İş kazası nedenli maddi ve manevi kayıplar. İşyerinde kazaların ortaya çıkmasında rol oynayan etmenler,

Transkript

1 İş Kazaları Amaç İşyerlerinde karşılaşılabilecek muhtemel iş kazalarını önleyebilmek ve kayıtların tutulması için gerekli bilgiye sahip olmak. Eğitim İçeriği İş kazası tanımı, Kaza ve iş kazası kavramları İş kazalarının nedenleri İş kazası nedenli maddi ve manevi kayıplar İş kazalarının sınıflandırılması İş kazası istatistikleri, İşyerinde kazaların ortaya çıkmasında rol oynayan etmenler, Önleme ile ilgili yöntemler, İş kazası kayıt ve bildirimleri, Kaza sonrası düzenlenecek belgeler ve kaza bildirimi İnceleme ve rapor düzenlenmesi, Kazanın incelenmesi, rapor ve istatistik düzenlenmesi İlgili mevzuat hakkında bilgi sahibi olmak. İş kazasının bir çok tanımı bulunmaktadır. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) iş kazasını önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makina ve techizatın zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay olarak tanımlamaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ise iş kazasını "belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir olay" şeklinde tanımlamıştır. İş kazasının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması MADDE 13- İş kazası; a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, 1

2 c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özüre uğratan olaydır tarih ve 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu İş Kazası Tanımı Kazalar ve olaylar Kaza yaralanma veya zarara neden olan istenmeyen hadisedir. Olay ise yaralanma veya zarara neden olmasına ramak kalan istenmeyen hadiselerdir. Bunlar Ucuz atlatma olarak da tanımlanırlar. Bir özel tanım da genelde kimyasal fabrikasındaki büyük kazaları tanımlamak için kullanılan önemli kazadır. Bu terimin daha resmi bir tanımı bazı tesislerde meydana gelen, hemen veya sonra, tesis içinde ve dışında, bir yada birkaç tehlikeli maddenin söz konusu olduğu, insan sağlığı ve/veya çevrede önemli tehlikeye neden olan, kontrolsüz büyük emisyon, yangın veya patlama olaylarıdır. Bununla birlikte sıklıkla kullanılan başka terimler de vardır. Tıp geleneğinde yaralanma, kaza yerine kullanılmaktadır. (Andersson, 1991). Bu durumda, kaza, yaralanmaya neden olan hadise olarak tanımlanır.(karolinska Institutet, 1989) Kaza Tipleri Bazı kaza tipleri aşağıda verilmiştir. A. Direk sonuçları olan kaza. Şans eseri istenmeden tetiklenmiş ani istenmeyen olay. Kısa bir zaman periyodu içinde istenmeyen sonuçlar gözlemlenir. Buna örnek olarak preste sıkışma, patlama veya ekipmanın parçalanması verilebilir. B. Yüksek olasılıkla yaralanma ve zarara neden olan kazalar. Bu A ile aynıdır fakat sonuçları dolaylı olur. Buna örnek olarak radyasyona veya kimyasal maddeye maruz kalma sonucu kanser olma olasılığıdır. C. Yavaş yavaş kötüleşme ve dejenerasyon. Buna örnek ise küçük dozda kimyasal maddelere sürekli ve tekrarlı maruz kalma sonucu ortaya çıkan meslek hastalıkları ve çevreye verilen zararlardır. D. Sabotaj. Kişilerin kasten yaptıkları hareketler sonucu ortaya çıkan negatif hadiselerdir. Bazen bu tip olaylar da kaza olarak sınıflandırılmaz. Bu kategoriler arasındaki çizgilerin sınırlar muğlaklaşabilir. Örneğin, A ve C arasındaki fark bazen tartışılabilir. A durumunda, olayın sonucunun ortaya çıkması saatler alırken C için yıllar sürebilir. 2

3 İş Kazalarının Nedenleri İşyerinde bir iş kazası veya meslek hastalığı ile sonuçlanan bir durum ortaya çıktığında, iş kazası veya meslek hastalığı geçirenlerin yaralanması, sakatlanması sonucu tıbbi müdahale gerekmekte yada işçi veya işçiler kaybedilmektedir. Böyle bir durum karşısında iş kazası veya meslek hastalıklarının mevcut yasalara göre incelenmesinde idari para cezası, maddi ve manevi tazminat davalarına varan sonuçlara neden olabilmektedir. İşçilerin zarar görmesinin yanında işletme içerisindeki makineler, prosesler zarar görebilmekte, malzeme veya ekipman kaybı yaşanabilmektedir. İş Kazalarının Nedenleri İngiltere İş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluşu, (HSE - Health and Safety Executive) kaza maliyetlerinin gerçek maliyetlerini belirleyebilmek amacıyla çeşitli endüstri alanlarındaki firmalarda meydana gelmiş iş kazaları üzerinde çalışmalara başlamış ve ve beş ayrı iş kolundaki işletmelerde çalışma yürütmüştür. Yapılan çalışmalarda üzerinde çalışılan olayların tümü, yukarıda belirtilen kaza tanımına uygun olarak kayıplar belirlenen eşiğe göre kaydedilmiştir. Daha sonra, her kazanın maliyeti hesaplanmış ve kazaların nedenlerine göre kazayı önleme önlemleri ile kaza maliyeti arasında bağlantı olup olmadığı araştırılmıştır. Beş ayrı iş kolunda yapılan sözü edilen bu araştırma yaklaşık 18 hafta içinde 3626 kaza incelenerek tamamlanmış, bu araştırmaya katılan firmaların hiç birinde araştırma süresince büyük boyutlarda kaza meydana gelmemiştir. Bunun yanı sıra iş kaybını artıracak ölçüde sakatlanmalara, davalara ve özel tazminatlara maruz kalınmıştır. İş Kazalarının Nedenleri Çalışmalar sonucunda elde edilen kaza maliyetleri; Bu işletmelerin toplam finansal kaybının, İngiliz Sterlin'i ve bu kazalarda üretim durması nedeniyle oluşan iş kaybının Sterlin olduğu, toplam kaybın Sterlin'e yükseldiği tespit edilmiştir. Bu ölçekteki kayıplar, projenin tüm süresi üzerine uyarlandığında; İnşaat yapan bir firmanın proje bedelininin % 8'ini, Mandıra işlerini yapan bir firmanın isletme maliyetinin %1.4'ünü, Nakliyat işini yapan bir firmanın kârının % 37'sini, Petrol arama işini yapan bir firmanın potansiyel üretiminin % 14. 1'ini, Sağlık hizmeti veren bir hastanenin yıllık işletme maliyetinin % 5'ini oluşturmaktadır İş Kazası Nedenleri 3

4 İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar Yaralanma ve hastalık maliyetleri toplam maliyetin küçük bir parçasıdır. İş kazası ve meslek hastalığı sonucu meydana gelen toplam maliyeti buzdağı örneğinde inceleyecek olursak asıl önemli maliyetin buz dağının üzerinde görünen kısımda değil suyun altında kalan kayalık kısımda olduğunu görürüz. Suyun yüzünde kalan kısmı yani görünen kısmı direkt (görünür maliyet) maliyeti, suyun altında kalan yani görünmeyen ve buz dağının 2/3 'nü oluşturan büyük kısmı indirekt (görünmez maliyet) maliyetleri ifade etmektedir. İndirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduğunu ve nasıl belirlenebileceğini kesin olarak bilmek ise oldukça zordur. İndirekt maliyetler, genellikle iş kazası sonucunda hemen ve önceden hesaplanamayan, uzun zaman içerisinde oluşan maliyetlerdir. İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar Direkt (Görünür) Maliyetler; İlk müdahale, ambulans ve tedavi masrafları, Geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri, İşçiye veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar Sigortaya ödenen tazminatlar İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar İndirekt (Görünmez) Maliyetler; İşletmenin, makinaların, prosesin yada fabrikanın bir bölümünün yada tamamının kaybedilmesi, İşçinin üretimde çalışmaması nedeniyle iş gücü ve maliyet kaybı, Adli masraflar (Mahkeme) İşe yeni bir işçinin alınması gerekiyorsa veriminin düşük olmasının getirdiği maliyet, Kazanın getirdiği fazla mesainin maliyeti, Kaza esnasında, bu bölümde işin durması nedeniyle zaman ve maliyet kaybı, Proses, makina veya tezgahın kısmen yada tamamen zarar görmesi nedeniyle tamir yada yeni makina alımının getirdiği maliyet, Ürünün yada hammadddelerin zarara uğraması, Çalışanların moral bozukluğu nedeniyle dolaylı yada dolaysız iş yavaşlatmaları, 4

5 Yeni işçi alımı gerekiyorsa, işçiye verilen eğitim ve işçinin işi öğrenmesi esnasında geçen sürenin getirdiği maliyet Bürokratik işlemlerle ilgili harcanan zaman ve maddi kayıp, Siparişin zamanında teslim edilememesi nedeniyle uğranılacak kayıplar İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar Basit Bir Kazanın Maliyeti Çalışanın Parmağı Yaralanır İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar İşvereni maddi ve manevi olarak kayba uğratan iş kazası ve meslek hastalıklarını meydana getiren nedenler nelerdir? Bu nedenlere gözatacak olursak; İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 1. Fiziksel Tehlikeler: Titreşim Gürültü Yetersiz havalandırma Aşırı Isı, nem ve hava hareketleri Yetersiz veya aşırı aydınlatma İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 2. Kimyasal Tehlikeler: Toksik gazlar, organik sıvıların buharları, ergimiş haldeki metal gazları Radyasyona maruz kalma (X ışınları, doğal ve yapay radyoaktif maddeler, kızılötesi ve mor ötesi ışınlar Asitler, Bazlar nedeniyle yanma İnert tozlar, fibrojenik tozlar, toksik tozlar, kansorejonik tozlar, alerjik tozlar İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 3. Elektrikle Çalışma İle Meydana Gelen Tehlikeler: Topraklaması yapılmamış tezgahlar veya el aletleri Topraklamanın belli periyodlarla kontrolünün yapılmaması 5

6 Elektrik ve aydınlatma tesisatının periyodik kontolünün yaptırılmaması Yıpranmış ve hatalı onarılmış el aletleri Yetkisiz kişilerin müdahale etmek istemesi Kırık yıpranmış el aletleri Koruyucu baret, eldiven, çizme, ıstaka veya tabure gibi kişisel koruyucuların bulunmaması Zeminin yalıtılmaması Yüksek gerilim ile çalışmada gerekli kurallara uyulmaması İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 4. Mekanik Tehlikeler: Makina ve tezgahın ezen, delen, kesen, dönen operasyon koruyucusunun bulunmaması Preslerde çift el kumanda kullanılmaması Preslerde ayak pedalı koruyucusu olmaması Transmisyon kayışlarının koruyucusunun takılmamış olması Makina ve tezgahı tehlike anında durduracak stop butonun yada swich nin bulunmaması Yetersiz ve uygun olmayan makina ve koruyucu techizat Yetersiz uyarı sistemleri Düzensiz ve dağınık işyeri ortamı Makinaların, kaldırma aletlerinin, kazanların, kompresörlerin vb. gerekli bakım ve periyodik kontrollerinin yapılmaması İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 5. Tehlikeli Yöntem ve İşlemler: Makina veya tezgahlarda çalışırken koruyucu techizatın devre dışı bırakılması Baret, gözlük, siper, maske vb. kişisel koruyucuların kullanılmaması Aşırı yük kaldırma 3m den yüksek malzeme istifleme Etiketlenmemiş veya yetersiz etiketlenmiş malzeme Gereken uyarı,ikaz işaret ve yazılarının konmamış olması Güvenlik kartı olmayan kimyasalla çalışma 6

7 İşe yeni başlayan işçiye çaıştığı işle ve iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim vermeden çalıştırma Belli aralıklarla işçilere iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim verilmemesi Yeterli ikaz vermeden araçların çalıştırılması veya durdurulması Elektrik kesilmeden techizat üzerinde onarım Onarım esnasında şalter vaya beklenmedik bir harekete karşı güç düğmesinin emniyete alınmamış olması Çalışır haldeki techizatın yağlanması, temizlenmesi, ayarlanması, Depo ve konteynerlerin tam olarak boşaltılıp temizlenmeden üzerinde onarım ve kaynak yapılması Yüksekten atlama Parlama, patlama ve yangın ihtimali olan yerlerde elektrik tesisatının exproof olmaması Parlama patlama tehlikesi olam yerlerde sigara içilmesi Yükleme ve boşaltma işlemlerinin uygun yöntemle yapılmaması Malzemelerin, makinaların ve techizatın uygun yerleştirilmemesi İş Kazası Nedenli Maddi Ve Manevi Kayıplar 6. İşyeri Ortamından Kaynaklanan Tehlikeler: İşyeri zemini Yetersiz Geçitler Yetersiz Çıkış yerleri Yetersiz iş alanı Düzensiz işyeri Merdivenlerde korkuluk olmaması Duşların ve tuvaletlerin çalışır durumda veya temiz olmaması Kaza Modelleri Bu konuda çok sayıda değişik model mevcuttur. Örneğin, birey davranışı ve bireylerin karakteristiği ile ilgili uzun zamandır araştırma yapılmaktadır. Tıbbi yönden, çeşitli farklı salgın hastalık modeli vardır. Bulaşıcı hastalık durumunda birey (taşıyıcının yaralanması) ve çevre arasındaki etkileşim çalışılarak nedenler hakkında bilgi elde edilebilir (Gordon, 1949). 7

8 Domino Teorisi olarak adlandırılan durum ilk olarak 1930 larda Heinrich (1931) tarafından çalışılmıştır, ve uzun yıllardır pratik güvenli iş için büyük değeri vardır. Kaza, ardışık olay, güvensiz davranış ve fiziksel tehlike, açısından tanımlanmıştır. Kazalar eğer bu elemanlar bertaraf edilebilirse önlenebilir. Fakat Domino Teorisi kazaları çok basit bir biçimde açıkladığı için aynı zamanda eleştirilere maruz kalmıştır (örneğin Petersen. 1982). Neden güvensiz hareketlerin yapıldığını, veya neden mekanik ve fiziksel tehlikelerin oluştuğunu anlatmaz. Kaza Modelleri Daha geniş yada dar kapsamda sistemi merkez alan birkaç model vardır (bilgi için Kjellen, 2000). Basit tabirle, bu modellerin çoğu belirli sonuçları elde etmek için birbirini etkilemesi gereken teknik, insan ve organizasyonel kaynaklar ile şirketi bir sistem olarak görür. Ayrıca, her zaman kazaya katkısı olan nedenler olduğunu görüşü üzerine kurudurlar. Bunlar anormal sistem etkileri olarak ifade edilir, ve sistemin bireysel bileşenlerinin (insanoğlu dahil) veya onlar arasındaki ilişkinin bozulması nedeniyle oluşabilir. Kazalardan öğrenilecek büyük organizasyonlarla ilgili ana sonuçlar öğrenilecek özel derslerdir. Bu tip kazalar karmaşık modelde organizasyonel hataları ve tehlikeleri kontrol etme yollarını gösterir. Sistemler daha gelişmiş güvenlik özelliklerine sahip olma eğilimlidir, ve kazanın teorik olasılığı sık sık aşırı düşük olarak görünmektir. Güvenlik sistemlerinin başarısız olması ile ilgili çeşitli açıklamalar mevcuttur (Perrow, 1984; Reason, 1990, 1997). Sistemlerin planlandığı gibi çalışmaması, veya zamanla kötüleşmesi güvenlik sitemlerinin tüm olasılıkları kapsamaması ile ilgili örneklerdir. Kaza Modelleri Kazalara bakış Organizasyonel konulara her zaman daha fazla ilgi gösterilmiştir, aynı zamanda üretim sistemlerinin daha karmaşık olduğu düşünülmüştür. Bakış açısı kazandırması açısından kaza ile ilgili bazı teorilere kısaca değineceğiz; Tek Faktör Teorisi : Bu teori, bir kazanın tek bir nedenin sonucu olarak ortaya çıktığını ileri süren görüşten doğar. Eğer bu tek neden tanınabilir ve ortadan kaldırılabilir ise kaza tekrar etmeyecektir. Enerji Teorisi : Bu teori genellikle temel sağlık ve güvenlik eğitimi almış kişilerce kabul edilmemektedir. Bu teoriye göre (William Haddon tarafından ortaya atılmıştır) kazalar daha çok muhtemelen enerji transferinde yada enerji transferi esnasında meydana gelir. 8

9 Bu enerji boşalmasının oranı önemlidir çünkü enerji boşalması ne kadar büyükse, hasar potansiyeli de o kadar büyüktür. Tehlikelerin tanınmasında bu kavram çok sınırlandırılmış ve bu haliyle tek etken teorisine benzemektedir. Tek faktör teorisinden farklı olarak enerji boşalması önemlidir. İnsan Faktörleri Kuramı : Bu teori kazaları, eninde sonunda insan hatasından kaynaklanan olaylar zincirine bağlar. Teori, insan hatasına yol açan üç önemli faktörü içerir: Aşırı yük, uygun olmayan tepki ve yerinde olmayan faaliyetler. Bu teorileri de kaza sebepleri teorileri üç geniş kategori altında sınıflandırılmıştır: Kaza-yatkınlık teorileri, işçi kabiliyetlerine karşılık iş talebi teorileri ve psikososyal teoriler. Kazaların insan hatalarından kaynaklanması bir çok faktöre dayanır. Kuşkusuz, kaza yapan işçinin eğitimsizliği, işe uygun olmayışı, uyumsuzluğu, eğitim ve bilgi eksikliği, tecrübesizliği, yorgunluğu, heyecanlı veya üzüntülü oluşu, dalgınlığı, dikkatsizliği, ilgisizliği, düzensizliği, meleke noksanlığı ve hastalıkları vb. nedenler; ya da işçinin her şeye karşın kurallara uymamış olması da insan faktörüne bağlı temel sebepler arasındadır. İnsan Kaza/Olay Kuramı : Bu teori insan faktörleri teorisinin genişletilmiş bir halidir. Ek olarak; ergonomik yetersizlikleri, hata yapma kararı ve sistem hataları gibi yeni elemanları ortaya çıkarır. Sistem Kuramı : Teori bir kazanın oluşabileceği herhangi bir durumu, üç parçadan oluşan bir sistem olarak görür: İnsan, makine ve çevre. Kombinasyon Kuramı : Bir tek teorinin tek başına bütün hadiseleri açıklayamayacağını savunur. Teoriye göre kazaların gerçek sebebi iki veya daha fazla modelin kombinasyonu ile elde edilebilir. Epidemiyoloji Kuramı : Teori, çevre faktörleri ve hastalık arasındaki ilişkiyi belirleme ve çalışma için kullanılan modellerin, çevre faktörleri ile kazalar arasındaki sebepsel ilişkinin açıklanmasında da kullanılabileceğini savunur. Çok Etken Teorisi: Kaza bir çok etken ile birlikte değerlendirilerek analiz edilir. Bu teori ve analiz yöntemleri bir çok deneyimli sağlık ve güvenlik uzmanları tarafından da kabul edilip uygulanmaktadır. Kazalar çok 9

10 etkenlidir, standart altı uygulamalar, standart altı şartların oluşması sonucu bir hatalar zinciri sonucu meydana gelir. Domino Etkisi : Bu teoride olaylar beş domino taşının arka arkaya sıralanarak, birbirini düşürmesine benzetilerek açıklanmıştır. Her kaza beş tane temel nedenin arka arkaya dizilmesi sonucu meydana gelir, buna Kaza Zinciri de denir. Şartlardan biri gerçekleşmedikçe bir sonraki gerçekleşmez ve dizi tamamlanmadıkça kaza meydana gelmez. Kazaların oluşumunu; İnsan kaynaklarındaki bazı olumsuz unsurların, güvensiz durum ve hareketlerle birlikte meydana geldiğinde, yaralanma ve kayba sebep olduğu şeklinde açıklayan Domino teorisine, İş Güvenliği nin verdiği cevap; kazanın, yine bu olumsuzluk ve eksiklikleri bünyesinde taşıyan İNSAN tarafından önlenebileceği şeklindedir. GÜVENSİZ DAVRANIŞLAR - İŞÇİNİN YAPMASI GEREKEN BİR HAREKETİ YAPMAMASI VEYA YAPMAMASI GEREKEN BİR HAREKETİ YAPMASIDIR. - KORUYUCU MALZEME KULLANMAMA - TEHLİKELİ BÖLGEDE ÇALIŞMA - VERİLEN EMRİ UYGULAMAMA VB. İŞ GÜVENLİĞİNE AYKIRI HAREKETLERİN NEDENLERİ Kişisel özürler Bilgi ve tecrübe noksanlığı Fiziksel uygunsuzluklar Uygun olmayan çalışma ortamı GÜVENSİZ KOŞULLAR Yeteri derecede korunmamış makine ve cihazlar Gerekli koruyucu malzemenin olmaması Hatalı, pürüzlü, kaygan, çatlak ve çukur satıhlar Çalışma yeri dağınıklığı Yetersiz ışık Yetersiz havalandırma Emniyetsiz çalışma metodu 10

11 KAZALARIN % 88 İ GÜVENSİZ DAVRANIŞLAR NEDENİ İLE %10 U GÜVENSİZ KOŞULLAR NEDENİ İLE OLUŞUR. KAZALARIN OLUŞUMUNDA GÜVENSİZ KOŞULLAR VE GÜVENSİZ DAVRANIŞLARIN ORANI % 98 DİR GERİYE KALAN % 2 İSE ADINA KADER DEDİĞİMİZ KAÇINILMAZLIK HALİDİR. Deprem,Doğal Afetler,Yıldırım İŞ KAZALARININ ARTMASINDA ROL OYNAYAN TEMEL ETKENLER Denetim yetersizliği Geri teknoloji kullanımı Eğitimsizlik Koruyucu önlem yetersizliği Sağlığa elverişli olmayan koşullar Deneyimsiz eleman istihdamı İŞ GÜVENLİĞİNİN KENDİNE ÖZGÜ METODLU BİR ÇALIŞMA ŞEKLİ VARDIR: MÜHENDİSLİK VE REVİZYON İNANDIRMA VE İKNA DİSİPLİN ÖNLEMLERİ UYGULAMA İş Kazası İstatistikleri Ulusal mevzuatlardaki farklılıklar nedeni ile ülkeden ülkeye hatta bir ajanstan diğerine endüstriyel kazalar hakkındaki istatistiklerin hazırlanmasında kullanılan yöntemler çok geniş çapta değişiklikler gösterebilmektedir. İstatistik bilgilerini derleyen kaynaklar aşağıda gösterildiği gibidir: 1- Ulusal istatistik ofisleri 2- Tazminat ajansları 3- Ulusal sigorta veya sosyal sigorta ajansları 4- İş teftiş kuruluşları 11

12 5- Kaza önleme ajansları 1998 yılında Cenevre de gerçekleştirilen 16. Uluslar arası Çalışma İstatistikçileri Konferansında (ICLS) alınan ilke kararında (resolution) aşağıdaki istatistik terimlerinin göz önüne alınması kararlaştırılmıştır. 1. Mesleki kaza 2. Mesleki yaralanma 3. İş göremezlik İş Kazası İstatistikleri İşgünü kaybına neden olan mesleki yaralanma olayları aşağıdaki hususlar için dikkate alınacaktır. 1. Toplam Olay Sayısı 2. Ölümlü Olaylar Sayısı 3. Ölümlü Olmayan Olaylar Sayısı 4. Geçici İş Göremezlik Olayları Sayısı Meslek hastalığı olayları, kaza istatistikleri kapsamı dışında tutulmaktadır. İş kazası istatistiklerinin oluşturulmasında kullanılan sayısal değerler arasındaki farklılıklar, karşılaştırmalı ölçüm değerlerinin dikkate alınmasıyla anlamlı hale getirilmektedir. Bu ölçüm değerleri sıklık, olabilirlik ve ağırlık oranlarıdır. 16. Uluslar arası İstatistikçiler Konferansında aşağıdaki iş kazası oranlarının hesaplanması karara bağlanmıştır. İş Kazası İstatistikleri 1- Kaza Sıklık Oranı Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bununla ilgili bir örnek aşağıda gösterilmiştir: 850 işçinin çalıştığı bir işletmede, bir yıl içerisinde 100 iş kazasının meydana geldiği ve kaybedilen iş günü toplamının ise ( yıllık izin, işe gelmeme, hastalık ve kaza gibi) olduğu varsayılsın. (1 yıl içerisinde 300 iş günün bulunduğu ve 1 iş gününde 7.5 saat çalışıldığı kabul edilmektedir. ) 12

13 Bu durumda kaza sıklık oranları, aşağıdaki formüle göre hesaplanacaktır: KSO= Toplam Kaza Sayısı / Toplam insan saat çalışma sayısı x KSO= 100 / (850 x 300 x 7.5) ( x 7.5) x KSO= İş Kazası İstatistikleri 2- Kaza Ağırlık Oranı Takvim yılı içerisinde ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu durumda, kaza ağırlık oranları aşağıdaki formüle göre hesaplanacaktır. KAO= Kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısı / toplam insan saat çalışma sayısı x 1000 Bu oranın hesaplanması sırasında eğer ölümlü iş kazası veya sürekli iş göremezlik durumu mevcut ise, kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısına, her ölümlü ve/veya sürekli iş göremezlik olayı için ayrı ayrı 7500 gün eklenmesi gerekmektedir. Geçici iş göremezlik olaylarında, tıbbi işlemlerin süresi 1 günden daha az sürmesi durumları dikkate alınmamaktadır. İş Kazası İstatistikleri 3- Kaza Olabilirlik Oranı Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu oran, istatistik verilerinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi açısından daha basit ve sade bir oranı temsil etmektedir. Oran tipleri çeşitli ülkelerde, istihdam edilen her işçi, her çalışan veya her sigortalı işçi olarak dikkate alınmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistikleri kaynaklı olarak alındığından dolayı, Türkiye için her sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır. SGK istatistiklerinde, iş kolları bazında iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölümlerin sayısı ayrı ayrı verilmemekte, yalnızca genel toplamdaki ölümlerde iş kazası ve meslek hastalığı ayrımı yapılmaktadır. Bundan dolayı ILO tarafından düzenlenen yıllık istatistik raporlarında, iş kazaları oranları içerisine meslek hastalığı sonucunda meydana gelen ölümlerin de dahil edilmesi sonucunda, Türkiye deki ölümlü iş kazası oranları normalde olması gereken değerden daha yüksek çıkmaktadır. İhlaller Kaza Önleme ile İlgili Yöntemler 13

14 İhlaller daha ileri tipte insan hatalarını ifade eder. İhlal, yazılı veya sözlü kurallara şiddetli hareketlerle uyulmaması anlamına gelir. Bununla beraber, şiddet sisteme zarar verme değildir. Kasıtlı şiddetin sabotaj olarak ifadesi daha doğrudur. Hatalar ve ihlaller arasında kesin bir çizgi çizmek zordur ve muhtemelen gerekli de değildir. Bazı durumlarda, bilinçli sapmalardan olan uygulamalar da sapma olarak kabul edilir. Çoğu koşulda, bu risk almadır. Kusurlar, elbette direk olarak bir parça malzeme ile çalışan ve planlamaya ve tasarıma katılmış insanlar tarafından işlenir. İnsanlar kuralların dışına çıkması durumu için bir çok neden vardır. Bazı örnekler; Kişi, hareketin ihlal olduğunu bilmemektedir. Kurallardan haberi yoktur, veya hareketin bir ihlali ifade ettiğinin bilincinde değildir. Kişi kurallardan haberdardır, fakat unutmuştur, örneğin ender olarak uygulanıyorsa. Kural kişi veya çevresi tarafından önemsiz olarak algılanmıştır. Diğer hedefler ve kurallar arasında bir çelişki vardır. Sebepli veya sebepsiz, kuralın yetersiz veya yanlış olduğu düşünülmektedir. Kaza Önleme ile İlgili Yöntemler Birey ve güvenli çalışma yolları Bireyin güvenli çalışma durumları üç anahtar kelime ile ifade edilebilir, Bil, Yapabil ve İste (Bird ve Loftus, 1976). Otomatik bir makinenin operatörünü örnek olarak alalım. Onun güvenliği bazı faktörlere dayanır. Bazıları şunlardır: Bil-nasıl güvenli çalışılacağını bilir. Bu, işçinin işteki görevi için eğitim alması üzerine kuruludur. Örneğin, makine talimatları etraflı olarak tasarlanmalıdır. Hem makinenin normal çalışması sırasındaki ve hem de değişik tipte etkiler oluştuğunda fonksiyonel özellikler hakkındaki bilgi birikimine ihtiyaç vardır. Yapabil-güvenli çalışma mümkündür. Örneğin, makineyi durdurma ve aynı zamanda tekrar başlatma karmaşık bir prosedür ile olmamalıdır. Güvenlik parçaları işin yapılmasını engellemeyecek şekilde tasarlanmalıdır. Bilgisayar kontrollü bir makinede çalışırken, kontrol paneli operatörün, nasıl doğru ve hatalardan kaçınarak çalışabileceğini anlayabilecek şekilde tasarlanmış olmalıdır. İstek- Güvenli çalışma için motivasyona sahiptir. Çoğunlukla uzun dönemli bakış açısıyla, çoğu şekilde motivasyonel durum sağlanması en zorudur. Operatörün tehlikelerden haberdar olması esastır ve bu durumlar risk almayı en alt seviyede tutmaktadır. Kaza Önleme ile İlgili Yöntemler Risk alma 14

15 Bireysel düzeyde, kazalar tehlikeli ve aynı zamanda yasak olduğu bilinen hareketlerin yapılması örneğinde olduğu gibi risk alma ile ilişkilendirilebilir. Risk almanın, ihlal ile çok benzerliği vardır. Risk almanın gerçekte ne kadar büyük bir problem olduğu bilinmemektedir. Erkeklerin kaza oranı kadınlardan daha yüksektir ve ortalamada genç erkeklerin yaralanma riski yaşlılardan daha yüksektir. Bunun bir açıklaması da risk almanın farklı eğilimler altında yatabilir, fakat bu muhtemelen aynı zamanda genç erkeklerin daha tehlikeli görevler üstlenmesi durumudur. Aynı zamanda risk almanın bir bedeli vardır. Tehlikeli çalışma şekilleri daha hızlı ve daha özensiz olabilir ve bu sebeple yüksek verimliliğe yol açabilir. Yazarın deneyimine göre, riskler almanın açıklaması işteki aşırı hırstır. Hatta riskli işlerde kazalar nispeten azdır, bir insan muhtemelen 10 yılda bir kazaya uğrar. Bu nedenle, açıkça risk almanın genellikle faydaları, insanların risk almaları konusunda cesaretlendirir ve alışılmış riskli davranışı kolayca gösterir. Kaza Önleme ile İlgili Yöntemler Genelde, parça başına çalışılan işler risk almaya yönlendirir te İsveç te kereste sektöründe, parça oranı sistemi emeğin karşılığının sabit olarak alınmasını sağlayan bir sistemle değiştirilmiştir. Kaza sıklığı %30 oranında düşmüştür (Sundström-Frisk, 1984). Henüz tam olarak devrilmemiş, sallanan ağaçların aşağıda indirilmesi işindeki risk almanın faydaları açıktır. Bu görev için kaza sayısı %70 oranında azalmıştır. Risk almanın çoğunlukla işçilerle ilgili olduğu düşünülmüştür. Fakat bu konu aynı zamanda yüksek oranda üst seviyedeki çalışanlarla da ilgilidir. Küçük farklılığa sahip bir düzen mevcuttur; zaman kaybıyla ilgilenirler, tehlikelere ve sorumluluklarına önem vermez, ve taahhütlerini yerine getirmezler. Burada önemli fark risklerle onların değil diğerlerinin yüz yüze gelmesidir. Kaza Önleme ile İlgili Yöntemler Güvenli davranış İnsan hatası ve riskli davranış, önemli derecede teknik tasarım ve organizasyonel yapı ve aynı zamanda işyerindeki sosyal yapıdan etkilenir. Bireylerin daha güvenli davranmalarını sağlamış az veya çok derecede başarılı çok sayıda yöntem mevcuttur. Güvenliğin geliştirilmesi için yapılan bilgi etkinlikleri çok güncel bir konudur, fakat kısa süreli ve marjinal etkiye sahiptirler. (örneğin Saari, 1990) Çalışanların daha fazla kişisel koruyucu ekipman kullanmaları, güvenli çalışma metotlarının seçimi, vb. performans geri besleme hedefleri ile ilgili çok sayıda çalışma yapılmıştır. Geri besleme, örneğin, birinin kişisel koruyucu kullana işçilerin oranını not alarak, sonuçları bir form içinde herkesin görebileceği bir yere asmasıdır. Çoğu çalışma, davranıştaki gelişmeyi göstermektedir, fakat kazalardaki etkisi çok ender olarak izlenmiştir (McAfee ve Winn, 1989; Saari, 1990). Başarıya doğru ilerlenebilmesinin ilk koşulu teknik ve organizasyonel durumların doğru olmasıdır. Doğru ve güvenli çalışma için başka yolar da belirtilebilir sayılı SGK Kanunu Madde 13 15

16 İş Kazası; Sigortalı çalıştıran işveren tarafından, o yer yetkili kolluk kuvvetlerine derhal ve Kuruma da en geç kazadan sonraki üç işgünü içinde bildirilir. İş kazası ve meslek hastalığı bildirgesinin doğrudan ya da taahhütlü posta ile Kuruma bildirilmesi zorunludur. İş kazasının işverenin kontrolü dışındaki yerlerde meydana gelmesi halinde, iş kazasının öğrenildiği tarihten itibaren başlar sayılı İş Kanunu İşverenlerin ve işçilerin yükümlülükleri MADDE 77 - İşverenler işyerlerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar. Kaza Bildirim Süreci KAZA ARAŞTIRMASI 5 N 1 K KAZA ARAŞTIRMASI İşyerinde bir iş kazası veya meslek hastalığı oluşması durumunda olayın incelemesi yapılmalı ve detaylı kayıt tutulmalıdır, böylece kazaya veya etkilenmeye neden olan tehlikeli durum, kaza kaynağı belirlenebilir. İşyerinde meydana gelen tüm kazaya ramak kalmalar ile tehlikeli durum bildirimleri mutlaka incelenmelidir. Kaza/olay kayıtı şu detayları mutlaka içermelidir; Hangi bölümde Kaza tipi (çarpma, düşme vb.) Yaralanma çeşidi (kesilme, yarılma, kırık vb.) Vücudun hangi kısmı (baş parmak, el, ayak vb.) Kaza kaynağı; ne çarpmış veya hastalığa neden olmuş. (Vinç, zemin, makina,kimyasallar vb.) Neden olmuş; (bakım-onarım eksikliği, kişisel koruyucuyu kullanmama vb.) KAZA ARAŞTIRMASI Kazaların araştırılması, tehlikelerin işyerlerinde kazalara nasıl neden olduğu konusunda iyi bir anlayış sağlar. Hem araştırma, hem de pratik tecrübeler, şirketlerdeki kaza incelemelerinin geliştirilebildiğini göstermektedir. Kaza araştırması için birçok yöntem bulunmaktadır. 16

17 Güvenlik analizinin bazı yönlerine göre bir kazanın araştırılması değişim göstermektedir. Araştırma, sistemin kısıtlı bir bölümünü veya belli bir tehlikeyi kapsar. Buna ek olarak, araştırılacak tehlikenin seçimi tesadüfen meydana gelen kaza sonucu olmaktadır. Bununla birlikte, araştırma, kazayı başlangıç noktası alarak ve daha sonra tüm sistemi ele alarak kapsamlı bir analiz yapılması ile güvenlik analizine dönüştürülebilir. Bunun için, Sapma Analizi kullanılabilir. KAZA ARAŞTIRMASI Kaza araştırması örneği Kaza, kağıt fabrikasında kağıt sarma makinasında meydana gelmiştir. Makine, kağıt makinesinden çıkan geniş bobinleri kesmekte kullanılmaktadır. Makinenin çalışma prensibi geniş bobinden gelen kağıdın silindirler ve kesicilerden oluşan sistemden geçirilmesidir. Sonuçta daha küçük bobinler elde edilir. Kaza KAZA ARAŞTIRMASI Kazanın meydana geldiği anda, yaralanan kişi (P) makineden yeni kağıt bobinini çekmek üzereydi. Elinin kayması sonucu kesicilerden dolayı elinde ciddi bir kesik meydana geldi. Ön kaza inceleme raporunda kağıdın kırıştığı ve P nin hatayı düzeltmek amacıyla kağıdı çekerken elinin kaydığı ifade edilmektedir. Tamamlayıcı analiz bundan başka dört ilave sapma tespit etmiştir. KAZA ARAŞTIRMASI Sapmalar Özette toplam sekiz sapmaya yer verilmiştir. Tablodaki kategorileri parantez içinde gösterilmiştir. Genelde özette bunlara ayrıntılarıyla yer verilmemektedir. P elini üst ve alt kesicileri arasına sıkıştırarak baş parmağı ve işaret parmağı arasını kesmiştir. (kaza olayı) P nin eli kaymıştır. (H1) P kağıt kırışması hatasını düzeltmek istemiş ancak bunu tehlikeli bir yolla yapmıştır. (H2 veya H4) Kağıt kırışmıştır. (T3) Kağıdı makineye besleyen otomatik ekipman düzgün çalışmamıştır. (T1) Çalışma timi kabul edilen uygulamalar dışına çıkmıştır. Prosese ara verip makineye yeni bir rulo vermeleri gerekmektedir. (O1, belki H3 veya duruma bağlı olarak H5) P makineye güvenli kağıt besleme prosedüründen habersizdir. (H7) P bir acemi işçidir ve normal planmış işlerin ilk günü çalışmaktadır.oysa bu onun makinede 3. günüydü (O2). 17

18 3,6,7 ve 8 nolu sapmalar daha ileri araştırma için seçilmiştir. Araştırma aşağıdakileri kapsar: Yeni işçileri için iş eğitimi programının gözden geçirilmesi. Kesme makinasının çalışma talimatlarının etraflıca incelenmesi. Çalışma timinin talimatları izlediğinin kontrolü. Kesme makinesindeki hataların listelenmesi. KAZA ARAŞTIRMASI Güvenlik önlemleri Kazaya bağlı olarak aşağıdaki güvenlik önlemleri önerilmiştir. Yeni işçiler için yapılan işe başlama eğitimi yeniden düzenlenmelidir. Mesleki tehlikelere ve operasyonel hataların oluşması durumunda nasıl davranılacağı konularına daha fazla önem verilmelidir. Her bir işçinin bir usta işçinin yanında eğitileceği bir sistem ve özel eğiticiler tutulması önerilmektedir. Çalışma talimatları yeniden düzenlenmelidir. Hataların bir listesi ve her bir durum için ne yapılacağı belirtilmelidir. Bu önlemler, hataların meydana gelme ihtimalini düşürmeye ve Sapmaların tanımlanması ve düzeltilmesinin planlanmasına göre sınıflandırılabilir. Diğer kazalarda üretimle ilgili benzer hatalar bulunmaktadır. Bu nedenle, sonradan birtakım teknik değişikliklerin uygulanması hataların ihtimalini düşürecektir. İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ İŞLE İLGİLİ OLARAK HER KONUDA İŞÇİLERİN SAĞLIK VE GÜVENLİĞİNDEN TAM OLARAK SORUMLUDUR. İşverenlerin çalışanların sağlık ve güvenliği ile ilgili olarak Kanunlar gereği sorumluluklarını dört ana başlık altında toplamak mümkündür. İDARİ SORUMLULUK, HUKUKİ SORUMLULUK, MADDİ SORUMLULUK, CEZAİ SORUMLULUK. İŞVERENLERİN İDARİ SORUMLULUĞU İşletme Belgesi İŞVERENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU 18

19 İşverenler, İşyerinde İş Sağlığı ve Güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmakla yükümlüdür.(i.k.77) İşçiler de İş Sağlığı ve Güvenliği Konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür. İŞVERENİN MADDİ SORUMLULUĞU İşyerinde meydana gelebilecek herhangi bir kaza veya ortaya çıkacak meslek hastalığı durumunda, işveren iki ayrı kanun gereği maddi sorumluluk altında olmaktadır. Bunlar; S.G.K. KANUNU BORÇLAR KANUNU İŞ KAZALARI MEYDANA GELDİKTEN SONRA HUKUKİ VE CEZAİ DURUM CEZA HUKUKU AÇISINDAN SORUMLULUK CEZA HUKUKU AÇISINDAN SORUMLULUK Cezai sorumluluk, kusurlu davranışın sonucudur. Kusurlu Davranış İHMAL; KASIT; Türk Ceza Kanununun 455. ve 459. maddeleri Türk Ceza Kanununun 455 inci maddesine göre bir iş kazasında kusurlu olunabilmesi için; İcrai veya ihmali bir eylemin varlığı, Failin; İşçi-işveren-kaza olayı arasındaki illiyet bağı unsurlarının mevcut bulunması gerekmektedir. Tedbirsiz veya dikkatsiz davranması, Meslek ve sanatta acemilik yapması, Emir ve talimatlara uymamamsının söz konusu olması. İşyerinde iş kazası sonucu yaralanma veya ölüm olayı meydana geldiğinde, 19

20 Cumhuriyet Savcısı kim veya kimlerin olumsuz davranışlarının bu kazaya neden olduğunu araştıracaktır. İŞ HUKUKU AÇISINDAN SORUMLULUK İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatının tek amacı çalışanların sağlık ve güvenliklerinin korunmasıdır. Alınan tüm önlemlere rağmen iş kazası meydana gelmiş ise ne olacaktır Sorunun cevabı hukuki yönden Borçlar Yasasında, cezai yönden ise Türk Ceza Yasasındadır. İŞ HUKUKU AÇISINDAN İŞ KAZASI SONUCU YARALANAN İŞÇİNİN VEYA ÖLÜMÜ SONUCU YAKINLARININ MADDİ TAZMİNAT Destekten Yoksun Kalma Tazminatı İşveren; işçinin ölümüyle, üçüncü kişilerin maddi desteklerini kaybetmeleri nedeniyle uğradıkları ve ileride uğrayacakları zararları tazminle borçludur. Tazminatın alacaklıları, ölüm olayı sonunda müteveffanın yardımından-desteğinden-yoksun kalmış kişilerdir. Eşler, ana ve babalar, çocuklar, kardeşler, nişanlılar, evlilik dışı birlikte yaşayanlar ve bunlardan doğan çocuklar, üvey ana ve babalar tazminat alacaklısı olabilirler. İş Göremezlik Tazminatı İşyeri tehlikeleri nedeniyle iş kazasının veya meslek hastalığının gerçekleşmesi sonucu; Bütün bu durumlarda, işçi ya hiç, ya da kısmen iş göremez hale gelmekte, yahut beden ve ruh gücü bakımından çalışmasını aynen sürdürmekle birlikte daha çok çaba harcama zorunda kaldığı için yıpranmaktadır. TAZMİNATIN AMACI; İŞ KAZASI VEYA MESLEK HASTALIĞINA UĞRAYAN İŞÇİYE, BU KAZA OLMASAYDI, NORMAL İŞ GÖREBİLME SÜRESİ İÇİNDE ÇALIŞSAYDI, ELDE EDECEĞİ GELİR NE İSE, O MİKTAR GELİRİ SAĞLAMAKTIR. 20

21 MANEVİ TAZMİNAT İş kazasına uğrayan işçi beden ve ruh sağlığının bozulması sonucu, elem ve ızdıraba maruz kalacaktır. Duyulan elem ve acı ise manevi tazminat hakkı doğurmaktadır. Tazminat isteme hakkı, bedensel ve ruhsal zarara maruz kalan kimse ile ölümü halinde ailesine aittir. MANEVİ TAZMİNATIN BELİRLEME KRİTERLERİ Manevi tazminat miktarı: Zararın büyülüğüne, Mağdurun ekonomik durumuna ve İşverenin ekonomik durumuna göre Hakim tarafından takdir edilir. SGK TARAFINDAN AÇILAN RUCU DAVASI BİR İŞ KAZASI VEYA MESLEK HASTALIĞI SONUCUNDA, MEYDANA GELEN MADDİ KAYIPLAR, SGK TARAFINDAN KARŞILANIR. SGK YAPTIĞI MASRAFLARI; OLAYDAKİ KUSURLARI ORANINDA İŞVERENE, ÜÇÜNCÜ ŞAHISLARA VEYA İŞÇİYE RUCU EDEBİLİR. BU SEBEPLE, SGK, OLAYDA KUSURLU OLAN KİŞİLERDEN TAZMİN ETMEK İÇİN RUCUAN ALACAK DAVASI AÇAR. 21