ASKERİ BAĞLAMDA SAĞLIK HİZMETLERİNİN ETİK BOYUTU

Transkript

1 DERLEME ASKERİ BAĞLAMDA SAĞLIK HİZMETLERİNİN ETİK BOYUTU Yrd.Doç.Dr. Muharrem UÇAR Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Tıp Tarihi ve Deontoloji AD, Ankara Özet Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde, genellikle kullanılan kaynakların yeterliliği ve hizmetlerden yararlanan insan sayısı gibi nesnel öğeler ele alınmakta, hastaların bu hizmetleri alırken karşılaştıkları tutum ve davranışlar ile hasta hakları gibi etik hususlar ikinci planda kalmaktadır. Oysa etik öğeler hastalar için daha önemlidir. Askeri sağlık kurumları etik konularda büyük sorumluluk taşımaktadır; çünkü hizmet verdiği personelin normal şartlarda sağlık hizmeti alabilecekleri tek kurumdur, talep edilen sağlık hizmeti genelde vazgeçilmezdir ve kurumun yapısı ve olanaklar nedeniyle hastanın hekimini özgürce seçme imkanı bulunmamaktadır. Etik konularda istenilen düzeye ulaşabilmek için tüm sağlık kurumlarında olduğu gibi askeri sağlık kurumlarında da personele iletişim becerileri kazandırma ve hasta hakları konusunda eğitim verilmelidir. Anahtar Kelimeler: etik, hasta hakları, askeri sağlık hizmetleri Sorumlu Yazar (Corresponding Author) Yrd.Doç.Dr. Muharrem UÇAR, GATA, Tıp Tarihi ve Deontoloji AD, Etlik, Ankara Tel: Kurumsal Sağlık Hizmetlerinin Etik Boyutu Neden Önemlidir? Sağlık hizmeti veren kurumların temel sorumluluğu; mesleki etik ilkeler ışığında, sağlık hizmetlerinde kalite ve verimlilik hedeflerini gerçekleştirmek suretiyle kurumsal performansı sağlamak ve idame ettirmektir. Hastaların ihtiyaç duyduğu sağlık Abstract Ethical Aspects Of Health Services In The Military Context While objective parameters like sufficiency of the resources and the number of people benefiting from services are considered to evaluate the health services, the attitudes and behaviors which patients meet during taking this health service and ethical issues like patient rights are considered as second importance. But ethical parameters are more important for patients. Military health organizations have much responsibility about ethical issues; because they are usually the only institutions for the personnel who they serve to took health service, requested health service are usually indispensable and the patient couldn t select the physician because of the structure of the organization and military conditions. It is necessary to educate personnel in military health organizations as well as in all of the health institutions about gaining communication skills and patient rights in order to reach the desired level in ethical issues. Key words: ethic, patient rights, military health services hizmetlerini, mensup oldukları kurumun sağlık teşkilatlarından almak zorunda olduğu askeri sağlık kurumları, bu açıdan daha büyük bir sorumluluk taşımaktadırlar. Çünkü, hastalar zorunlu durumlar hariç, temel hasta haklarından biri olarak kabul edilen hastanın hekimini özgürce seçme hakkından kurumsal zorunluluklar nedeniyle mahrumdur. 37

2 Ayrıca; sağlık hizmetlerinin doğası ve sağlık personelinin mesleki kültürel özellikleri ile askerlik mesleğinin doğası ve hizmetin hedef kitlesinin özellikleri göz önüne alındığında, sunulan hizmetin bu nitelikleri daha da büyük bir önem taşımaktadır. İhtiyaç duyulan sağlık hizmetinin, kişiler için vazgeçilemez olma özelliğini göz önüne alacak olursak, alternatifi olmayan bir sağlık hizmetinin kalitesi ve mesleki etik ilkelere uygun olması ise ayrı bir önem taşımaktadır. Sağlık kurumlarında verilen hizmetlerin kalitesi, genellikle üretilen hizmetlerin teknik yönü ve idari yönü ile belirlenmektedir. Hizmetlerin teknik yönü, verilen hizmetin hastanın sağlık durumunda çağdaş tıp biliminin gereklerine uygun arzulanır değişikliği yaratması ile, idari yönü ise hizmetin verilişinde hasta istek ve beklentilerine dikkat edilmesi ile ilgilidir (1). Ancak, sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde, genellikle kullanılan kaynakların yeterliliği ve hizmetlerden yararlanan insan sayısı gibi nesnel öğeler ele alınmakta, hastaların bu hizmetleri alırken karşılaştıkları tutum ve davranışlar ile hasta hakları gibi etik hususlar ikinci planda kalmaktadır (2). Halbuki sunulan hizmetin teknik yönünü ilgilendiren nesnel öğelerden ziyade bu hizmetlerin idari yönünü ilgilendiren etik öğeler hastalar açısından daha büyük bir önem taşımaktadır (3). Bu anlamda birçok hasta, aldığı sağlık hizmetini değerlendirirken, hizmetin teknik yönünden ziyade hizmeti alırken karşılaştığı tutum ve davranışları göz önüne alarak bir değerlendirme yapmaktadır. Bu konuda yapılmış araştırmalarda; hastaların, almış oldukları sağlık hizmetinin alternatifleri ve kalitesi konusunda gerekli teknik bilgilere sahip olmamaları nedeniyle, bu husustaki değerlendirmelerini, karşılaştıkları ortamı, davranışları ve ilgiyi göz önüne alarak yaptıkları ve aldıkları sağlık hizmetlerinden bu kriterlere uygunluk nispetinde memnun oldukları belirlenmiştir (4, 5). Hastalar, doğal olarak, temiz ve güvenli bir ortam, kaliteli bir hizmet, kişilik haklarına saygı, iyi iletişim ve ilgili davranış beklemekte ve beklentileri karşılandığında mutlu olmaktadırlar. Yapılan araştırmalarda hastada memnuniyet eğiliminin, sağlık personelinin iletişime açık, ilgili, destekleyici, hasta beklentilerini göz önüne alan davranış ve tutum sergilemesiyle arttığı belirlenmiştir (5, 6). Sağlık hizmetlerinin idari yönünü ilgilendiren ve genellikle bu hizmetlerin etik boyutunu oluşturan hususlarda araştırmalar yapılması, sağlık kurumlarının kendisine bir aynadan bakması olarak nitelendirilmektedir. Hastaların hizmetin her aşamasında görgü tanığı olarak, bildiklerini ve gördüklerini aktarmalarından dolayı, çok geniş bir kesimi etkilediği yapılan birçok araştırmayla ortaya konmuştur (2). Bu görgü tanıklığının, sadece bir kişiyle sınırlı kalmadığı, farklı insanlarla paylaşıldığı, yaşanan 38

3 olayların toplum içinde yayıldığı bilinmektedir. Hizmetlerden yararlananların tecrübelerini, memnuniyet veya memnuniyetsizliklerini başkaları ile paylaştıkları, ayrıca hizmetlerden memnun olmayanların, olanlara göre tecrübelerini daha çok insanla paylaştıkları da çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur (2, 6). Sağlık Hizmeti Sunanların Karşılaştığı Etik Sorunlar: Askeri bağlamda sağlık hizmetlerinin etik boyutunu incelerken konuyu, hizmeti sunanların karşılaştığı etik hususlar ve bu hizmetlerden yararlanan hedef kitleyi ilgilendiren etik hususlar olmak üzere iki farklı açıdan ele alabiliriz. Konuyu her ne kadar bu tür bir bakış açısıyla ele alsak da, her iki kesimin karşılıklı etkileyen ve etkilenen bir bütün olduğu göz ardı edilmemelidir. Öncelikle hizmeti sunanların karşılaştığı etik hususlardan başlayacak olursak; hepimizin meslek yaşantımız içinde karşılaştığı, çoğu zaman etik bir sorun olarak bile algılamadığımız bazı etik sorunlar bulunmaktadır. TSK de görevli personel ve ailelerinin dışında, bu ülkede yaşayan insanların yaklaşık yüzde ellisi askerlik nedeniyle TSK de sunulan sağlık hizmetleri ile bir şekilde muhatap olmakta ve verilen hizmetlerden yararlanmaktadır. Sadece bu gerçek bile hizmet yükünün ne kadar ağır olduğu ve hizmet profilinin ne kadar farklılık gösterdiğinin tipik bir göstergesidir. Bir taraftan köyünden ilk defa ayrılmakta olan birisi, diğer taraftan ülkenin en zengin ailelerinin çocukları, bir taraftan askerlik yapamayacak bir sağlık sorunu olduğu halde bu sorununu gizleyerek askere gitmek isteyenler, diğer taraftan bir komandoda aranacak fiziksel niteliklere sahip olduğu halde askere gitmemek için her türlü çareye başvuranlar, askerlik görevi nedeniyle karşımıza gelmektedir. Böyle özellikler arz eden hedef kitleye hizmet verme ve bireylerin yaşamlarının zor bir dönemi hakkında kritik karar verme yetkisine sahip olma, tabi ki önemli etik sorunları ve sorumlulukları karşımıza çıkarmaktadır. Bu duruma bir de; imkanların kısıtlılığı, mevzuattan kaynaklanan sınırlılıklar, çalışma şartlarının yetersizliği, olası moral ve motivasyon eksikliği, hekimlerin verdikleri kararlarla ilgili önyargılar ve bu önyargılar nedeniyle çok net karar verilebilecek durumlarda bile çekingen davranarak karar sorumluluğunu başka meslektaşının üzerine atmak isteyecek meslektaşlar eklenince, aşağıda belirteceğimiz etik sorunların oluşması kaçınılmaz olmaktadır (7). Bu anlamda TSK.de sunulan sağlık hizmetlerinde karşılaşılan bazı önemli etik sorunları kısaca aşağıdaki şekilde belirtebiliriz: 1. Tedavinin devam ettirilmesi: Genellikle askerliği biten ancak tedavisi devam etmesi gerekirken tedavisine son verilen, sağlık güvencesi olmayan ve maddi imkansızlıklar içindeki hastalar nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Böyle bir 39

4 durum karşısında askeri hekimler etik çelişkiler yaşamaktadır. 2. Hastanın aydınlatılarak onamının alınması: Hasta profilinin ne kadar faklılık arz ettiği ve hasta yükünün yoğunluğu göz önüne alındığında, yapılan tıbbi işlemlerle ilgili hastanın aydınlatılmış onamının alınmasının ne kadar güç olduğu yaşanan bir gerçektir. 3. Tedavi önceliğine riayet edilmesi ve hizmetten eşit yararlanım: Askeri hiyerarşi ve geleneksel askeri kültürümüz, ne kadar objektif olmaya çalışılsa da bazı durumlarda hekimleri bu etik ilkeye ters bazı davranışlarda bulunmaya zorlamaktadır. 4. Hasta sayısının fazlalığı ve görev yükünün ağırlığı: Sağlık hizmetlerinin etik ilkelere uygun yürütülememesinin en temel etmenlerinden birisi bu husustur. Ne yazık ki bu konuda herhangi bir girişimde bulunmak ve/veya bir düzenleme yapmak, hizmeti sunan sağlık personelinin yetki, sorumluluk ve inisiyatifinde olmamasına rağmen, meydana gelen tüm aksaklıklar ve memnuniyetsizlikler, idare yerine sağlık personeline atfedilmektedir. 5. Amirlerin, tanıdıkların hastayla ilgili özel/ayrıcalık istekleri: Her ne sebeple olursa olsun sağlık hizmetleriyle ilgili güven kaybı nedeniyle, ilgili ve kaliteli hizmet almak isteyen insanlar, araya tanıdıklarını veya etkili olabileceğini düşündükleri kişileri koyarak sağlık hizmetine ulaşma yolunu seçmekte ve hastaneye gitmeden önce o hastanede görevli bir personele ulaşmak için bir tanıdık aramaktadır. Bu durum hem sağlık personelini etik çelişkiye sürüklemekte, hem de sağlık personeli ile diğer hastalar arasında zaman zaman istenmeyen tartışmalara neden olabilmektedir. 6. Hastayı görmeden ilaç yazılması yönündeki istekler: Bu durumun yaygın uygulanması, ilacı insanların neredeyse en kolay ve en ucuza ulaştıkları temel ekonomik değer haline getirmiştir. Bedeli yüz milyonlara ulaşabilen bir ilaç listesi alelade bir kağıda yazılarak, bir erle hekime gönderilip reçeteye dönüştürülebilmektedir. 7. Tıbbi olmayan nedenlerle rapor/istirahat isteği: Hekimin rapor ve istirahat gibi birçok işlemle ilgili yetkisi, bazı durumlarda sorun çözmenin en pratik şekli olarak görülmektedir. Ailevi sorunu olan bir eri veya personeli, idarecinin kendi inisiyatifini kullanıp izin vermesi yerine hekime istirahat verdirerek memlekete göndermek daha pratik bir çözüm olarak kabul edilmektedir. Devamsızlık nedeniyle sınıfta kalacak öğrenci için, idari çözümler üretmek yerine hekim raporuyla sorunu çözmek herkese daha makul gelmektedir. 8. Maddi kazanç karşılığında, uygun olmayan bir işlemin yapılması yönündeki istekler: Hiçbir şekilde 40

5 kabul edilmesi mümkün olmayan bu husus, ülkemiz şartlarında hemen her meslek grubu için söz konusu olmasına ve birçok meslek grubunda daha yaygın olarak bulunmasına rağmen, sağlık hizmetleri söz konusu olduğunda, daha büyük bir tepki toplamaktadır. 9. Bir alt sağlık basamağında sonlandırılabilecek teşhis/ tedavi/ rapor vb. işlemlerin tamamlanmayarak sevk edilmek suretiyle hastaların mağdur edilmesi: İmkanların kısıtlılığı, mevzuatı bilmeme, çalışma şartlarının yetersizliği, hekimlerin verdikleri kararlarla ilgili oluşan önyargılar ve bu önyargılar nedeniyle çok net karar verilebilecek durumlarda bile çekingen davranarak karar sorumluluğunu başka meslektaşının üzerine atma isteği, genellikle hastaların mağdur olmasına ve birçok haksızlığın oluşmasına neden olmaktadırlar. 10. Hekimlerin yanlış/gereksiz tıbbi uygulamaları nedeniyle hastaların mağdur edilmesi: Gerek bilgi, beceri ve tecrübe eksikliği, gerekse çeşitli sebeplerle yanlış/gereksiz tıbbi işlem uygulanan hastalar, genellikle bu durumun farkına varamamakta, biraz şanslı olanlar bir üst sağlık basamağında bu hatanın telafisi imkanını bulabilmekte, bunlardan çok azı ise idari ve adli incelemenin konusu olabilmektedir. 11. Muayene ve tedavi aşamalarında kaynak ve idari yetersizlikler nedeniyle hastaların mağdur edilmesi: Sağlık hizmetleri sunumunda sağlık personelinin sorumluluğunu tam olarak yerine getirebilmesi için gerekli ve yeterli şartların oluşturulması, tamamen idarenin sorumluluğu içindedir. Buna rağmen yönetim zaafı, ihmali, bilgisizliği ve organizasyon yetersizliği, nedeniyle meydana gelebilecek tüm aksaklıklar, sağlık personelinin fedakarlığı üzerinden telafi edilmek istenmekte, bu durum hizmet sunucularının önemli etik çelişki ve çatışma yaşamasına neden olmaktadır. 12. Bürokratik veya mevzuattan/ prosedürlerden kaynaklanan nedenlerle hastaların mağdur olması: Sağlık hizmeti sunucuları, kendileri için belirlenen bürokratik sınırlılıklar dahilinde hizmet sunmaktadırlar. Ancak; sağlık hizmetlerinin doğası ve hastalık-sağlık ilişkisinin bireylerdeki yansımasının özgünlüğü ve sağlık personelinin muhatap olduğu her olayın farklılığı, birçok durumda sorunun belirlenmiş bu bürokratik sınırlılıklar içinde çözümünü olanaksız kılmaktadır. Bu durumlarda bürokratik sınırlılıkları belirleyen idari yapılar sorunla muhatap olmazken, sağlık personeli kendini karşısında duran özgün sorun için çözüm üretmek zorunluluğunda hissetmekte veya etik çelişki ve çatışmaya sürüklenmektedir. Sağlık Hizmeti Alanların Karşılaştığı Etik Sorunlar: Buraya kadar sağlık hizmet sunucularının karşılaştığı etik sorunların bir özetini yaptıktan sonra, hizmet alanları ilgilendiren etik 41

6 sorunları, TSK de yapılmış iki araştırma ışığında ele almak uygun olacaktır. Birinci araştırma: TSK Sağlık Kurumlarından Yararlanan Personelin Hasta Hakları Ve Sağlık Personeli- Hasta İlişkisi Konusundaki Memnuniyetlerinin İntranet Üzerinden Araştırılması dır. Bu araştırmada kullanılan anketi toplam 1206 TSK personeli cevaplandırmıştır. Anketi cevaplayanların %72.6 sı aldıkları sağlık hizmetlerinden genel olarak memnun olduklarını belirtmiş olmasına rağmen, elde edilen bulgular hasta hakları açısından değerlendirildiğinde; katılımcıların % 10.8'inin kendisine asla saygın davranılmadığını, %36.2'sinin sağlık personelinin kendileri ile kurdukları iletişiminden hiç memnun olmadıklarını, %22.0'ının tedavileri ile ilgili kararlara hiç katılmadıklarını, %26.4'ü tanı veya tedaviye başlamadan önce asla izinlerinin alınmadığını, %6.2'nin sırlarının hiç saklanmadığını, %13.4'ünün ise genel olarak kendi mahremiyetlerine saygı gösterilmediğini düşünüyor olması, üzerinde durulması gereken konular olarak ortaya çıkmıştır. Bu araştırmanın bulgularını sadece yüzde oranlarına bakarak yorumlarsak, bir çok kişi için bu oranlar belki de çok olumlu gözükebilir. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi; aldıkları sağlık hizmetlerinden memnun olmayanların, olanlara göre tecrübelerini daha çok insanla paylaştıkları (bazı araştırmalarda memnun olmayan bir kişinin bu memnuniyetsizliğini ortalama 40 kişiyle paylaştığı) çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur. Bu nedenle sırlarının hiç saklanmadığını ifade eden %6 lık oranın etkisi ve memnuniyetsizliklerinin topluma yansıması, sırlarının her zaman saklandığını ifade eden %94 lük oranın etkisinden ve memnuniyetlerinin topluma yansımasından daha fazla olabilmektedir. Çünkü; %94 lük kesim bu duygu ve düşüncelerini bu tür bir araştırmada sorulmadıkça ifade etmezken, sırlarının hiç saklanmadığını ifade edenler bu konudaki memnuniyetsizliklerini her fırsatta ve her ortamda ifade edebilmektedirler. Bu husus genel olarak ülkemizdeki, özelde de TSK içindeki, sağlık personeli ve sağlık hizmetleri ile ilgili olumsuz duygu ve düşünceler ile olumsuz kanaatlerin altında yatan temel etmeni açıklamaktadır. Bu durumun bir diğer nedeni ise; her türlü olumsuz imkan, koşul ve şartlara rağmen sağlık personelinin fedakarlıkları üzerinden yürütülen sağlık hizmetleri ile ilgili olumlu düşünceler ve başarılar topluma yansımazken, istisna veya komplikasyon olabilecek en küçük bir olumsuzluk veya kötü örnek, gereğinden fazla topluma yansıtılmaktadır (8). İkinci araştırma: Askeri Sağlık Hizmetlerinden Yararlanan Personelin Aldıkları Sağlık Hizmetlerinde Neleri Değiştirmek İstedikleri İle İlgili Bir 42

7 Araştırma dır. Bu araştırmada katılımcılara, Tüm yetkiler sizde olsaydı aldığınız hizmetlerle ilgili neyi değiştirirdiniz? sorusu sorulmuş ve katılımcıların kendi ifadeleriyle verdikleri cevaplar analiz edilerek, hastaların TSK nde sunulan sağlık hizmetlerinden beklentileri ve bu hizmetlerde gördükleri eksiklikler değerlendirilmiştir. Bu soruya toplam804 TSK personeli cevap vermiş ve katılımcıların yazılı ifadelerinin içeriği iki halk sağlığı uzmanı tarafından ayrı ayrı tasnif edilerek 75 hasta beklentisi alt gurubu oluşturulmuştur. Daha sonra bu beklentiler sağlık hizmetleriyle ilgili temel 15 parametreden birinin içine dahil edilerek nihai tasnif yapılmış ve analiz edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen altı husus özellikle dikkat çekicidir. Bunlardan birincisi: TSK sağlık hizmetlerinden yararlanan katılımcıların beklentilerinin, hastane imkan ve kabiliyetlerinden daha çok hizmet sürecinde karşılaştıkları davranışlar, sağlık personeli hasta ilişkisi ve personel hizmetleri gibi hususlarda yoğunlaşmış olduğu görülmüştür. Zira; hekim ve hemşire hizmetleri dahil tüm sağlık personeli ile ilgili hasta beklentileri, toplam hasta beklentilerinin %57.7 si olarak belirlenmiştir. İkincisi; katılımcıların beklentilerinin büyük çoğunluğunu oluşturan (%51.0), personel hizmetlerinin iyileştirilmesi/ geliştirilmesi beklentisinin, ağırlıklı olarak (%27.0) hekimlerin sunduğu sağlık hizmetleri ile ilgili olmasıdır. Üçüncüsü; hastane hizmetleri ile ilgili genel hususlardaki hasta beklentilerinin, herkesin hizmetlerden eşit yararlanmasının sağlanması (%28.8), sivillerin askeri hastanelerden hizmet alımının engellenmesi veya kısıtlanması (%22.0), personelin istediği yerden hizmet alabilmesini mümkün kılacak düzenleme yapılması (%17.7) ve sağlık hizmetine aracısız ulaşılabilecek düzenlemelerin yapılması (%8.7) konularında yoğunlaşmasıdır. Bu hususlar aynı zamanda sağlık hizmeti kullanıcılarının hizmetlerden yararlanırken karşılaştıkları veya algıladıkları güçlükler olarak yorumlanmıştır. Dördüncüsü; ankete cevap verenlerin, hekim veya hemşire ifadesini kullanmadan sağlık personeli ifadesini kullanarak belirttikleri beklentiler ile ilgilidir. Bu ifadenin hekim ve hemşire dahil hastanede çalışan tüm personeli kapsadığı değerlendirilmiş ve bu beklentiler ayrıca ele alınmıştır. Ankete katılanlar bu beklentilerini özetle; personelin hastaya saygın davranması, hastanın daha iyi bilgilendirilmesi ve aydınlatılması, personelin hasta ile daha iyi iletişim kurması, güler yüzlü ve ilgili olması, görevlerinin bilincinde olması ve işlerini daha ciddi yapmaları şeklinde ifade etmişlerdir. Beşincisi; poliklinik hizmetleri ile ilgili hasta beklentilerinin, personel hizmetlerinin iyileştirilmesi/ geliştirilmesi (%51.0) beklentisinden sonraki en çok hasta beklentisini 43

8 oluşturan beklenti grubu olmasıdır. Bu grup altında topladığımız beklentiler; randevu sisteminin düzenlenmesi, hizmetin aksaksız yürümesi için yeterli personel bulundurulması, hizmetin gereksiz beklemeleri önleyecek şekilde kesintisiz sunumu, muayene önceliğine riayet edilmesi ile ilgilidir. Burada dikkat edilecek husus, tüm bu beklentilerin dolaylı veya dolaysız olarak poliklinik hizmetleri alımı sırasındaki bekleme ve zaman kaybı ile ilgili olmasıdır. Altıncısı; ankete katılanların hemşire hizmetleri ile ilgili beklentilerini özellikle vurgulamış olmalarıdır (%4.3). Bu beklentiler özetle; hemşirelerin hastaya saygın davranması, hasta ile daha iyi iletişim kurması, güler yüzlü ve ilgili olması ve hemşirelerin hasta hakları ve iletişim konusunda eğitilmesi ile ilgilidir. TSK sağlık hizmetlerinden yararlanan hastaların, aldıkları hizmetlerle ilgili yapılmış olan bu araştırma bulgularının; sağlık personelinin hastaya saygın davranması, hastayı daha iyi bilgilendirmesi ve aydınlatması, onunla daha iyi iletişim kurması, güler yüzlü ve ilgili olması, personelin çalışma saatlerine riayet etmesi, görevlerinin bilincinde olması, işlerini daha ciddi yapmaları ve poliklinik hizmetlerindeki bekleme zamanının kısaltılması hususlarında yoğunlaştığı görülmektedir. Sonuç olarak bu hususlara dikkat ettiğimizde, hemen hemen tamamının sağlık hizmetlerinin etik boyutu ile ilgili olduğu görülecektir. Bu tür hasta beklentilerinin, sağlık personeline iletişim becerileri kazandırma ve hasta hakları konusunda eğitim vermek suretiyle karşılanabileceği, bu tür eğitimlerin ise yüksek maliyetli sağlık teknolojileri yatırımına harcanan maliyetten çok daha ucuz bir maliyet gerektirdiği bilinmektedir (8). TSK personeline sağlık hizmeti veren kurumların tıbbi teknoloji yönünden geliştirilmesi için yıllardır sarf edilen gayret ve ekonomik kaynaklara ilave olarak sağlık personelinin, etik davranışlar, hastasağlık personeli iletişimi, hasta hakları ve etik kurulların kullanılması yönünde yapılacak bilgilendirilmeler ve yeni düzenlemelerin, bu hizmetten yararlanan personel ve ailelerinin memnuniyetlerine büyük katkıda bulunacağı değerlendirilmektedir. KAYNAKLAR 1. Ersoy K, Kavuncubaşı Ş. Sağlık Kurumlarında Kalite Yönetimi, 1. Ulusal Sağlık Kuruluşları ve Hastane Yönetimi Sempozyumu Kitabı. Dokuz Eylül Üniversitesi, 4-7 Mayıs 1994: Ataç A. Sağlık Kurumları Yönetimi Etiği ve Hasta Hakları, Tıbbi Etik Yıllığı - Yearbook of Medical Ethics XI, Ed: Terzioğlu, A., Ataç, A., İstanbul, 2002:

9 3. Leebov W, Ersoz CJ. The Shifting Profile of Quality in Health Care, The Health Care Manager's Guide To Continuous Quality Improvement, 1991 by American Hospital Publishers Inc. 3-13: Strasen L. Incorporating Patient Satisfaction Standards Into Quality of Care Measures. JONA, 1988; 18(11): Şener NF. Çağdaş Kalite Anlayışı: Önce İnsan, 1. Ulusal Sağlık Kuruluşları ve Hastane Yönetimi Sempozyumu. Dokuz Eylül Üniv. 4-7 Mayıs 1994: Proctor EMH, Albaz R, Weir C. Patient and Family Satisfaction with Discharge Plans. Medical Care, 1992; 30 (3): Atac A, Azal Ö, Ucar M. A research on satisfaction of the Turkish Armed Forces personnel concerning patient right and health service staff-patient relationship. Gülhane Medical J. 2003, 45(4): Eren N, Kalaça S. Tıp Ahlakı, Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Ed: Bertan M, Güler Ç. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı, Ankara, 1995: