vardır. Bazı araştırmacılara göre, Kıta Sahanlığı, deniz aşındırması neticesinde meydana gelmiş bir "abrozyon düzlüğü "dür. Diğer bir görüşe göre, Kıta Sahanlığı önce kara erozyonu ile işlenmiş bir bölgenin sonradan deniz tarafından tesviye edilmesiyle meydana gelmiştir. Kıta Sahanlığı üzerindeki kara erozyonuna ait muhtelifiz ve kalıntıların bulunuşu, bu görüşü kuvvetle desteklemektedir. 30 Kıtaların aşınmasından oluşan kum, çakıl, toprak ve diğer malzemelerin akarsularla denize getirildiği deltalar; dalgaların kıyıdan aşındırdığı yine kum, çakıl ve toprak malzeme ile kimyasal ve biyolojik yollarla oluşan kireç taşlarının çökelerek meydana getirdiği tortul kayalar, genellikle Kıta Sahanlığını kaplar. Yüz milyonlarca sene süregelen bu olay sonucu, kalınlığı binlerce metreye ulaşan çökel tabakalar meydana gelir. 31 Kıta sahanlıklarını örten çökel kayalardan halen dünya petrolünün % 30'u üretilmektedir. Derin denizlerde üretim teknolojisi geliştikçe bu oranın yükseleceği değerlendirilmektedir Kıta Yamacı Kıta Sahanlığının alt kenarında, birden bire artan eğimle başlayarak, gene az eğimli derin deniz çanaklarına inen dik şevlere "kıta yamacı" adı verilir. Diğer bir değişle, kıta yamacı, kıta kenarı ile denizin birdenbire derinleştiği bölgede yer alır ve km. genişliğinde hafif bir eğim yapar; derinliği metre İle metre arasında değişir. 33 Gerçekte kıta yamacı konkav profil gösterir ve meyil bakımından farklı iki kısımdan meydana gelir. Yamacın üst kısmı daha diktir. Buna karşılık yamacın etek kısmında eğim daha azdır. Karalar yüzeyinden aşındırılarak getirilen dağınık tortullar (sediment) 34, bu yamaç boyunca akarak ve kayarak okyanus tabanına yayıldığı için, kıta yamacının üst kısmı sediment bakımından fakir ve genellikle kayalıktır. Etek kısmı ise, daha ziyade burada çökelmiş sedimentler tarafından kaplıdır. 35 Kıta yamacının oluşumu ve özellikleri tektonik deformasyonların eseridir. Kıta yamacının meyili ile kıyı şekli arasında bir ilişki vardır. Deltaları olan büyük nehirlerin ağızlarında yamaç az meyilli (1-2 ); genç dağların kıyılarında, Kıta Sahanlığının bulunmadığı yerlerde ise, meyil 5 veya daha fazladır İnandık, a.g.e., s Karaköse, a.g.m., s T.P.A.O.'nun 2001 Yılı Raporu. 33 Toluner, Milletlerarası..., a.g.e., s. 199; Erol a.g.e., s Bundan sonra "sediment" olarak anılacaktır. 35 Erinç, a.g.e., s. 379; Erol. a.g.e.,s İhsan Ketin, Umumi Jeoloji, K. II, 2.B., İstanbul, 1970, s

20 3. Kıta Yamacı Eteği 37 Kıta yamacının tabanından, okyanus tabanına doğru, çok az eğimli olan kesimde ise "kıta yamacı eteği" yer alır. Kıta yamacı eteği 1,5-3 km. daha aşağıda bulunan az meyilli (1/20 1/1000) bölgelerdir. 1/1000'den daha az meyilli olan derin kısımlar ise abisal düzlükleri oluştururlar. Kıta yamacı eteğinin oluşumu Pleistosen 38 esnasındaki çamurlu akıntılarla ilgilidir ve genellikle dereceli tabakalaşma gösteren kumlu tortulardan meydana gelmiştir. 39 Özetle, kıta kenarı ile derin deniz düzlükleri ve tepelikleri birbirinden çok açık ve seçik bir şekilde karakteristik relief özellikleri ile ayrılmıştır. Bu iki farklı deniz altı topografya ünitesi arasındaki sınırı da kıta yamacı eteği oluşturur. 40 Yarı kapalı ve kapalı denizlerde pek rastlanmayan kıta yamacı eteğinin önemli petrol potansiyeli olacağı tahmin edilmektedir. 4. Derin Deniz Dipleri 41 Kıta yamacının alt kenarından başlayan derin deniz dipleri, yeryüzünün en geniş kısmını kaplar. Oldukça ince bir okyanussal kabuk üzerinde oluşmuş bulunan bu okyanus tabanının ortalama derinliği 4000 metredir ve genellikle ince bir sediment örtü ile kaplıdır. Bu jeomorfolojik birim içinde bulunan başlıca relief şekilleri, "derin deniz düzlükleri", "platolar" "vadiler", "sivri tepeler" ve "sıra dağlar" (yüksek kıvrım dağları) olarak ortaya çıkmaktadırlar. Bu bölüm içerisinde mütalaa ettiğimiz, esasen yeryüzünün son birimi, olan dar bir alan kaplamasına rağmen oluşumu yönünden ilgi çekici bulunan "derin deniz çukurları "dır. Bunlardan, örneğin; Japonya açıklarındaki Marian Çukuru m. derinliktedir Bkz. EK-l veek Toplam 1,5 milyon yıllık dönemi kapsayan Dördüncü Zaman jeolojik devri, günümüzdeki hayvanlar ve bitkilerin oluştuğu Holosen (Neolitik ve Maden Devri) ile karaların geniş yer kapladığı ve buzullaşmanın gerçekleştiği Pleistosen dönemlerini kapsar. John B. Whittow, Dictionary of Physical Geography, 1084, s Karaköse, a.g.m., s Erinç ve Yücel, a.g.e., s Bkz. EK Erol, a.g.e., s

21 II. Hukuki Açıdan Kıta Sahanlığı A. Kıta Sahanlığı Kavramı ve Kıta Sahanlığının Sınırlandırılması 1. İlk Gelişmeler : Coğrafyacılar ve jeologlar tarafından öteden beri bilinen Kıta Sahanlığı kavramının Uluslararası Hukukun konularından birisi olması, esas itibariyle, bilhassa deniz dibi kaynaklarından yararlanma imkanının ortaya çıkmasından sonra söz konusu olmuştur. Her devirde en çekici ve en uygun, hatta en ucuz ulaşım hizmeti sağlayan ve üzerinde yaşadığımız yer kürenin % 70'ini kaplayan deniz, aynı zamanda, insanlar arasındaki bağların kurulmasında, her dönemde değişik ağırlıkta da olsa, önemli rol oynamıştır. Savaşta ve barışta uluslararası ilişkilerin en canlı ve etkili bir şekilde sahnelendiği bir ortam olan deniz, bu önemini daima korumuştur. Teknolojinin hızlı bir şekilde gelişmesi, ekonomik gerçeklerin zorunlu kıldığı tedbirler, milletlerin menfaatlerinin çatışmasına yol açmıştır. Bu devamlı çatışma, "denizlerin serbestliği" konusunun, her devirde, o devrin İhtiyaçlarına göre ele alınmasını zorunlu hale getirmiştir. Böylece, milletlerin ortak menfaati, denizlerin ve denizlerdeki gidiş gelişlerin, herkesçe kabul edilen ve uyulması zorunlu olan bir hukuk düzenine bağlanmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Diğer taraftan, deniz altı canlı veya cansız zenginlikleri, her milletin, hatta denizlere kıyısı olmayan devletlerin bile bu zenginlikler üzerinde hak iddia etmelerine yol açmıştır. 43 Eski devirlerde sadece ülkeler arasındaki gidiş gelişlerde ve ticari ilişkilerde kolaylık sağlayan deniz, bugün deniz altı ve deniz üstü zenginliklerinin işletilmesi ve değerlendirilmesi bakımından da devletleri ilgilendirmektedir. Hollandalı hukuk bilgini Hugo Grotius'un savunduğu "Serbest Deniz (Mare Liberum)" ilkesi 44, bazı devletlerin belirli denizler veya deniz bölümleri 43 M. Zeki Akın, Karasuları, İç sular, Gemilerin Bu Sulardaki Rejimi ve Kıta Sahanlığı, Ankara, 1978, s Açık denizlerin serbest oldukları prensibinin savunucusu olan Grotius, Karasularında bazı tedbirlerin alınması ve bazı tahditlerin konulması gerektiği yolundaki tezin de savunucusudur. Ona göre, sahile konulmuş olan topların menzili içinde kalan deniz alanı, o devletin egemenliğindedir ve korsanlar bu alanda hiç bir şey elde edemezler. Harp Akademileri, a.g.e., s. 4 9

22 üzerinde egemenlik iddia etmelerine rağmen 45, yakın zamana kadar yerkürenin bu yöresine ilişkin devletlerarası uygulamanın temelini oluşturmuştur. 46 Grotius'un savunduğu serbest deniz tezi, İngiliz hukuk bilgini Selden tarafından, denizlerin de mülkiyet konusu olabileceğini ileri sürdüğü "Kapalı Deniz (Mare Clausum)" adlı ünlü eserinde çürütülmeye çalışılmıştır. Selden birçok tarihi örneklerle, denizlerin özel mülkiyete ve münhasır yetkilere konu olabileceğini ve fiilen İngiliz denizlerinin İngiltere'nin hakimiyetinde olduğunu ispat etmeğe çalışmıştır. 47 Dünya ekonomisinde meydana gelen gelişmeler ve bunların milletlerin iç ve dış yaşantılarına olan etkileri, uluslararası ilişkiler, günden güne ağır basmaya başlamış ve devletleri bu dar çerçevenin dışına çıkmaya zorlamış; böylece, denizci devletleri, herkese uygulanması ve herkes tarafından kabul edilmesi gereken uluslararası deniz düzeninin kurulması gereği üzerinde durmaya sevk etmiştir. Denizlerin diplerinde bulunan çok zengin inci, mercan, sünger ile mineral yataklarının varlığı ve devletlerin bunları işletme arzuları, uzun süredir ortaya çıkan ve uygulama alanına giren bir husustur. XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinden sonra deniz dibindeki bu canlı ve cansız zenginliklere petrol ve doğal gaz gibi iki önemli stratejik enerji hammaddeleri daha ilave edilmiştir. Karalarda altın ve diğer değerli madenleri arayıp bulma arzusu, nasıl XVIII. ve XIX. Yüzyılın insanlarında bir tutku halinde belirmişse, enerji hammadde sıkıntısı/ihtiyacı içindeki devletler için denizlerde petrol ve doğal gaz arama faaliyeti gün geçtikçe mesafe kat etmiştir. Her geçen yıl içerisinde yapılan muhtelif bilimsel çalışmalar neticesinde, deniz diplerinde zengin maden tür ve yataklarının mevcudiyeti tespit edilmiştir. Bu buluşlar, denizlerin devletler tarafından parsellenmesi sonucunu doğurmuştur. 45 XII. asır sonlarında Venedik Dukası'nın Adriyatik Denizi'nin sahibi olduğunu iddia etmesi; Danimarka-Norveç Kralı'nın 1432 yılında denizlerin egemeni olduğunu ve özel müsaadesi olmadan bu denizlerden hiçbir devletin balıkçılık yapamayacağını, özellikle İngiltere'ye karşı ilan etmesi; yeni kıtaların ve denizler ötesi kara parçalarının keşfinde öncülük eden İspanyollar ve Portekizliler'in okyanusların kendi «egemenlikleri altında olduğunu iddia etmeleri; Amerika Kıtasının bulucusu olan Portekiz'le, o tarihlerde denizci devletlerin en kudretlisi olan İspanya arasındaki anlaşmazlığın konusu olan Atlantik Okyanusunun mülkiyetinin Papalık tarafından iki devlete eşit hisselerle verilmesi, bunlara örnek teşkil etmektedir. Toluner, Milletlerarası..., a.g.e., s Caşın, a.g.e., s Meray, a.g.e., s

23 O halde, denizlerin zenginlik ve enerji kaynaklarından bütün devletlerin istifade etmeleri, günümüz uluslararası ilişkilerinin kaçınılmaz bir sonucu haline gelmiştir. Çünkü, denizler gibi, denizlerde bulunan zenginlikler de hiçbir devlete ait olarak meydana gelmemiştir. Bununla beraber, denizlerden istifade etmede, her devletin, diğer devletlerin hak ve menfaatlerini gözetmek gibi önemli bir görevi vardır. Burada artık, denizlerin hiçbir kimseye ait olmadığını vurgulayan görüşün, denizlerdeki sonsuz ekonomik kaynakların bulunması ve işletilmesi gerçeği karşısında tavizsiz savunulması mümkün görülmemektedir. Bunun için artık ne Selden'in ve ne de Grotius'un tezlerine dayanma imkanı bulunmamaktadır. Bilhassa XX. Yüzyılın son çeyreğinde devletlerin müşterek problemi olan enerji sorunu, daha fazla, yeni ve bakir sahalardan petrol ve doğal gaz elde edilmesi ihtiyacını yaratmıştır. Karada, yani kıtada, petrol yatakları azalırken, Kıta Sahanlığında, yani denizde, yeni yataklar keşfedilmiş ve bazı yerlerde bunların işletilmesine girişilmiştir. 48 Bu durum karşısında sahildar devletler, Karasularının dışında kalan, fakat kendi kıta sahanlıklarında bulunan bu «yatakların aranmasını ve bunların işletilmesini yabancı devletlere kaptırmayarak kendilerine inhisar ettirmek istemektedirler. İnsanlığın deniz diplerine uzanıp, buradaki sahalarda araştırma ve sondaj yapmaları, bunlar üzerinde tesis kurmaları, bunları muhafaza edici deniz üssü emniyet sahalarıyla çevirmeleri, devletlerarası sorunların çıkmasına neden olmuştur. Bunun neticesi olarak da, ilgililerin karşılıklı hak ve hukuklarını koruyacak bir takım prensip ve kaidelere olan ihtiyaçlar ortaya çıkmıştır. Karasuları sınırlandırılmasında, üç, dört, altı deniz millik 49 ya da top menzili gibi mesafe ölçüleri konusunda iki Yüzyıla yakın bir süre devam eden müzakereler, tartışmalar, son elli yıl zarfında bu defa Kıta Sahanlığı kavramı ile asrın uzay teknolojisine uygun bir süratle, yerini, uygulamada, metodun ne olması, koşulların nelerden teşekkül etmesi sorununa bırakmıştır. Bu konuda da insanların hoşuna gidebilecek, platonik ve çok romantik bir terim daha ortaya atılmıştır: "İnsanlığın Müşterek Mirası"; yani, denizlerin tabanında ve bu tabanın altındaki zenginlikler, bütün insanlığa ait müşterek bir mirastır. Bu görüşe göre, bu kaynaklar, bu zenginlikler bütün insanlığın yararı için aranıp bulunmalı ve çalıştırılmalıdır. Bu nedenle, kıyısal devlet, deniz yüzeyindeki ulaşıma mani olmadıkça, Karasuları dışında kalan ya da bu suların dışına 48 Bugün yaklaşık dünya enerji ihtiyacının % 40'nı karşılayan petrol ve doğal gaz yataklarının önemli bir kısmı denizlerde bulunmaktadır. Denizlerden yapılan hidrokarbon üretimi son 25 yıl içerisinde üç misli artarak, petrol üretimi, toplam üretimin % 30'una, doğal gaz üretimi de, toplam üretimin % 20'ine ulaşmıştır. Günümüzde 1090 trilyon varil olan dünya toplam yerinde petrol rezervlerine karşılık, dünya offshore alanında yerinde petrol rezervlerinin 200 milyar varil boyutunda olduğu tahmin edilmektedir. T.P.A.O.'nun 2001 Yılı Raporu. 49 Bundan sonra "mil" olarak ifade edilecektir. 11

24 taşacak şekilde jeofizik yapıya sahip deniz yatağını ve bu yatağın altını işgal edebilmelidir; tüneller açabilmeli, maden yataklarını işletebilmeli, canlı ve cansız zenginliklere sahip olabilmeli ve bu maksatla, oralarda gerekli tesisleri kurabilmelidir. 50 Zaman içinde, Karasularının genişliğinin tespitinde 24 millik uzaklığa kadar gitme temayülleri belirince, 3, 4 ve 6 millik mesafeler, sanki üzerlerinde hiç tartışma olmamış gibi benimsenmiştir. Bu sulardaki sınırın daha ileriye götürülmesi yolundaki arzular, uygulamada itirazlarla karşılaşınca, ilk etapta, ekonomik, sağlık, güvenlik, gümrük gibi konularda kontrollerde bulunabilmek ve bu alanlarda etkili bir yargı yetkisi kullanabilmek gayesi ile hareket edildiği şeklinde bir gerekçeye dayandırılmıştır. Böylece, Bitişik Bölge terimi, Kıta Sahanlığı terimine öncülük etmiştir. Demek oluyor ki açık denizin parsellenmesi işine önce bu alanda başlanmıştır. 51 XX. Yüzyıl başlarında Portekiz, 9 Kasım 1910 tarihli Kararname ile 52, yüz kulacı aşmayan derinliklerde deniz dibini tarayarak balık avlamanın, balıkların hem gıda sahasını hem de yuvalarını yok etmekte olduğu, böylece yeri doldurulmaz bir servet kaybına sebep oluğu gerekçesiyle, bu derinliklerde ve sahilden üç milden uzaklıkta, bu usulle avlanmayı yasaklamıştı yılında İspanyol oseanograf Odean de Buen, Karasularını bütün Kıta Sahanlığını kapsayacak şekilde genişletmek gereğini ileri sürmüştü. 53 II. Dünya Savaşının hemen başlangıcında, 3 Ekim 1939 da Panama'da toplanan Amerika Kıtası Devletleri, "Panamerikanizm " adı ile tanınan cereyana kapılarak, 300 millik mesafeye kadar açık denizde tarafsız bölgeler tesis etmişlerdir. 54 Yukarıda, önemli görülenlerden bazıları hatırlatılan bütün bu uygulamalar bilinmekle birlikte, deniz altı doğal kaynaklan bakımından Kıta Sahanlığını uluslararası tatbikatın konusu haline getiren ilk teşebbüs ve ilk uluslararası belge 26 Şubat 1942 tarihinde İngiltere ve Venezüella arasında imzalanan Paria Körfezi'nin deniz altı sahaları ile ilgili olan Paria Körfezi Akın, a.g.e., s Akın, a.g.e., s Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, K. II, 4. B., Ankara, 1996, s, 347; Harp Akademileri, a.g.e., s Harp Akademileri, a.g.e,, s. 5. Akın, a.g.e., s

25 Andlaşması'dır. Bu andlaşma ile Paria Körfezi 55, Venezüela ve İngiltere arasında bölüşülmüştür. 56 Uzun asırlar süresince, geleneksel olarak, Karasuları dışında kalan deniz alanı, Res Nullius 57 olarak tanımlanmış ve işlem görmüştür. Hatta yakın bir geçmişte çıkan bir anlaşmazlığın çözümlenmesi vesilesiyle verilen ve yukarıda değinilen kararda bu alanın Res Nullius olduğu açıkça belirtilmiştir. 58 Truman Bildirisi Uygulamadaki bu gelişmelere karşın hukuki bir kavram olarak Kıta Sahanlığı Amerika Birleşik Devletleri (A.B.D.) Başkanı Harry S.Truman'ın 28 Eylül 1945 tarihli iki Bildirisi ile ortaya atılmıştır. 59 Başkan Truman'm "Kıta Sahanlığının yer altı ve deniz yatağı doğal kaynakları "na 60 ilişkin bu bildirisi yanında aynı tarihte, "açık denizlerin bazı kısımlarında balık kaynaklarının korunması için alınacak haklar" ile ilgili ikinci bir bildiri yayınlanmıştır. Truman Bildirisi'nde, Kıta Sahanlığı kavramının ortaya çıkarılmasına dört neden gösterilmiştir: Devletin deniz yatağı ve altındaki doğal kaynakları işletebilmesi için o denizin sahillerinin de kontrol edilmesi gerekir; Devletin kendi kendisini koruması fikri, sahildar devletin sahilinin açığındaki alanı kontrol etmesini gerektirir; Kıta Sahanlığı olarak tarif edilen alandaki madenler, çoğunlukla sahildeki madenlerin bir uzantısı niteliğindedir; Kıta Sahanlığı, sahildar devletin kara ülkesinin bir uzantısıdır ve bu nedenle doğal olarak ona aittir İngiliz sömürgesi Trinitad ile Venezüella arasında bulunan ve genişliği 70, uzunluğu 30 mil olan Paria Körfezi'nin derinliği 200 metreden az bir Kıta Sahanlığı teşkil etmekte ve bir petrol bölgesi olarak tahmin edilmektedir. 56 Meray, a.g.e., s Herhangi bir devletin ülkesel egemenliğine tabii olmamakla beraber, devlet egemenliğine tabii kılınabilecek olan. sahipsiz ülkeler statüsü "Res Nullius" olarak adlandırılır. Toluner, Milletlerarası..., a.g.e., s İngiltere ve Venezüella arasında çıkan Paria Körfezi anlaşmazlığında verilen kararda Res Nullius bölgelerin de temellük edilebileceği fikri benimsenmiştir. 59 Meray, a.g.e., s Sertaç H. Başeren, "Kıta Sahanlığı: Doğal Uzantı ve Mesafe İlkesi İlişkileri", Dış Politika Dergisi, C.VI, S.l, (1995), s. 53. Sertaç H. Başeren, "Kıta Sahanlığı: Doğal Uzantı ve Mesafe İlkesi İlişkileri' 1, Dış Politika Dergisi, C.VI, S.l, (1995), s

26 Truman Bildirisi ile özet olarak; tabii kaynakların korunması ve bunlardan faydalanılması maksadıyla, A.B.D. kıyılarına bitişik olan ve açık deniz altında yer alan Kıta Sahanlığını oluşturan deniz yatağı ve toprak altında yetkilerin A.B.D. Hükümetine ait olduğu, komşu devletlerle bu alanın sınırlandırılmasının "hakkaniyete" 62 göre yapılacağı, Kıta Sahanlığı üzerinde yer alan açık deniz rejiminde herhangi bir değişiklik olmayacağı ilan edilmektedir. Truman Bildirisi'nin sözünü etmediği temel sorunlardan olan, bir kıyı devletinin Kıta Sahanlığı alanının nereye kadar uzanacağı konusundaki belirsizlik ise, bu Bildiriye ilişkin olarak A.B.D. Hükümetince yapılan Basın Bildirisiyle açıklığa kavuşturulmuştur. Buna göre, Kıta Sahanlığı, deniz yatağının 100 kulaç (yaklaşık 200 m.) derinliğine kadar olan bölgeyi kapsayabilecektir. Latin Amerika Görüşü Truman Bildirisi, Paria Körfezi olayıyla beliren görüşe uygulama imkanı vermiştir. Truman Bildirisi, diğer devletlerin de kendi kıta sahanlıkları üzerinde çeşitli haklar ve yetkiler ileri sürmelerine neden olmuştur. 63 Nitekim, bundan sonra, devletlerin denizi işgal etme yarışına girdikleri, birçok devletin kendi kıta sahanlıkları üzerinde çeşitli haklar ve yetkiler öne sürdükleri gözlenmektedir Pazarcı'nın "hakça ilkeler", Toluner'in "nısfet" olarak adlandırdığı hakkaniyet, hukukun içinde ve uygulanan hukuk kurallarının yetersizliklerini ve boşluklarını bu hukuk düzeni iç mantığı çerçevesinde gidermeye çalışan, adalet ve iyi niyet duygularının uygulanan hukukta açığa vurulmuş kurallarını belirtmekte olan bir kavramdır. Hakkaniyete uygunluk, uygulanan hukukun bir öğesi olup, mahkemelere hukuk dışı verilerin de dikkate alınması suretiyle karar verme yetkisini tanımaktadır. Burada karıştırılmaması gereken husus, bu anlamdaki "hakkaniyetin", hukukun, toplumsal yetersizlikleri görülen durumlarda, bu durumun giderilmesi ve adaletin sağlanması için uygulanan hukuk kuralları dışında yer alan toplumsal kurallar ve değer yargılarına da başvurulmasını gerektiren ve tarafların açık izni olmadan uygulanmayan "ex aequa et bono"dan farklı olduğudur. Sınırlandırmada, hakkaniyet işlevi coğrafyayı değiştirmek, doğanın ortaya koyduğu eşitsizliği gidermek değildir. Bir ilkenin hakkaniyete uygunluğu, hakkaniyete uygun bir sonucun gerçekleştirilmiş olmasından kaynaklanır. Bu nedenle hakkaniyete uygunluk soyut olarak değerlendirilemez, belirli bir durumda hakkaniyete uygunluk, o durumun özel hal ve koşullarına bağlıdır. Toluner, Milletlerarası..., a.g.e., s ; Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, K. I, 6.B., Ankara, 997, s, 235; Pazarcı, Uluslararası Hukuk II..., a.g.e., s Pazarcı, "Kıta Sahanlığı Kavramı ve...", a.g.m, s Arjantin, 11 Ekim 1948 tarihinde bir Başkanlık Kararnamesi ile Arjantin'in Kıta Sahanlığını tespit etmiştir. Buna göre, Kıta Sahanlığı diye adlandırılan deniz altı platformu aynı zamanda ana kara parçası ile bir bütün halindedir. Guatemala, 30 Ağustos 1949 tarihli Kararname ile Kıta Sahanlığı üzerinde devletin devredilmez hakkı olduğunu kabul etmiştir. 14

27 Özellikle, Latin Amerika Devletleri, denizin, sahilin hemen ileri kesiminde derinleştiği ve böylece kıta ile bir uzantı teşkil etmeyen jeolojik bir yapı görünümü arz ettiği gerekçesiyle, 200 metre derinlik ölçütü yerine, 300 millik mesafeye kadar uzanan deniz sahası üzerinde otorite tesisini ön gören tebliğler yayımlamışlar, Kıta Sahanlığı üzerinde bazen mülkiyet, bazen egemenlik, bazen her ikisi birden olmak üzere, iddialarda bulunmuşlardır. Kıta Sahanlığı teorisine yeni bir boyut kazandıran bu anlayış Latin Amerika Görüşü olarak tanınmaktadır. 65 Bu görüş, Kıta Sahanlığını, sahildar devletlerin tamamlayıcı bir parçası olarak tanımlamaktadır. Latin Amerika devletleri dışında da diğer bazı devletler Kıta Sahanlığı konusunda görüşlerini açıklamışlardır. 66 A.B.D., bu gelişmeler karşısında endişelenmiş ve Başkan Truman, 2 Temmuz 1948 tarihinde bazı Güney Amerika Devletlerine birer nota göndererek, bu uygulamalarla, devlet egemenliğinin Karasuları dışında da kullanılmak istendiğini, bunun, Uluslararası Hukuk prensiplerine aykırı bir durum oluşturduğunu, üç millik Karasuları dışındaki egemenlik hakkı iddialarını kabul etmeyeceğini hatırlatmıştır Birleşmiş Milletler Hukuk Komisyonu Çalışmaları Yukarıda özetlenmeye çalışılan devletlerin Kıta Sahanlığı konusundaki farklı anlayış ve uygulamalarının doğurduğu sorunlar. Birleşmiş Milletler Hukuk Komisyonu tarafından ele alınmış ve değişik tarihlerde yapılan Honduras, 07 Mart 1950 tarihli Kararname ile ülkeyi çevreleyen suların ve deniz altı platformunun devletin egemenliğine tabi olduğunu belirlemiştir. El Salvador, 07 Eylül 1950 tarihli Anayasa değişikliği ile ülke sınırlarını değiştirmiş ve Kıta Sahanlığını ülkeye dahil etmiştir. Brezilya. 8 Kasım 1952 tarihinde yayımladığı bir Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Kıta Sahanlığının Brezilya ülkesinin devamı niteliğinde olduğunu belirtmiştir. Kosia-Rika,07 Kasım 1949 tarihli Kararname ile derinliği ne olursa olsun, sahillerden itibaren 200 deniz millik bir mesafe dahilindeki suların ve su altı zenginliklerinin Kosta-Rika'ya ait olduğunu ilan etmiştir. Meksika, 29 Ekim 1945 tarihli Devlet Başkanlığı Beyannamesi ile, tabi kaynakları kontrol altına almak, bunları isletmek, insanlığa yararlı hale getirmek maksadıyla. Kıta Sahanlığını kontrol altına aldığını belirtmiştir. Nikaragua Anayasası'na göre; milli ülke, Karasuları ve Kıta Sahanlığını da içerisine alır. Panama, 1 Mart 1946 tarihli Anayasa ile Karasuları ile birlikte Kıta Sahanlığını da ülke sınırları içerisinde nitelendirmiştir. Peru,1 Ağustos 1947 tarihli Devlet Başkanlığı Beyannamesi ile Kıta Sahanlığını jeomorfolojik yapısı itibarıyla ana kara parçasının ayrılmaz bir cüz'ü olarak tanımlamıştır. Şili, 23 Haziran 1947 tarihli Devlet Başkanlığı Tebliği ile 200 deniz mili genişliğinde Kıta Sahanlığını tespit etmiştir. Akın, a.g.e., s Harp Akademileri Komutanlığı. a.g.e., s. 8. İzlanda, İsrail ve o tarihte İngiliz himayesinde bulunan Körfez Ülkeleri gibi. U.N. Laws and Regulations on the Rejim of the High Seas, 1951, Vol: II, s. 38 vd.