Oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları: Oyunlar ve alıştırmalar

Transkript

1 Oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları: Oyunlar ve alıştırmalar Spiel- und Theaterpädagogik: Dıe Spıele und Übungen kadir Çevik* ÖZET Oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları oyunlar ve alıştırmalardır. Bu çalışmada Bedene dayalı oyunlar ve alıştırmaların, Rol oyunları ve alıştırmalarının oyuna ve tiyatroya dayanan atölye çalışmalarında işlevi üstünde durulmuştur. Oyunların ve alıştırmaların oyun yöneticisi tarafından nasıl etkin bir biçimde kullanılabileceği irdelenmiştir. Anahtar sözcükler: Rol, Oyun, Benden, Tiyatro, Grup, Alıştırma Zusammenfassung: In der Spiel- und Theaterpädagogik sind Körper Übungen und Körperspiele und Rollen Übungen und Spiele sehr wichtig in der Praxis. In dieser Arbeit wurden die Spiele und Übungen, die in der Spiel und Theaterpädagogik als Handwerk in der spielerischen Praxis wichtig sind gründlich untersucht und analysiert. In dieser Arbeit wurde auch Spielleiter und deren Funktion in der spielerischen Verfahren analysiert. Schüllselwörter: Spiel, Theaterpädagogik, Rollen Spiel, Körper Spiele, Übengen 39 *Yrd.Doç. Dr. A.Ü DTCF Tiyatro Bölümü Oyunculuk Anasanat Dalı

2 kadir çevik 40 Oyunlar ve alıştırmalara ilişkin temel yaklaşımlar. Oyunlar ve alıştırmalar birbirlerinin alanlarına girerler, akışkandırlar. Bedene dayalı bir alıştırma bir adım sonrasında rol oyununa dönüşebilir, ya da materyal oyunları kapsamında başlanılan bir alıştırma rol oyunları ve alıştırmaları alanına geçme eğilimi gösterir. Alanların nerede ve nasıl bir birleşme ya da ayrışma göstereceği, oluşan durumun nasıl ayrıştırılacağı önemli bir sorundur. Oyun yöneticisinin gerekli alan bilgisine ve becerisine sahip olması, yapacağı atölye çalışmasına hükmetmesi hayatidir, yüzeysel, sığ yaklaşımlar yapılacak çalışmayı daha en başından etkisiz hale getirir. Oyunlar, alıştırmalar oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçlarını oluşturur. Tasarlanan atölye için en yararlı araçları seçmek oyun yöneticisinin sorumluluğundadır. Oyunları, alıştırmaları işlevleri doğrultusunda ayrıştırmak aynı zamanda yapılacak işin zanaatına dair gerekli olan bilgiyi edinmiş olmak demektir. İki önemli olgu üstünde durmak gerekiyor; yaratma yetisinin geliştirilmesi ve buna paralel olarak geliştirilenin kendisini ifade edeceği araç ve gereçlerin yetkin ve zamanında kullanımı. Bu iki olgu arasında diyalektik bir ilişki söz konusudur. Buradan hareketle yapılacak atölyenin temel mantığını ortaya koyabiliriz: Öncelikle yaratıcılığı destekleyen, ona ivme kazandıran bir perspektif geliştirilmek zorundadır. Daha sonra bu perspektif onun kendisini ifade edebileceği olanaklarla donatılmalıdır; işte bunların hepsine birden temel oyun ve alıştırmalar diyoruz. Marangoz için keser, bıçkı, çivi vs. ne ise bir oyun ve tiyatro pedagogu içinde oyunlar ve alıştırmalar da odur. Burada önemli bir noktaya geliyoruz: Her atölye çalışması oyun grubunun bir temaya, bir fikre yaslanarak yolculuğa çıkarılmasıdır. Yolculuk bir süreçtir ve o sürece oyun yöneticisi kendi zanaatçılığını katarak hizmet eder. Zanaatçılığın yeterli düzeyde olmaması sürecin kendisini sorunlu hale getirir. Oyun ve tiyatro pedagogu hem marangoz hem de tasarımcıdır. İşte bu saptama bizi yaratma yetisinin geliştirilmesi gibi önemli bir meseleye götürür. Kendi yaratıcılığını geliştirmek gerektiğinin bilincinde olmayan ve bu yönde kendini zorlamayan bir oyun tiyatro pedagogu zorunlu olarak çalıştığı insanların da yaratıcılıklarını geliştirmesine katkıda bulunamaz. Tam bu noktada olgulara ve yaşantımıza yeniden başka bir bakış açısından bakma zorunluluğu gündeme gelir, ki bu alışılagelenin reddidir. Bir başka olgu ise deneme ve keşfetmedir. Deneme ve öğrenme arasında doğrudan bir ilişkinin varlığından söz edebiliriz; denemek öğrenmeyi hedefler. Başarısızlıkla sonuçlanmış bir deneyden bile bir şeyler öğreniriz; başarısızlığın nedenlerini kavramak başlı başına bir öğrenme ve kavrama sürecidir (Scheuerl, 1994 : 193).

3 Aslında her oyunsal etkinlik deneysel ögeleri bağrında barındırır, basit ve sıradan değildir, bilinmeyenden bilmeye ve kavramaya doğru yönelir. Bu bir anlamda oyunun kendisi ile denemeye girişmektir (Scheuerl, 1994:196). Verilen her doğaçlama ödevini bu bakış açısından değerlendirmek gerekir; Planlanan her atölye çalışması tam anlamıyla sarmal bir yapıya sahiptir; bir taraftan belirli hedefleri olan dizgesel bir yapı oyunlar bütünlüğü içerisinde katılımcılara sunulurken, bir taraftan da hemen her çalışmada denemeye ve bu sayede keşfetmeye yönelim söz konusudur. Bu noktada oyunun bir başka boyutu derinden derine akıp giderken biz o akan olgunun teknik boyutunu algılarız; katılımcıların yaptığı her doğaçlama bağrında oyunun oyun sırasında ortaya çıkan yaratma karakterini içerir, taşır; bu oynarken yaratmak, yaratırken oynamak anlamına gelir. Her türden devinime dayanan oyunlar gösterim ögesini de bağrında taşırlar. Yalnız buradaki gösterim sözcüğü tiyatroya yönelik değildir; yapılmakta olanın o anda görülmesini içerir; estetik kaygıdan uzaktır. Oyun yöneticisinin yapması gereken yapacağı çalışmayı ağırlıklı olarak hangi alandan yürüteceğine karar vermiş olmasıdır. Atölye Rol oyunları ve alıştırmaları üstünden yürüyeceği gibi, materyal oyunları ve alıştırmaları üstünden de yürüyebilir. Karar verilen alan daha önce de vurgulandığı gibi oyun yöneticisinin kişisel birikimine bağlıdır. Alan seçimi ve seçilen alanda gereken derinliğin sağlanmamış olması önemli bir sorunsaldır. Müzik eğitiminden geçmemiş, bedene yönelik derinlikli bir çalışma yapmamış bir atölye yöneticisinin müzik ve beden üstünden yürüyen bir çalışma yapması her zaman sorunludur. Çalıştırdığı gruba yeterince yardımcı olamaz. Sonuç olarak etkili olmayan ve zaman kaybı olarak nitelenecek bir sürecin yaşanmasına neden olur. Alıştırma belirli bir yetinin geliştirilmesine yöneliktir. İçinde oyunun temel özelliklerini barındırmaz, hedefi eğlenmeye yönelik değildir. Tekrardan kaynaklanan didaktik bir yan içerir. Katı bir disiplin gerektiren alıştırmalar grubu didaktik açıdan zorlar. Oyun yöneticisi oyun ve alıştırma arasındaki farkı bilmesi önemlidir: Oyun her zaman bir sonuç üretir. Oyun öğretici bir yan taşır, öğrenme oyun oynama sürecinde arka plandan işleyen bir yapıya sahiptir. Oyun teorisi açısından oyun ve öğrenme arasındaki ilişki diyalektiktir. Birbiri içine geçer, oynarken öğrenilir, öğrenilirken oynanır. (1994: ) Oyun ve öğrenme arasındaki ilişki karmaşıktır. Oynanan oyunun yapısına göre oyunsu olanla öğrenme arasındaki ilişki birinin ya da diğerinin lehine ağırlık kazanabilir. Hangi yanın ağırlık kazanacağı pedagojik hedefler doğrultusunda belirlenebilir. Kuyruk kapmaca gibi saf oyun türünden bir oyunda hedeflenenle zar oyununu oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları 41

4 kadir çevik 42 kullanarak zihinden dört işlem yapmayı hedefleyen ve bunu oyun yoluyla gerçekleştiren bir etkinlik aynı karakterlere sahip değildir. Karar doğrudan atölyeyi yöneten kişiye aittir ya da daha doğru söylemek gerekirse karar atölyenin tasarımında gizlidir. Pedagoji bir grubun bir bireyin içsel yaşantısında ne olacağı ile ilgilidir. Yaşantıya müdahale hayata müdahaledir. Pedagojik olanın grubun yaşantısına nüfuz etmesi yukarda sözü edilen olguları dikkate almakla mümkündür. Bedene dayalı oyunlar ve alıştırmalar Bedenini diri tutmak isteyen her insan harekete yazgılıdır. (Somplatzki, 1976:17) Oyuna ve tiyatroya dayalı yapılan her çalışma bedenle başlar. Oyun gurubu çok farklı kültürlerden gelen ve bu bağlamda gündelik hayatta beden kullanımı açısından kendine göre kalıpları olan bireylerden oluşur. Bu durum bir zorunluluktur, hayatın kendisi bunu bize dayatır. Oyun yöneticisi bu verili durumu kabullenmek ve dönüştürmekle yükümlüdür. Canlı ve hareket birbirlerine bağlı kavramlardır. Hiçbir canlı içsel ve dışsal hareket olmadan kendini var edemez. İçsel hareketler bizim gözle göremediğimiz ama hissettiğimiz hareketlerdir. Her türden duygusal değişim bedenimizde fiziksel değişimlere neden olur. (Somplatzki, 1976:17) Herbert Somplatzki nin bu yaklaşımı basit ve doğrudan olmakla beraber beden ve hareket üstüne çalışan herkesin kabul ettiği genel bir doğrudur. Bu genel doğru derinleştirildiğinde beden ve hareket arasındaki ilişki boyutlanarak ilerler, bizi dans tiyatrosundan Meyerhold a, Stanislawski nin fiziksel devinimine kadar sürükler. Beden ve hareket arasındaki ilişki estetik olana yöneleceği gibi estetik harici bir mecraya da kayabilir. Teatral/ estetik bir alanda hareketin ve bedenin varoluş serüveni bu çalışma kapsamında belirleyici değildir: Uzmanlık gerektirir ve kısmi olarak da seyirciyle/sahneyle ilişkilidir. Bu noktada iki temel yaklaşım üstünde durmak gerekiyor: Birincisi bedene dayalı oyunları ve alıştırmaları oyun grubunun yoğunlaşmasını sağlamak, belli bir bedensel yumuşamayı sağlamak, kullanılmayan kasların asgari düzeyde aktifleştirilmesini sağlamak için kullanmak. İkincisi, eğer çalışma sadece bedene yönelik olarak tasarlanmışsa daha derine işleyen, bedenin ifade olanaklarını zorlayan, beden ve teatral olan arasında ilişki kuran, bedeni araçsallaştıran bir anlayışla kullanmak. Bu iki kullanım biçimi birbirinden farklı beceri ve birikim gerektirir. Oyun yöneticisinin hangi kullanım biçimine göre oyun grubunu çalıştıracağı bu açıdan önemlidir. İlk yaklaşım biçiminin temel meselesi grubu bedensel olarak hareketin olanaklarını kullanarak toparlamak, gündelik yaşamdan ayırmak, yapılacak çalışmaya yoğunlaştırmak üstüne kuruludur. Her çalışma hayatın dışında olmayan ama

5 kendine ayrılmış bir zamanda/mekânda gerçekleştirilir. Hayatın içindedir, hayattan kendini ayırmak zorundadır da aynı zamanda. Bedene dayalı oyunlar ve alıştırmalar bedeni farklılaştıran bir süreçtir. Bu oyunlar sayesinde katılımcı bedenin hareket açısından olanaklarını prova eder. Bu bağlamada katılımcı nefesini, duruşunu ve hareketlerini kontrol eder. Kendi devinimini ve duruşunu analiz eden katılımcı bedeninin gündelik yaşantısında ne kadar işlevsel olduğunu da araştırır. (Nickel, 1976: 63-65) Oyun ve tiyatro üstünden yürütülen bir atölye çalışmasında katılımcılar genel olarak beden ve onun olanakları üstüne düşünmezler. Bu durum yapılacak çalışmanın önünde bir engel olarak her zaman karşımıza çıkar. Bedenin kısmi olarak hareket kabiliyetinin geliştirilmesi yapılacak çalışmanın sağlıklı yürümesi açısından önemlidir. Oyun yöneticisi grubu bedensel olarak da yapılacak çalışmaya hazır hale getirmek için kendi birikimi doğrultusunda oyunlar ve alıştırmalar tasarlar. Bedenin kullanımı açısından derinleşmemiş bir oyun yöneticisi hükmetmediği bir alanda el yordamıyla, sonuçlarını kestiremeyeceği alıştırmaları gruba yaptırmaktan uzak durmalıdır. Oyun yöneticisi hangi alanı seçerse seçsin oyun grubunu bedensel olarak da çalışmaya hazırlamak zorundadır. Bedenin aktifleştirilmesi açısından en işe yarar yaklaşımlardan biri oyun yolu ile fiziksel aktiviteyi harekete geçirmektir. Bedene dayanan oyunlar oyun yolu ile ısınmanın en etkili araçlarından birini oluşturur. Oyunlar yapısal olarak oynayanı içinde bulunulan atmosferden soyutlar. Oyun kendi gerçekliğini dayatır ve katılımcı o gerçeklik içinde doğaçlama bir sürece girer. İkili ebe ya da kuyruk kapmaca oynayan bir grup hem bedensel olarak önceden hesaplanmayan devinimler yapar hem de oyunun dünyasına kendini kaptırır. Bedensel etkinliğe dayanan bir oyun iki şeyi aynı anda yapar: Bedeni çalışma için ısıtır, grup dinamiğini ve gurubun zihinsel olarak uyumunu olanaklı hale getirir. Oyunun en önemli özelliklerinden biri kendinden başka bir amaca hizmet etmemesidir. Her oyunun doğrudan doğaçlamaya dayanan bir yapısı vardır ve asla kendini tekrar etmez, tekrar eden sadece oyunun kurallarıdır. Bedene dayanan bir oyunla başlayan bir çalışma: *Bedenin hesaplanmayan bir yaklaşımla aktifleşmesine, *içinde bulunulan atmosferin değişmesine, *bireyler arasındaki etkileşimin güçlenmesine *grup dinamiğinin etkili bir biçimde değişmesine neden olur. Oyun aracılığı ile bedensel ısınma çalışılacak grubun özelliklerine göre farklılık gösterecektir. Okul öncesinde oynatılabileoyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları 43

6 kadir çevik 44 cek bir bedensel oyunu yetişkinlere oynatmak doğru değildir. Gruba uygun oyunu bulmak ve çalışmayı o oyunla başlatmak oyun bilgisiyle doğrudan ilişkilidir. Kültürden kültüre farklılık gösterse de her oyunun evrensel yanları vardır. Oyun kültürünün zengin olduğu bir coğrafyada yaşamakta olduğumuzu bilerek kendi kültürümüzde var olan oyunları dikkate almamız önemli bir çıkış noktasıdır. Pratik süreçlerde kendi kültürümüzden bularak devşirdiğimiz ya da toplumsal yaşantımıza daha denk düşen oyunların katılımcılar üzerinde ayrı bir etkiye sahip olduğunu vurgulamak gerekir. kuyruk kapmaca, kurt kuzu gibi oyunlar yaygın olarak oynadığımız oyunlardandır. Bu oyunlar her yaş grubuyla oynanabilen bedenin aktif olarak kullanıldığı oyun türleridir. Oyuna ve teatral olana dayanarak yapılan çalışmalarda kendi kültürümüzden oyunları katmamız ve var olan oyunları atölye çalışmalarına adapte etmemiz yapılan çalışmaya ayrı bir boyut katacaktır. Çocuklar, gençler ya da yetişkinler tarafından oynanan oyunların derlendiği çok fazlaca çalışma ne yazık ki yapılamamıştır. Bu derlemelerin içinde en önemli olanı Prof. Dr. Bekir Onur tarafından yapılan Türkiye de Çocuk oyunları: Derlemeler adlı çalışmadır. Zamanın ruhu itibariyle çalışmada derlenen birçok oyun atölye çalışmalarında ancak yeniden yorumlanarak ya da değiştirilerek kullanılabilir. Latin kültüründe yer alan oyunları yeniden yorumlayarak teatral alanda araçsallaştıran Augusto Boal, oyunu yapılacak atölyelerin önemli bir unsuru haline getirmiştir. (Boal, 1989 : ) Sadece bedenin olanakları kullanılarak yapılacak bir çalışma ise tamamen farklı dinamiklerle işler. Bedenin ve hareketin yasaları bilinmeden böylesi bir çalışma yapılamaz. Bedenin ve hareketin kendisinin merkezde olduğu bir atölye zorunlu olarak teatral bir yapıyı zorlayacaktır. Harekete dayanan teatral bir yapı dramatik olanı da içerecek ve anlam bedenden ve hareketin kendinden devşirilmeye çalışılacaktır. Uzmanlık gerektiren bu türden bir çalışma bedenin ve hareketin farklı bir biçimde var oluşu üstüne kurulmak zorunda kalacak, katılımcıdan da farklı bir geçmiş talep edecektir. Bedenin ve hareketin merkezde olduğu bir çalışmada aşağıdaki tablo etkili olacaktır.( Çevik, 1999: 66-70) Bedene dayalı oyunlar ve alıştırmalar ê Teatral figür olarak beden í î Dışsal hareket çizgisióiçsel hareket çizgisi î í Beden dili Bedene dayalı oyunlar ve alıştırmalar her atölye çalışmasının ana unsurunu oluşturur. Birlikte çalışılacak gruba, seçilen

7 temaya, hedeflenen atölye formuna göre farklılıklar ortaya çıkar. Oyun yöneticisi bu farklılıklara ve kendi becerisine göre atölye çalışmasını biçimler. Rol oyunları ve alıştırmaları Oynamak eylem içinde olmaktır Rol oyunları doğaçlamaya dayanır. Hedefi belirli bir mekân içinde, belirli bir grupla sosyal geçekliği anlamaya yönelik denemeler yapmaktır: Sosyal geçekliği oluşturan bir toplumda var olan bakış ve algılama biçimleri, ütopyalar, düşler, korkular, içsel/dışsal geçekliklerdir. Rol oyunları gerçeklik zemininde başlar ve belirli durumlarda insan davranışlarının nedenlerini anlamaya çalışır. Bertolt Brecht in formüle ettiği gibi dünyanın değiştirilebilir olduğunu göstermek açısından işlevseldir. Rol oyunları birlikte çalışılan oyun gurubuna yöneliktir. Rol oyununa dâhil olmayan katılımcılar bu kapsamda seyirci olarak düşünülmelidir. (Çevik, 1999 : 94) Rol oyunları toplumsal durumların ve rollerin, seçilen temanın ve içeriğin oyunlar aracılığı ile oyun grubu bağlamında irdelenmesi üstüne kuruludur. Doğrudan tiyatroya ve seyirciye yönelik değildir. Seyirciye sunulmak üzere bir rolün çalışılması süreci ise doğrudan tiyatroya yöneliktir. (Dörger/ Nickel, 2008:10) Bu önemli ve dikkat edilmesi gereken bir ayrımdır. Rol oyunundan söz edildiğinde hayatı anlamaya yönelik bir dizi eylemler dizgesinin teatral araçlar kullanılarak irdelenmesi olarak düşünülmelidir. Tiyatronun estetik kaygıları, seçimleri, başka birini oynama gibi temel ölçütleri rol oyununda devre dışıdır. Terminolojik olarak sahneye, tiyatroya yönelik bir süreçten söz edildiğinde rol oyunlarından değil sahneye yönelik olan doğaçlamadan söz etmemiz doğru olacaktır. Bu terminolojik ayrım sapmaların oluşmaması için son derece önemlidir. Yukarda üstünde durulan saptamalar rol oyunlarına dair teorik alt yapıyı oluşturur. Bu noktada rol oyunlarının ana çizgisini ortaya koyarken doğaçlamanın yapısal olarak rol oyunlarının merkezinde olduğunu da vurgulamak gerekir. Bu merkezde oluş oyun grubunun tiyatroyu/seyirciyi dikkate almadan çalışmasıyla ilgilidir. Doğaçlama bu bağlamda bir durumun, bir anın, temanın ya da toplumsal sorunun irdelenmesini hedefler. Tiyatronun sahne estetiğine bağlı olarak yürüttüğü çalışmalar devre dışı kalmıştır. Üstünde durulan tema, toplumsal durum, grubun ve oyun yöneticisinin bakış açısından ilerleyerek bir tartışma, öğrenme ve oynama sürecine yaslanır. Bu noktada bir parantez açalım: Oyun ve tiyatronun olanaklarını kullanarak bir atölye çalışması yürüten her birey zorunlu olarak çalışmanın bir aşamasında oyun grubunun doğaçlama yapmasını isteyecektir. Doğaçlama yapmanın kendine özgü koşulları vardır ve bu koşullar yapıoyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları 45

8 kadir çevik 46 lacak özel çalışmalarla öğrenilebilir. Rol oyunları planlı doğaçlama yapmanın öğrenilmesi için araçsallaştırılmalıdır. Bir çalışma modeli üstünden pratik olarak nasıl çalışılacağını örnekleyelim: Oyun grubunu ikililer halinde eşleştirelim ve her ikiliden birine A diğerine B diyelim. A olanlar bir cümle kursunlar. B olanlar da bu cümleye karşılık/ilişkili başka bir cümle kursunlar. Önce A grubundakilerin cümlelerini öğrenelim, sonra da B grubundakilerin bu cümleye verdikleri yanıtları öğrenelim. Şimdi A bir cümle kuruyor B ona başka bir cümle ile yanıt veriyor. Tekrar başa dönelim ve A yine aynı cümleyi kursun B ona yine aynı cümleyle bir yanıt versin. Böylece iki cümleden oluşan bir diyalog oluşturmuş olduk. Bu diyaloğun içine bir çatışma unsuru katalım. Şimdi çatışmanın da içinde olduğu bir diyaloğumuz var ancak bu diyalog dramatik olanın kendini var edeceği bir zemine kavuşmuş oldu. Bu önemli bir an; çatışmanın olmadığı bir durum oynanması her zaman sorunludur. A ve B arasındaki diyalogun çatışmayı da içerecek biçimde, durumun gerektirdiği tonlama ve oynama biçimiyle tekrar edilsin. Tekrar başa dönülsün ve diyalog çatışma, tonlama ve durumun oynanması biçiminde tekrar etsin. Bir sonraki aşamada oluşturulan diyaloğun ve durumun mekânsal olarak nerede gerçekleştiğini saptayalım. Mekânı dikkate alarak diyalogu tekrar oynayalım. Artık rollerin saptanmasına, özelliklerinin ortaya çıkarılmasına dair analiz yapabiliriz. Bu da tamamlandıktan sonra diyaloğun geçmişi ve geleceğine dair bir öykü kurgulayabiliriz. Guruplar bütün bu aşamalardan sonra iki cümleden oluşan çatışması, rolleri olan, belirli bir mekânda ve zamanda geçen bir rol oyununu oyun yöneticisi kesinceye kadar oynayabilirler. Basit iki cümleden yola çıkarak rol oyunun nasıl gerçekleştirildiğini ortaya koymuş olduk. Bu model çalışma pratikte defalarca denenmiş ve sonuç almış bir yaklaşımdır. Model olarak tek değildir, başka biçimlerde de rol oyunlarına giriş yapılabilir. Rollerin saptanmasından ya da öykünün önce kurgulanmasından başlayarak da çalışılabilir. Bu türden çalışmaları yürüten biri olarak en yararlı olan biçimin yukarda aktarılan olduğunu söylemek isterim. Özellikle yeni başlayanlar açısından aktardığım biçimde çalışmak ilerde doğaçlama aşamasına geçildiğinde bütün sorunları çözecektir. Hadi şimdi bir doğaçlama yapalım ve oynayalım türünden yaklaşımlar zaman içinde doğaçlama yapmanın zorluğuyla karşılaşırlar. Oyun yöneticisinin en önemli görevlerinden biri oyun grubunu doğaçlama yapacak seviyeye getirmektir. Durumlar, öyküler, toplumsal gerçeklik üstünden kurgulanabilir ya da metaforlar üstünden oluşturulabilir. Önemli olan bir sistem üstünden doğaçlamaya giden yolu oyun grubuna göstermektir. Parantezi kapatalım ve rol oyunlarının temel koşullarını yukardaki örneği dikkate alarak irdeleyelim: Rol oyunlarının üç temel koşulundan

9 söz etmek gerekir: *Zaman: Doğaçlamaya dayanan her rol oyunu belirlenmiş bir zamanda geçer ve zamanın etkisi altındadır. *Mekân: Rol oyunları mutlaka belirli bir mekânda oluşur, mekâna bağlıdır, mekânın sunduğu olanaklarla ilişkilidir. Oyun grubunun rol oyunu için belirleyeceği mekân oyunu doğrudan etkiler. *Oyuncu: Her rol oyunu mutlaka oyuncular tarafından gerçekleştirilir. Burada kast edilen profesyonel oyuncu değil oyun grubudur. Üstüne konuşulmuş ancak prova edilmemiş rol oyunu doğaçlamaya dayalı bir formla oynanır. Oyun grubunun kalabalık sahnelerde etkili oynayabilmeleri için önceden planlanan oynama biçimine, karar verilen aksiyon çizgisine uymaları özellikle dikkat edilecek olgular olmalıdır. Bu üç temel koşulu destekleyen diğer koşullar şöyle sıralanabilir. *Metin: Seçilen tema üstünden ya da oyun yöneticisinin yönergesi doğrultusunda oluşturulan dramatik yanı kuvvetli öykü ona uygun bir dil bulunarak oynanır. Metin doğaçlama üstünden kendini ortaya koyacağından yazılı bir metin söz konusu değildir. Rol oyunu bir yazarın bir cümlesinden ya da bir yazarın bir öyküsünden yola çıkılarak da gerçekleştirilebilir. Böylesi bir durumda bile yazılı bir metnin oynanmasından söz edilemez. Sonuç olarak ortaya çıkan metin orada ve o anda doğaçlamaya dayalı olarak oluşturulmuştur. *Aksesuarlar: Seçilen tema ya da öykünün oynanmasında çalışılan mekânda bulundurulan her türden aksesuar kullanılabilir. Doğrudan aksesuar üstünden yürüyen bir rol oyunu da gerçekleştirilebilir. Aksesuarlar oyuncunun belirlenen rolleri etkili bir biçimde oynamalarına katkı sunacaktır. *Durumlar: Toplumsal yaşantının her hangi bir anını dikkate alarak seçilecek durumlar oyun grubunun motivasyonunu doğrudan etkileyecektir. Durumlar rast gele bir biçimde değil üstüne çalışılan temaya bağlı olarak belirlenir. Dramatik yanlarının dikkate alınması oynama açısından kolaylık sağlar. *Roller : Rol oyunlarının gerçekleşmesi bir rol tasarımı üstünden olanaklıdır. Oyun grubunun mekân, zaman ve öykü gibi temel meseleler üstüne çalışmaları zorunlu olarak bu unsurların taşıyıcı araçları olan roller üstüne çalışmayı da dayatır. Roller üstüne çalışma yaparken zaman, mekân ve öykü dikkatle analiz edilmelidir. Bu unsurlar rollerin temel özelliklerini belirleyeceklerdir. Roller üstüne çalışmak aynı zamanda oyunculuk üstüne de çalışmayı gerekli kılar. Rol oyunlarında oyunculuğu öne çıkararak çalışmak doğru bir yaklaşım değildir. Önemli olan mekâna, zamana ve öyküye bağlı olarak oynanacak oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları 47

10 kadir çevik 48 rollerin doğru seçilmesi ve ona göre olanaklar ölçüsünde oynanabilmesidir. Söz konusu olan teatral bir gösteri değildir ve bu yüzden de oyunculuk bir kıstas olarak dikkate alınmaz. Rol oyunlarında bir başka ölçüt de rol dramaturgisinin asgari ölçülerde uygulanmasıdır. Belirli bir zamanda ve mekânda bir rol kişisinin yaşayacağı olaylar bütünü kendi içinde bir tutarlılığa sahip olmalıdır. Rol dramaturgisinin asgari ölçülerde kavranması ilerde yapılacak planlı doğaçlamaların estetik/etkili olmasının ön koşullarından birini oluşturur. *Planlı rol oyunu Planlı rol oyunu önceden belirlenmiş bir sorunun farklı bakış açılarından teatral araçlar kullanılarak irdelenmesi üstüne kuruludur. Okulda ya da iş yerinde var olan bir sorunu konuşarak da çözebilirsiniz. Oynayarak sorunu tartışmaya açmak, empatinin gelişmesine, ön yargıların parçalanmasına, etkileşimin söz üstünden değil eylem üstünden gerçekleşmesine hizmet edecektir. Oynamak ve sorunu bu yolla irdelemek oynama keyfinin etkisiyle ve bireylerin kendi tasarruflarını devre dışı bırakmasıyla etkili olacaktır. *Tema Tema toplumsal yaşantının her alanından seçilebilir. Sosyal geçeklikteki her an her durum tematik olarak ele alınıp irdelenebilir. Rol oyunlarında tema oyun yöneticisi tarafından belirleneceği gibi grup tarafından da belirlenebilir. Belirlenen tema üstüne ön hazırlık yapılmış olması önemli bir unsurdur. Temanın çalışmanın ilerleyen aşamalarında sapmalara uğramasının önüne geçmek öncelikle oyun yöneticisinin sorumluluğundadır. *Form Oyun formu rol oyunlarında belirleyici bir unsurdur. Oyun yöneticisi çalışma sürecinin her aşamasında oynama formları konusunda oyun grubunun olanaklarını geliştirmeyi hedefler. Kendiliğinden gelişen oynama formlarını kabul eder, değiştirmek ve dönüştürmek isteğini zamana yayarak oyun grubunun oynama isteğini törpülemeden gerçekleştirir. Oyun formları absürt, masalsı, gerçekçi, grotesk, trajik, komedi, gerçek üstü, anlatıya dayalı, ortaoyunu, gibi olabilir. Söz konusu edilen bu formların her biri ayrı bir oynama biçimine işaret eder. Oyun gurubu bu formları zaman içinde seçtiği tema, öykü, mekân, zaman gibi koşulları dikkate alarak kullanmayı öğrenmelidir. Öğretmek ve oyun grubunu geliştirmek oyun yöneticisinin asal sorumluluğudur. Rol oyunlarında didaktik planlama ve pedagojik hedef seçimi önemli bir unsurdur. Bu durum oyun yöneticisini oyun formları konusunda, üstüne çalışacağı tema ya da durum konusunda yeterli birikim edinmeye iter. Oyunları ve alıştırmaları varyasyonlu bir biçimde kullanmayı bilmesi ve oyun grubunu zorlamadan yönlendirebilmesi önemlidir: Oyun grubuyla

11 birlikte hareket etmeyi, grubu dinlemeyi bilmesi yapacağı çalışmayı etkili hale getirecektir. Rol oyunlarında oyun grubu ve oyun yöneticisi genel hatlarıyla aşağıda belirtilen hedeflere ulaşır: Seçilen temanın sınırlarını, ortaya atılan durumların nedenselliğini araştırır. Bu hem kişisel ve hem de grubun eğilimine bağlı olarak belirlenir. Kendi yaşantısından yola çıkan birey oyun grubundaki diğer bireylerin yaşantısını karşılaştırır, anlamaya çalışır, analiz eder ve tartışır. Kendi deneyimlerini ve birikimlerini diğerlerine açık eder; yalnız olmadığını, benzer deneyimleri başkalarının da yaşadığını görmek/hissetmek önemli bir kazanımdır. Toplumsal sorunlar konusunda gerekli bilgilenme sağlanır: Araştırmanın önemini kavrayarak ön yargılarının önüne geçer. Üstüne çalışılan temanın ya da sorunun araştırılması rol oyunlarında önemli bir hedeftir. Sözel olarak kendini ifade etmenin olanaklarını keşfeder. Seçilen her tema ya da durum konusunda grupla birlikte oynamaya yönelik yapılan hazırlıklar sözel düzlemde tartışmayı zorunlu kılar. Bu durum bireyin kendi düşüncesini, tasarruflarını etkili biçimde aktarmaya iterek sözel beceri alanını genişletir. Rol oyunları aynı zamanda oynama biçimlerinin geliştirilmesine de katkıda bulunur. Oyun yönetici grubun oynama yetisini sürekli olarak geliştirir. Bu esas olarak tiyatro yapmanın ön hazırlığına kadar uzanır. (Nickel, 1972 : 83-84) Bu çalışma itibariyle oyun ve tiyatro pedagojisinde önemli alanlardan olan rol oyunları ve alıştırmaları, bedene dayalı oyunlar ve alıştırmaları üstünde duruldu. Diğer alanlar materyal oyunları ve alıştırmaları, etkileşim oyunları ve alıştırmaları, grup dinamiği alıştırmaları ve oyunları, doğaçlamalar, öğretici oyunlar dikkate alınmadı. Yazının kapsamını büyüteceğinden bir sonraki çalışmaya bırakıldı. B. Brecht in söylediği gibi sadece ölüler değiştirilemezler. Bu cümle aslında oyuna ve tiyatro yönelik yapılan atölyelerin temel çıkış noktasını oluşturur. Dünyanın değiştirilebilir olması fikri insan davranışlarını değiştirmeyi hedefleyen her atölyenin merkezinde yer alır. oyun ve tiyatro pedagojisinin temel araçları 49

12 kadir çevik Kaynakça Herbert Somplatzki, Körpertraining und Bewegungsgestaltung im darstellenden Spiel, Recklinghausen 1976 H. W.Nickel, Spiel - Theater - Interaktionspädagogik, Recklinghausen 1976 H.W.Nickel, Rollenspielbuch, Theorie und Praxis des Rollenspiel Recklinghausen1972 Dagmar Dörger/H.W. Nickel, İmprovisationstheater, Das Publikum als Autor, Schibri Verlag 2008 Hans Scheuerl, Das Spiel, Untersuchungen über sein Wesen, seinepedagogischen Möchlichkeiten und Grenzen, Beltz 1994 Boal, Augosto, Theater der Unterdrückten, Übungen und Spiele für Schauspieler und Nicht- Schauspieler, Frankfurt am Main 1989 Kadir Çevik, Spiel und Theaterpedagogik als fundament in der Regie Arbeit, Velag Dr. Kovac

13 51