I TÜRK YE VE DÜNYADA DERS K TAPLARI

Transkript

1

2

3 I TÜRK YE VE DÜNYADA DERS K TAPLARI Ders Kitaplar n n Rolü Dünyan n hemen her ülkesinde ders kitaplar temel e itim araçlar ndan biri olmufltur ve olmaya devam etmektedir. Yap lan araflt rmalar ders kitaplar n n sadece bilgiyi aktarmad n, bir toplumun siyasal, toplumsal ve kültürel de erlerini genç kuflaklara aktarma ifllevi de gördü ünü ortaya koymaktad r. Baflka bir deyiflle, ders kitaplar ulusal kültüre ait de erlerin, toplumsal ve siyasal normlar n toplum geneline yay lmas nda ve yayg nlaflt r lmas nda kullan lan en etkin araçlar n bafl nda gelmektedir. Son y llarda ders kitab alan nda yap lan kapsaml araflt rma, düzeltme ve de iflikliklerin gösterdi i gibi, zihinsel alt yap lar n oluflumunda ve flekillen(diril)mesinde son derece etkili olan ders kitaplar, ulusal alanda üstlendi i rolün yan nda, uluslar, halklar, kültürler aras iliflkilerde bar flç l de erlerin paylafl lmas nda, insan haklar ve demokrasi bilincinin oluflturulmas nda ve yayg nlaflt r lmas nda da önemli ifllevlere sahiptir. Ders kitaplar yla ilgili uluslararas çal flmalar n bafllamas nda I. ve II. Dünya Savafllar belirleyici oldu. lk çal flmalar I. Dünya Savafl sonras nda kurulan Milletler Cemiyeti taraf ndan bafllat ld. Bu alandaki as l s çrama ise, II. Dünya Savafl ndan sonra Birleflmifl Milletler E itim, Bilim ve Kültür Örgütü nün (UNESCO) öncelikli çal flma alanlar ndan biri olarak ders kitaplar n kabul etmesi ve 1949 da ilk kez uluslararas ders kitab yenileme ve yazma ölçütlerini yay mlamas yla yafland den sonra UNESCO nun Georg Eckert Uluslararas Ders Kitaplar Araflt rma Enstitüsü yle birlikte UNESCO Uluslararas Ders Kitab Araflt rmalar A n geniflletmesinin, bu alanda yürütülen uluslararas çal flmalar n ço almas, çeflitlenmesi ve yayg nlaflmas na etkisi büyük oldu. 3

4 Türkiye de Ders Kitaplar n n Vazgeçilmezli i Türkiye de yasalar örgün e itim kurumlar nda temel e itim arac olarak Milli E itim Bakanl nca belirlenen ders kitaplar n n kullan m n flart koflmaktad r. Durum böyle olunca ders kitaplar e itim-ö retimde vazgeçilmeyecek araçlara dönüflmektedir. Kuflkusuz bu yasal gerekten kaynaklanan ve bu durumu destekleyen baflka nedenler de bulunmaktad r: 1- Ders kitab n n ö retmen aç s ndan, izlemesi gereken e itim program ve s n f içi uygulamalar konusunda temel bir k lavuz; ö renci aç s ndan ise, ö renmesi istenen bilgi ve de erlerin temel kayna n oluflturmas ; 2- Türkiye de e itim-ö retim alan nda hayli merkezi bir sistemin var olmas ve ders kitab n n resmi müfredat s n fa tafl yan bir araç ifllevi görmesi; 3- Ders kitaplar n n, Milli E itim Bakanl nca onaylan p da t lmas n n ö renci, ö retmen ve velilerin gözünde yaratt meflruiyetin ders kitab n n en güvenilir kaynak olarak kabul görmesini sa lamas ya da kolaylaflt rmas ; 4- Ülkedeki örgün e itim kurumlar nda e itim gören ö rencilerin öteden beri e itimö retim sürecinin çeflitli aflamalar nda girdi i s navlar n (ÖSS, SBS vb.) ayn l ve bu s navlar n müfredat d fl konular kapsamamas ; ve son olarak, 5- Ders kitaplar n n daha ekonomik ve kolay yollardan temin ediliyor oluflu da ders kitaplar n n vazgeçilmezli inin nedenleri aras ndad r. II - DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI II PROJES y llar aras nda yürütülen ilk Ders Kitaplar nda nsan Haklar projesi, çeflitli inanç, kültür ve kimliklere sayg duyan, bar flsever, yarat c kuflaklar yetifltirebilmek için ders kitaplar n n ve müfredat n iyilefltirilmesi gere inden yola ç km fl, bu kapsamda ilk ve orta ö retimde okutulmakta olan 190 ders kitab, insan haklar ve demokrasi kültürünün ana ölçütleri çerçevesinde biçim, içerik ve pedagojik yöntemler aç s ndan incelenmiflti. A ustos 2007 de projenin yeniden bafllat lmas n n temel gerekçesi, 2004 ten bu yana e itimde reform süreci çerçevesinde gerçeklefltirilen müfredat de iflikliklerine göre ders kitaplar n n yenilenmesidir. Bu projeyle, ilk proje döneminden bugüne gerçekleflen geliflmeler ve devam eden sorunlar n saptan p ortaya konulmas amaçland. Bu flekilde, söz konusu proje e itim alan nda sürdürülen iyilefltirme çal flmalar n n süreklili ine katk da bulunurken, ayn zamanda sürekli bir izleme ve raporlama ifllevi görmesi de hedeflenmektedir. Proje kapsam nda birçok etkinlik planland. Ders kitaplar n insan haklar aç s ndan analiz edecek gönüllülere yönelik e itim atölyeleri; atölyeleri tamamlayan, alan nda uzman akademisyen ve e itimciler ile gönüllüleri bir araya getiren ve belirli aral klarla gerçeklefltirilen koordinasyon toplant lar ; nsan Haklar, E itim ve Ders Kitaplar Araflt rmalar Uluslararas Sempozyumu II ve Türkiye genelinde ilk ve orta ö retim kurumlar ndaki ö renci ve ö retmenlerin insan haklar ve ders kitaplar na iliflkin alg ve de erlendirmelerini ölçmeye yönelik anket çal flmas bu etkinlikler aras ndad r. Tüm dallardan 139 ders kitab ilk proje döneminde oldu u gibi gene ö retmen ve veliler ile lisans ve lisansüstü ö rencilerinden oluflan yaklafl k 80 gönüllünün kat l m yla kapsaml ve sistematik olarak incelendi ve raporland. Bu ilk raporlar, uzman e itimci ve akademisyenler taraf ndan de erlendirildi. Onlar taraf ndan kaleme al nan ve nihai rapor niteli i tafl yan 12 makale Ders Kitaplar nda nsan Haklar II: Tarama Sonuçlar adl kitapta bir araya getirildi. Kitapta ayr ca, projeye gönüllü destek veren kiflilerin sürece iliflkin de erlendirmelerinden yola ç k larak yaz lan bir makale de bulunmaktad r. Ders Kitaplar nda nsan Haklar II projesi Tarih Vakf taraf ndan, Türkiye nsan Haklar Vakf ortakl nda ve Avrupa Birli i nin mali deste iyle yürütülmektedir. Kapsaml bilgiye sayfas ndan ulafl labilir. 4 5

5 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II: Tarama Sonuçlar Kitapta Yer Alan Makaleler YEN DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI E T M, KENAN ÇAYIR Yeni programlar ve ders kitaplar, aralar nda uçurum olan iki farkl vatandafl türünden söz etmektedir: lki, k lavuz kitaplarda belirtildi i gibi yap land rmac s n f n etkin, düflünen ve sorgulayan vatandafl ; ikincisi ise, bu yaz da bolca al nt land gibi ülke savunmas için her daim haz r olmas gereken, farkl l klara kapal, haklar n kullanmaktan çok sorumluluklar n yerine getirmesi gereken vatandafl. Baz kitaplardaki olumlu örneklere karfl n yeni ders kitaplar n n, düflünen ve sorgulayan vatandafl yetifltirme hedefinin henüz kâ t üzerinde kald n söylemek mümkündür. DERS K TAPLARINDA M LL YETÇ L K S Z BU ÜLKE Ç N NELER YAPMAYI DÜfiÜNÜYORSUNUZ?, TANIL BORA Etno-merkezci göndermeler seyreldi inde dahi, Türkiye yi/ Türklü ü küresel deneyimlerin, evrensel de erlerin d fl nda tutan, fanatik diyebilece imiz bir kendine-özgülük, bir baflkal k iddias her metne içkindir. Bu farkç l k, empati yetene ine ket vurdu u, tehditlere odaklanm fl komplocu zihniyetin kanavas n ördü ü, ksenofobiyi davet etti i gibi, 2003 te yay mlanan tarama çal flmas nda da belirtti imiz üzere, solipsist (tekbenci) denebilecek bir kendine dönüklü e, kendinden ibaret bir dünya alg s na kap açmaktad r. Çocuklar /gençleri nasihat nesnesi k lan dil, bu yaklafl m n yap sal tamamlay c s d r. Ders kitaplar m z n dili, büyük ço unlukla buyurgan, ö renciyi sürekli görevlere ve sadakat kan tlamaya borçlu ç karan bir dildir. CAN VER R M, KAN DÖKER M : DERS K TAPLARINDA M L TAR ZM, AYfiE GÜL ALTINAY 1930 larda Türk Tarih Tezi ile birlikte resmi ideoloji haline gelen ordu-millet miti, 2000 lerde ders kitaplar n n temel tafllar ndan birini oluflturmakta, ö renciden, Türk dendi i anda ordu-millet ba lant s kurmas ve bu bilinci devam ettirmesi beklenmektedir. Millet kurgusunun ordu-millet anlay fl üzerine oturtulmas n n ve askerli in bu flekilde kültürellefltirilmesinin, çeflitli sonuçlar olmufltur. Birinci sonucu, zorunlu askerli in özcü bir kimlik anlay fl yla tarih d fl bir gerçeklik olarak kurgulanmas, yak n döneme özgü bir ulus-devlet prati i oldu unun üstünün örtülmesidir. kinci olarak bu kurgu, askeri alandan ba ms z bir sivil alan tahayyül edebilmeyi zorlaflt rmaktad r Üçüncüsü, ordu-millet miti askerli i tart fl lamaz bir gerçeklik olarak kurmaktad r. Askerli i tart flmak, devlet-vatandafl iliflkisini de il, Türk kültürünün kendisini, milletin öz ünü tart flmay gerektirmektedir. DERS K TAPLARINDA TOPLUMSAL C NS YET, GÜLSÜN GÜVENL ve HÜLYA U UR TANRIÖVER Toplumsal cinsiyet temelinde ayr mc l n yap lma biçimleri, tarama ölçütleri dikkate al narak de erlendirildi inde, ilkö retimde en yüksek oranda belirlenen ölçüt eflitsiz, cinsiyetçi bir sosyal rol da l m n n sorgulanmadan kabul edilmesi dir; bunu cinsiyetçi dil kullan m ve ataerkil aile kavray fl, erkek-egemen aile tasviri izlemektedir. Ortaö retimde ise birinci s rada gelen ölçüt dilde cinsiyetçiliktir. Her iki ö retim derecesinde göze çarpan ortak bulgu ise cinsiyet ayr mc l n n do rudan afla lay c ya da sözde bilimsel ifadeleri ölçütünün en az rastlanan ayr mc l k biçimi oldu udur. E T M FELSEFES, ELEfiT REL DÜfiÜNME, DÜfiÜNME E T M, BETÜL ÇOTUKSÖKEN Fikri mülkiyet haklar n n hiçe say ld, toplumun gerçekten önem verdi i kiflilerin yaratt de erlerin gelifligüzel kullan ld, y prat ld bu ders kitaplar yla çocuklar n, gençlerin iyi bir biçimde yetiflmesi mümkün görünmemektedir. Baflta da belirtildi i gibi, Millî E itim Temel Kanunu nda ve son y llarda yap lan program de iflikliklerinde olmas gerekene, ideal ilkelere ya da evrensel diyebilece imiz ilkelere, belirlemelere yer verilmekte, ama uygulamada durumun hiç de böyle olmad, birçok fleyin özcü kal plara, ideolojik belirlemelere s k flt r ld anlafl lmaktad r. LK VE ORTA Ö RET M TÜRKÇE VE EDEB YAT DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI HLALLER VE SORUNLAR, DEN Z TARBA CEYLAN Sorun(lu) olarak tan mlanan metin ya da çal flmalar n neden ya da nas l insan haklar n ihlal etti ini de erlendirirken dikkate al nmas gereken bir konunun da ihlalin saydaml ya da görünürlü ü oldu u düflünülebilir. Baz metin ya da çal flmalar bazen do rudan ayr mc l k veya insan haklar na sald r ifadeleri içermekte, bazen de ö renciyi düflünsel ve e itimsel biçimlenme ve bilgi-deneyim birikimi itibariyle henüz haz r olmad soru ve sorunlarla yüz yüze getirerek e itim hakk na dolayl sald r niteli i tafl maktad r. TAR H DERS K TAPLARI VE NSAN HAKLARINA DA R: BAZI SATIRBAfiLARI, MUTLU ÖZTÜRK DK H-I ve II aras nda lise Tarih ders kitaplar nda fark edilen en çarp c de iflim, gayrimüslim Anadolu halklar n n bafl na gelenlere ayr lan sayfalar n, yo un insan haklar ihlalleri içeren koyu bir defansif milliyetçi zihniyetle yaz lm fl eklemelerle, ciddi oranda artm fl olmas d r. YEN SOSYAL B LG LER DERS K TAPLARININ NSAN HAKLARI ÖLÇÜTLER NE GÖRE DE ERLEND R LMES D LARA KAHYAO LU Eski kitaplarda var olan sorunlar büyük ölçüde devam etmektedir: Özcü yaklafl mlar, d fl tehdit-iç tehdit konusu, her fleyi devletten beklememek laz m söylemi, soydafllar m z ifadesi, her Türk, Türk Silahl Kuvvetleri nin askeridir yaklafl m, e itimli insan iflsiz kalmaz anlay fl ve cinsiyete göre rol da l m ndaki eflitsizliklerin varl vb. 6 7

6 TÜRK YE DE D N KÜLTÜRÜ VE AHLAK B LG S DERS K TAPLARINA NSAN HAKLARI MERCE YLE B R BAKIfi, fitar GÖZAYDIN Dinle ilgili konular n bilgilendirmenin ötesinde endoktrinasyon amac yla sunulmas insan haklar na sayg l bir e itim anlay fl yla ba daflt r lamaz. Bu tutum, hem düflünce ve kanaat özgürlü ü hem düflünceyi ifade hakk bak m ndan da sak ncal d r. lahiyatç yaklafl m n, bir anlamda kaç n lmaz di er bir sonucu biz Müslümanlar ve onlar la bafllayan bir din ayr mc l n n ortaya ç kmas d r. Bu ayr mc l k semavi dinlere mensup olmayanlar ve inanmayanlar için daha da vahim boyutlardad r. FELSEFE GRUBU DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI, GÜROL IRZIK Nedenleri ne olursa olsun, sonuçta, ders kitaplar n okudu umuzda bir konuda tart flma açmak yerine, sanki kapatmak için yaz lm fl olduklar izlenimine kap l yoruz. Yazarlar, kendi yazd klar kitaplarda anlatt klar n n mant ksal sonuçlar ndan adeta korkuyorlar, onlar n izini sürmüyorlar, birçok fleyi problematize etmekten ve tart flmaya açmaktan çekiniyorlar. MEDYA OKURYAZARLI I VE NSAN HAKLARI: TÜRK YE ÖRNE, TU BA ASRAK HASDEM R [M]edya okuryazarl kaynak kitaplar nda, yaklafl mdaki tek yönlülük, özellikle ünitelerde iletiflim alan ndaki liberal ana ak ma uygun anlat m ve aç klamalar n seçilmesi, ö rencinin iletiflim disiplinini ve iletiflimle ilgili uygulamalar tek boyutlu olarak ö renmesini getirmekte, elefltirel bir bak fl aç s edinmesini engellemektedir. Bu önemli eksiklik, e itim hakk n n kullan lmas na ve gelifltirilmesine uygun bir zemin oluflturulmas na da engel olmaktad r. DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI PROJES : NSAN HAKLARI HUKUKU AÇISINDAN GENEL B R DE ERLEND RME, TURGUT TARHANLI Tarih, Sosyal Bilgiler, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi derslerinde, s ras yla Mutlu Öztürk, Dilara Kahyao lu ve fltar Gözayd n n kategorik olarak ortaya koydu u tespitler ile ders kitaplar bak m ndan daha yatay kesen bir etkiye sahip Milliyetçilik ve Militarizm incelemeleri aç s ndan, s ras yla Tan l Bora ve Ayfle Gül Alt nay n tespitleri, çok aç k bir biçimde, Türkiye nin uluslararas insan haklar hukukundan do an yükümlülükler karfl s nda, ilkesel zeminde bir ba l l k sorunu oldu unu ortaya koymaktad r. Bu kategorik tespitler, e itim hakk veya ba lant l di er hak ve özgürlük alanlar n n öznesi olan kifliler aç s ndan, bireysel bak mdan hak ihlâlleri sorgulamas n gerektirecek a rl kta durumlar n varl n da tart flmaya sunacak düzeydedir. Evrensel nsan Haklar Bildirgesi nden bu yana, çocu un, e itim sayesinde kendi bireysel gelifliminin yan s ra kendisininkinden farkl kültür ve uygarl klara sayg s n n gelifltirilmesi, farkl etnik, ulusal ve dini gruplar ile yerli halka mensup kifliler aras nda bar fl, hoflgörü, cinslerin eflitli i ve dostluk ruhuyla iliflki içinde bulunma sorumlulu una sahip olmas gibi temel bir e itim hakk standard, yukarda and m dersler bak m ndan, Türkiye e itim sisteminde ve onun temel araçlar ndan birini oluflturan ders kitaplar nda varl k bulamam flt r. 8 9

7 III - PROJE BULGULARINDAN ÖRNEKLER Bu bölümde, ders kitaplar nda karfl lafl lan insan haklar ihlallerine/proje bulgular na iliflkin örnekler yer al yor. Al nt lanan her ihlalin hangi ders kitab na ait oldu u ve hangi gerekçeyle ihlal kabul edildi i bilgisine de yer verilmifltir. Proje bulgular na iliflkin daha kapsaml bilgi ve de erlendirmelere proje kapsam nda yay mlanacak Ders Kitaplar nda nsan Haklar II: Tarama Sonuçlar kitab ndan ulafl labilir. Afla daki bafll klar alt nda verilen ihlal örnekleri öncelikle, bafll kla tan mlanan alanla iliflkilendirildi i gibi di er bafll klarla da iliflkilendirilebilir. Do rudan nsan Haklar na Ayk r Ö eler; Temel nsan Haklar Kavramlar nda Yanl fllar, Kasti Sapt rmalar, Görmezden Gelmeler A. Ekfli vd. (2007). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 9, Ankara: MEB Yay nlar nsan, kimi zaman iç dünyas nda yank lanan f trat n sesine kulak vermifl, kimi zaman da de iflik ak mlar n etkisinde kalarak yanl fl inanma biçimlerine sürüklenmifltir. (s. 13) Ruhsal bunal m, ahlaki çöküntü, toplumu bir arada tutan temel de erlerdeki yozlaflma, sosyal ve kültürel dokudaki zedelenme, milli ve manevi duygulara yabanc laflma gibi olumsuzluklar, vahye dayal olmayan inanç türlerinin sosyal hayat m zdaki birer tezahürüdür. (s. 16) Gerekçe: nsan Haklar Evrensel Beyannamesi nin 18. maddesi «düflünce, vicdan ve din özgürlü ü hakk» n n ihlalidir. nançlar n do ru ya da yanl fl olarak nitelendirilmesi din ve inanç özgürlü üne ayk r d r. Z. Sert vd. (2007). Lise Sa l k Bilgisi, Ankara: MEB Yay nlar Temizli e en fazla önem veren din slamiyettir. (s. 11) Gerekçe: Temizli e en fazla önem veren din diyerek, di er dinler bu konuda görece yetersiz görülmekte, dinsel ayr mc l k yap lmaktad r. A. Özdemir vd. (2006). lkö retim Hayat Bilgisi 2 Ders Kitab, stanbul: MEB Yay nlar Türk milleti cumhuriyet yönetimi ile birlikte birçok hak ve hürriyete kavufltu. (s. 49) A. Özdemir vd. (2006). lkö retim Hayat Bilgisi 2 Ö retmen K lavuz Kitab, stanbul: MEB Yay nlar Aç klama: Türk milletinin Atatürk ün önderli inde birçok hak ve hürriyete kavufltu u belirtilecektir (s. 116) Türk milletinin Atatürk ün önderli inde kavufltu u hak ve hürriyetlerden örnekler veriniz. (s. 117) Türk milletinin Atatürk ün önderli inde birçok hak ve hürriyete kavufltu unu fark edebilme (s. 42) 10 11

8 A. Erol vd. (2007). lkö retim Türkçe 6 Ders Kitab, Ankara: MEB Yay nlar Türk ailesinin kuruluflunu yeniden düzenleyen Türk Medeni Kanunu nun kabul edilmesiyle, toplumsal ve ekonomik hayatta kad n erkek eflitli i sa lanm flt. Burada kad nlar n siyasi haklar ndan söz edilmemekteydi. Demokrasinin bütün kurum ve kurallar yla yerleflebilmesi için kad nlar m za siyasi haklar n verilmesi gerekiyordu. Kurtulufl Savafl n n kazan lmas nda görevini fazlas yla yapm fl olan Türk kad n, ülke yönetimine de kat lmal yd. (s. 41) A. Kapulu vd. (2007). lkö retim Türkçe 6 Ders Kitab, Ankara: Koza Yay nlar Dünyada kad nlar seçmek ve seçilmek hakk n büyük u raflmalar, geri görüfllerle savaflmalar sonunda elde etmifllerdir. Tüm u raflmalara karfl n, pek çok ülkede ne yaz k ki hala elde edememifllerdir. Siz de hiç u raflmadan elde edemezdiniz. Fakat analar n z böyle bir mücadeleyi, memleketimizde kad n haklar diye bir hakk n ve tüm haklar n a za bile al namad zamanlarda dile getirebilmifl ve en önemlisi, savafl alanlar nda tarih boyunca görülmemifl kahramanl klar yaratarak vermifllerdir. Siz, bu ola anüstü gayretlerin sonucunu yaflayacak, seçmek ve seçilmek hakk n alacaks n z Milletvekili seçer ve seçilirsiniz, ancak asker de olacaks n z. (s ) M. Akgül vd. (2007). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 10, Ankara: MEB Yay nlar Yaflama, sa l k, ibadet, e itim, ekonomik haklar, düflünce ve inanç özgürlü ü, flahsi hak ve özgürlüklerin bafll calar d r. Bunlar insan n insan olmas ndan kaynaklanan haklard r. Bu haklar n olmamas durumunda insan n insanca yaflama imkan ortadan kalkar. Ad geçen haklar, Allah n kullar na hiçbir ayr m gözetmeden verdi i haklard r. (s. 87) Gerekçe: nsan olarak sahip olunan haklar, ba fllanan bir ödül, bir güç oda taraf ndan lütfen verilen/sunulan bir fley olarak anlat lmaktad r. M. Ulusavafl ( 2007). Ortaö retim Trafik ve lk Yard m, Ankara: MEB Yay nlar Türküz, bütün bafllardan üstünüz. (s. 47) Gerekçe: Ayr mc l k (Türk milletini di er milletlerden üstün görmek). E. Genç vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ö retmen K lavuz Kitab, Ankara: MEB Yay nlar Ö rencilere, insanlar n temel hak ve özgürlüklere sahip oldu unu, bu haklar n kullan m nda yönetim taraf ndan gerekli görüldü ü takdirde s n rlamalar olabilece ini ö retmek amaçlanmaktad r. (s. 241) Gerekçe: nsan n yurttafl olarak temel hak ve özgürlüklerinin k s tlanmas n s radanlaflt ran, gerekçelendiren aç k veya örtük ifadeler ba lam nda ihlal olarak kabul edilmifltir

9 E. A. Koluk sa vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitab, Ankara: A Yay nlar Türkler tarih boyunca ordu-millet gelene ini sürdürerek yaflam fllard r. Bu gelene e göre çocuklar küçük yafltan itibaren askerli e haz rlan r. Türk devletlerinde her Türk savafla haz r durumdad r. Askerlik özel bir meslek de ildir. (s. 70) Gerekçe: Bar fl hakk n n ihlali ve sivil alan n askerilefltirilmesi ba lam nda düflünüldü ünde her Türk asker do ar gibi özcü önermelerle millet tan m askerilefltirilmekte ve bu konuda farkl düflünenler ötekilefltirilmektedir. E. A. Koluk sa vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitab, Ankara: A Yay nlar AIDS in bulaflma riskinin en fazla oldu u gruplar: güvenli cinsel iliflkisi olmayanlar, birden fazla kifliyle cinsel iliflkisi olanlar, eflcinsel iliflkiye girenler, uyuflturucu ba ml lar, kan ürünleri kullanmas gerekenler ve sa l k personelidir. (s. 147) Gerekçe: Cinsiyet ve cinsel tercih konular nda farkl düflünen ve/ya yaflayanlara karfl ön yarg ve genelleme içeren, düflmanl klara yol açabilecek bir ifade kullan lm flt r. N. Özdemir vd. (2007). lkö retim Müzik Ö retmen K lavuz Kitab, stanbul: MEB Yay nlar Bat r Karadeniz e, hamsilere yem olsun diyece im ama gavur etiyle beslenen hamsiden hay r m gelir. (s. 148) Gerekçe: Dinsel ayr mc l k yap lmakta ve farkl olana karfl fliddet kullan m do allaflt r lmaktad r. Farkl inançlara, kültürlere yönelik incitici bir ifadedir. M. M. Polat vd. (2007). lkö retim Sosyal Bilgiler 7 Ö retmen K lavuz Kitab, stanbul: MEB Yay nlar Toprak, e er u runda ölen varsa vatand r ifadesi vatan sevgisini çok net bir flekilde ifade etmektedir. (s. 20) Gerekçe: Ölüm yüceltilmekte, yurtseverlik vatan için ölüme indirgenerek, sabit ve mutlak bir anlamla yüklenmektedir. S. Erdem (2007). Lise Sosyoloji, stanbul: Fil Yay nlar Ülkemizde toplumsal çözülmenin yafland anakent varofllar nda tinerci, kapkaçç diye nitelendirilen baz çocuklar n, boflanm fl ya da bir süre birlikte yaflad ktan sonra ayr lm fl olan anababalar n çocuklar oldu u saptanm flt r. (s. 115) Gerekçe: Boflanm fl ya da birlikte yaflay p ayr lan çiftlerin çocuklar na, boflanma durumuna karfl ön yarg ve genelleme içeren ayr mc, incitici bir ifadedir. S. Erdem (2006). Lise Psikoloji, stanbul: Fil Yay nlar Ortalama olarak her 400 çocuktan birinin çok üstün zekal oldu u san lmaktad r. Zeka düzeyleri çok üstün olan çocuklar n -genellikle- beden özellikleri ve toplumsal uyum yönünden de di er çocuklardan üstün olduklar saptanm flt r. Bu durum, sa lam kafa sa lam bedende bulunur görüflünü desteklemektedir. Üstün zekal çocuklar büyüdükleri zaman da bu özelliklerini korumaktad r. (s. 99) Gerekçe: Kiflilerin fiziksel/zihinsel sa l k durumlar na yönelik, ön yarg ve genelleme içeren veya buna yol açabilecek incitici, ayr mc bir ifadedir. A. Özdemir vd. (2006). lkö retim Hayat Bilgisi 2 Ders Kitab, stanbul: MEB Yay nlar Kitapta kullan lan isimler: Ömer, Zeynep, Onur, Bilge, Ahmet, Buket, Burak, Burcu, Fatma, Ali, Murat, Ayfle, Gülay, Orhan, Mehmet, Meral, Sema, Aziz, Fatih. Sadece Dünya Çocuk Günü ba lam nda Poule ve Marat adl iki yabanc çocuk tan t lm fl. Gerekçe: Genel olarak kitapta kullan lan isimler aras nda tek bir gayrimüslim yurttafl n ismine rastlanmam flt r. Var olan yok saymak, görünmez k lmak ba lam nda ayr mc bir yaklafl md r. Evrensel/Yerel; Biz/Ötekiler; Bar flç l De erler N. Yavuz (2007). lkö retim T.C. nk lap Tarihi ve Atatürkçülük 8, stanbul: Prizma Yay nlar Türkler Osmanl dönemine gelinceye kadar, tarih boyunca de iflik k yafetler giymifllerdir. Osmanl mparatorlu u döneminde ise ülkede birçok milletin yaflamas bu çeflitlili i art rm flt r. Bu nedenle Osmanl mparatorlu u döneminde k yafette birlik olmam flt r. nsanlar mensup olduklar dine, millete, mesle e, flehirli ya da köylü olmalar na göre bafll k ve k yafet giymifllerdir. Bu durum, insan iliflkilerini olumsuz etkilemifl ve karmaflaya sebep olmufltur. (s. 141) Gerekçe: Çeflitlilik bir zenginlik olarak de il, bir sorun olarak sunulmufltur. N. Yavuz (2007). lkö retim T.C. nk lap Tarihi ve Atatürkçülük 8, stanbul: Prizma Yay nlar Bölge ülkeleri ve bölgede gözü olan geliflmifl ülkeler, Türkiye nin güçlenmesinden rahats zl k duymaktad rlar Türkiye nin jeopolitik özellikleri Türkiye ye yönelik iç ve d fl tehditleri art rmaktad r. Türkiye, günümüzde ve gelecekte her zaman iç ve d fl tehditlerle karfl karfl ya kalacakt r. (s. 170) 14 15

10 Komisyon (2007). Milli Güvenlik Bilgisi, Ankara: MEB Yay nlar Türkiye Cumhuriyeti nin bulundu u topraklar, kabul etmek gerekir ki, dünyan n en önemli co rafi bölgelerinden birinde yer almaktad r Bundan dolay, ülkemiz aç k ya da gizli birçok iç ve d fl tehditle karfl karfl ya kalmaktad r. Milletin ba r ndan ç kan güçlü ve cayd r c nitelikteki Türk Silahl Kuvvetleri, milli hedefler aç s ndan çok önemli bir rol oynamaktad r. (s. 22) Farkl özelliklere sahip Avrupa, Asya ve Afrika ülkelerinin fiziki, sosyal, kültürel ve ekonomik ç karlar ülkemiz üzerinde çak flmaktad r. (s. 136) Bugün için tehdit olma özelli i devam eden ve vatandafllar m zdan bir k sm n n ayr bir rk ve millet oldu u iddialar ile sürdürülen bölücü faaliyetler Osmanl mparatorlu u nun yükselme devri sonlar na do ru d fl güçlerin gayretleri ile bafllat lm flt r. Avrupa devletlerinin bu yöndeki çabalar yaln zca 19 uncu yüzy l n isyanlar n etkilemekle s n rl kalmam fl ayn zamanda etnik-bölücü örgütlerin oluflumunda etkili bir rol oynam flt r. (s. 138) Gerekçe: Biz ve onlar ayr m ve Türkiye nin etraf n n düflmanlarla çevrili ve sürekli tehdit alt nda bir ülke olarak gösterilmesi üzerinden yabanc düflmanl yaratan ve bar flç l de erlerin güçlenmesini engelleyen ifadelerdir. Komisyon (2007). Milli Güvenlik Bilgisi, Ankara: MEB Yay nlar Yaflad m z tarihsel kesitte dünyam z, küreselleflme ad alt nda, siyasi, sosyal ve güvenlik ba lam nda, büyük bir de iflim sürecine girmifl bulunmaktad r. Bu aflamada dil ve kültür erozyonu yarat lmas yolunda Türkiye üzerinde de iflik oyunlar denenmektedir. Örne in, baz sözde ayd n kesimlerinin dilimize yabanc kelimeleri sokma çabalar, dil kurallar d fl nda konuflma tarzlar yarat lmas ve bu tür konuflma veya hitap tarzlar n n film, radyo ve televizyon programlar ile genç nesillere, yani Türkiye nin gelece i olan sizlere afl lanmas çal flmalar bu çabalardan baz lar d r. (s. 137) Gerekçe: Kültürleraras etkileflimin karfl l kl olabilece i gerçe i göz ard edilerek yabanc sözcüklerin baz ayd nlarca dile kas tl olarak sokuldu u iddias üzerinden ulusal kimli i d fllama ve tehdit üzerinden tan mlayan bir ifadedir. C. Öztürk vd. (2007) lkö retim Sosyal Bilgiler 5 Ders Kitab, stanbul: Sürat Yay nlar Türk milletinin dili Türkçe dir. Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay ö renilebilecek bir dildir. Onun için her Türk dilini çok sever ve onu yükseltmek için çal fl r. (s. 46) Hatta denebilir ki di er din sahiplerinin dinine ve milletine sayg l olan tek millet bizim milletimizdir diyerek milliyetçili in s n rlar n belirtmifltir. (s. 50) Atatürk slamiyet hakk nda; Dinimiz son dindir. En mükemmel dindir. Çünkü dinimiz akla, mant a ve gerçe e tamamen uyuyor, uygun düflüyor. sözleriyle bunu aç kça ifade etmifltir. (s. 53) Gerekçe: nsanl n ortak kültür miras na sayg ilkesi ihlal edilmifltir. Üstün kültürlerin, üstün dinlerin mevcut oldu u varsay lm flt r

11 E. Genç vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitab, Ankara: MEB Yay nlar Hiçbir millet, milletimizden çok yabanc unsurlar n inan fl ve adetlerine sayg göstermemifltir. Hatta denilebilir ki di er din sahiplerinin dinine ve milletine sayg l olan tek millet bizim milletimizdir. (s. 105) Gerekçe: Baz de erlerin sadece bize ait addedilmesi. Olumlu s fatlar n bir tek bize ait oldu u izlenimini yaratan ve bu yolla baflkalar n n hor görülmesine yol açabilecek bir ifadedir. Demokrasi Bilinci, Laiklik Komisyon (2007). Milli Güvenlik Bilgisi, Ankara: MEB Yay nlar Seçimlerde, flah stan ziyade milletin ç karlar na en uygun ilke ve programlar uygulayabilecekleri seçmek önemlidir. Ülkeyi yönetmeye aday olanlar n politika ve programlar n halka daha rahat duyurabilmelerini sa layan siyasi partiler bu anlamda seçim zamanlar nda vatandafllara yol gösterme ifllevi görürler. (s. 91) Milli birlik ve beraberli e önem verilmeyiflinin sonuçlar :. vatandafllar n olaylara duygusal yaklafl mlar ndan dolay, d fl güçler taraf ndan kolayca k flk rt lmalar (s. 114) Gerekçe: Fikir ayr l klar n n olumsuz, istenmeyen bir fley olarak, birlik beraberli in ise her zaman için en istenilen fley olarak sunulmas. Toplulu u sürekli insan n/bireyin önüne koyan, bunu ö renciye benimsetmeyi amaçlayan bir yaklafl m. M. Akgül vd. (2007). lkö retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 8, stanbul: MEB Yay nlar Allah insandan evreni incelemesini, ondaki uyum ve dengeyi düflünmesini istemifltir. (s. 10) Bu harika düzeni keflfetmeye yönelik yap lan bilimsel araflt rmalar, Allah n herfleyi ölçülü bir flekilde yaratt gerçe ini anlamam za katk sa lamaktad r. (s. 11) Gerekçe: Dinsel otorite, inanç ve gelene in, elefltirel akl n, yurttafllar n özgür iradesinin önüne ç kar lmas. A. Ekfli vd. (2007). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 9, Ankara: MEB Yay nlar Din duygusunun zay flamas suçlar n artmas na yol açabilir, toplumda mutluluk güven ve huzur azal r. Bir yaradan n varl na inanan insan, sürekli iyi olan yap p kötülüklerden kaç nmaya çal fl r (s. 12) Ruhsal bunal m, ahlaki çöküntü, toplumu bir arada tutan temel de erlerdeki yozlaflma, sosyal ve kültürel dokudaki zedelenme, milli ve manevi duygulara yabanc laflma gibi olumsuzluklar, vahye dayal olmayan inanç türlerinin sosyal hayat m zdaki birer tezahürüdür. (s. 16) badet yapan kifli sorumluluk bilincine sahiptir. Ahirette hesaba çekilece ini bilir. Davran fllar n buna göre düzenler. (s. 20) Bütün bu ibadetleri yerine getirenler, kötülüklerden uzaklafl r, ahlak n güzellefltirir ve herkes için iyilik düflünürler. (s. 22) Gerekçe: Kültürün dine, ahlak n dindarl a indirgenmesi. A. Kapulu vd. (2007). lkö retim Türkçe 4 Ders Kitab, Ankara: Koza yay nlar Hiç kimseye de il; Allah a kuluz... Kalbimiz imanl, güçlü kolumuz (s. 29) Gerekçe: nanç akideleri pozitif önermeler gibi sunularak inanç ve gelenek elefltirel akl n önüne engel olarak ç kar lmaktad r. K. Kara (2006). Lise T.C. nk lap Tarihi ve Atatürkçülük, stanbul: Önde Yay nlar Mustafa Kemal Pafla yeni meclisin ink lapç kiflilerden oluflmas n istiyordu. Bu amaçla Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad na, dokuz ilkeyi kapsayan bir program haz rlad. Bu ilkeleri benimseyenler, seçimlerde aday gösterildi. (s. 194) Hiçbir kifliyi d fllamad ve her yurttafl m z Türk sayd için Atatürk milliyetçili i, bar fl içinde toplumsal kalk nmam z n temeli olmufltur. Ulusumuzu birlik ve beraberlik içinde tuttu undan d fl tehlikeler karfl s nda devletimizi güçlendirmektedir. (s. 301) Devlet, milletin refah ve mutlulu u için her alanda yerine göre müdahaleci olmak durumundad r. (s. 304) Gerekçe: Fikir ayr l klar n n olumsuz, istenmeyen bir fley olarak; birlik beraberli in ise her zaman için en istenilen fley olarak sunulmas. Toplulu u sürekli insan n/bireyin önüne koyan, bunu ö renciye benimsetmeyi amaçlayan bir yaklafl m

12 Cinsiyet Ayr mc l ; Kad na Biçilen Toplumsal Rol E. A. Koluk sa vd. (2007). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitab, Ankara: A Yay nlar Annem kap m za gelen bir firma yetkilisinden battaniye sat n alm flt. Fakat babam akflam eve gelince battaniyenin bu ayki bütçemizi zorlayaca n bu yüzden geri vermemiz gerekti ini belirtti. (s. 22) Gerekçe: Eflitsiz, cinsiyetçi bir toplumsal rol da l m. Kad n evin bütçesini bilmeyen ve karar veremeyen konumda gösterilmektedir. Erkek- egemen bir aile tasviri yap lmaktad r. E. A. Koluk sa vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 4 Ders Kitab, Ankara: A Yay nlar Nazl nehir in annesi, Türk misafirperverli ini gelen konuklara göstermek için geceden çal flmaya bafllad. Öncelikle evi bir güzel temizledi. Sonra geleneksel Türk yemek ve tatl lar haz rland. (s. 208) Gerekçe: Misafir a rlaman n, ev ifli yapman n sadece annenin görevi olarak sunulmas, bu konudaki tüm sorumlulu un anneye yüklenmesi, annenin geleneksel kad n rolünde tasviri. A. Duatepe vd. (2007). lkö retim Matematik 5 Ders Kitab, stanbul: Koza yay nlar Bir uzun atlama yar flmas nda Seda 2,3 m uza a atlad. Ahmet ise Seda dan 1,55 m daha uza a atlad... (s. 180) Problem 2. Ayfle teyze bir günün 2/5 sini uyuyarak, 3/10 ünü kahvalt ve yemek haz rlayarak geçiriyor... (s. 153) Burak arkadafllar n eve davet etti. Annesi gelen misafirler için elmal pasta piflirdi. (s. 161) Problem 3. Elif in yapt kurabiye tarifinde 3/10 kg fleker yaz yordu... (s. 178) Problem 1. Annesi yo urt çorbas yaparken Özge de ona yard m ediyordu... (s. 191) Problem 2. Fatma, yapt ayran her barda a 0,2 L doldurarak misafirlerine ikram etti... (s. 204) Gerekçe: Eflitsiz, cinsiyetçi bir toplumsal rol da l m. 20 Z. Sert vd. (2007). Lise Sa l k Bilgisi, Ankara: MEB Yay nlar... Baba ailenin geçimini sa layan kiflidir, anne baban n yard mc s olarak ailenin beslenmesi, çocuklar n bak m n, aile içinde sevgi ortam n sa layan kiflidir. (s. 50) Kad n ve erkek olman n sosyal hayatta getirdi i yükümlülükler farkl oldu undan cinsiyetin ruh sa l na dolayl bir etkisi vard r. Örne in orta yafll kad nlar ayn yafltaki erkeklere göre daha fazla ruhsal çöküntü yaflamaktad rlar. (s. 33) Gerekçe: Sosyal yükümlülükler cinsiyete göre farkl l k gösterir derken eflitsiz, cinsiyetçi bir rol da l m sorgulanmadan kabul edilmektedir. Orta yafll kad nlar n yafl t erkeklerden daha fazla ruhsal çöküntü yaflad klar na iliflkin ifadeyle de, cinsiyet ayr mc l sözde bilimsel bir ifadeyle do rulanmaya çal fl lmakta, normatif bir önerme pozitif bir önerme gibi aktar lmaktad r. 21

13 A. Gündo du (2007). Lise Tarih 1, stanbul: Tutibay Yay nlar Eski Türk toplumunda özgür olan kad n, avlanmak, ata binip ok atmak, savaflmak hususunda erke inden geri kalm yordu. (s. 83) Gerekçe: Cinsiyet ayr mc l n n do rudan afla lay c ya da sözde bilimsel ifadeleri. E itim Felsefesi/Elefltirel Bir Bak fl n Gelifltirilmesi A. Gültepe vd. (2007). Ortaö retim Co rafya 10, Ankara: MEB Yay nlar Çiftçilerimizin gayretiyle memleketimizin verimli topraklar birer bay nd rl k kayna olacakt r. Mustafa Kemal Atatürk. (s. 113) K l ç kullanan kol yorulur, nihayet k l c k n na koyar ve belki k l ç o k nda küflenmeye, paslanmaya mahkum olur. Fakat saban kullanan kol gün geçtikçe daha ziyade kuvvetlenir. Ve daha çok kuvvetlendikçe daha çok topra a sahip ve malik olur. Mustafa Kemal Atatürk. (s. 116) En güzel co rafi vaziyette ve üç taraf denizlerle çevrili olan Türkiye; endüstrisi, ticareti ve sporu ile en ileri denizci millet yetifltirmek kabiliyetindedir. Bu kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz; denizcili i Türk'ün büyük ülküsü olarak düflünmeli ve onu az zamanda baflarmal y z. Mustafa Kemal Atatürk. (s. 132) Gerekçe: Özcü ve normatif önermelerin bilgi önermesi olarak sunulmas, yaz lanlar do rulamak için bilimsel ak l yürütme ve kan tlama yöntemlerine baflvurmak yerine, bir otoritenin sorgulanamaz yetkesine gönderme yap lmas. C. Öztürk vd. (2007). lkö retim Sosyal Bilgiler 5 Ders Kitab, zmir: Sürat Yay nlar Atatürk, slamiyet hakk nda; Dinimiz son dindir. En mükemmel dindir. Çünkü dinimiz akla, mant a ve gerçe e tamamen uyuyor, uygun düflüyor. sözleriyle bunu aç kça ifade etmifltir. (s. 53) Gerekçe: Özcü ve normatif bir önermenin bilgi önermesi olarak sunulmas, yaz lanlar do rulamak için bilimsel ak l yürütme ve kan tlama yöntemlerine baflvurmak yerine, bir otoritenin sorgulanamaz yetkesine gönderme yap lmas. A. Pural vd. (2007). Ortaö retim Co rafya 11, Ankara: MEB Yay nlar Türk Kültürü ortaya ç kt, olufltu u ve yay ld bölge itibar yla dünyan n en eski kültürlerindendir. (s. 142) Gerekçe: Türk kültürünün eskili inin nedeni zay f bir nedensellik iliflkisi kurularak aç klanmaktad r ve çok eski kültürler s n f na konulmas da normatif bir önermedir. E. A. Koluk sa vd. (2006). lkö retim Sosyal Bilgiler 6 Ders Kitab, Ankara: A Yay nlar Türklerin ismi, tarih boyunca asker kelimesiyle bir arada kullan lm flt r. Bu yüzdendir ki; Her Türk asker do ar! halk m z ve di er milletlerce yerleflmifl bir cümle haline gelmifltir. (s. 70) Asurlular çok savaflç ve zalim bir milletti. (s. 54) Beyleri, milleti ahenksiz oldu u için, Çin milleti hilekar ve sahtekar oldu u için, aldat c oldu u için, küçük kardefl ve büyük kardefli birbirine düflürdü ü için, bey ve milleti karfl l kl çekifltirdi i için, Türk milleti il yapt ilini elden ç karm fl. (s. 66) Gerekçe: Özcülük içeren normatif önermelerin, do rulu u kan tlanm fl bilgi önermeleri olarak sunulmas. A. Pural vd. (2007). Ortaö retim Co rafya 11, Ankara: MEB Yay nlar Anadolu ya gelen kavimler yüzey flekillerinin engebeli olmas nedeniyle Anadolu nun bir k sm na sadece do usuna veya bat s na yerleflmek zorunda kalm fllard r. Türkler ise Anadolu ya geldikten k sa bir süre sonra Anadolu nun tamam na hakim olarak bu parçal yap ya son vermifller, mekan ve kültür birli ini sa layarak buray sonsuza dek kendilerine yurt edinmifllerdir. (s. 72) Gerekçe: Anadolu da Türklerden önce de siyasi birlik sa lanm flt r (örn. Hititler, Bizans). E er kastedilen siyasi birlik de il, mekan birli i ise Türkler mekan birli ini Anadolu nun co rafyas n de ifltirerek sa lad lar gibi, kendi içinde çeliflen bir anlat m ortaya ç kmaktad r. A. Özdemir vd. (2006). lkö retim Hayat Bilgisi 2 Ö retmen K lavuz Kitab, stanbul: MEB Yay nlar 7. Atatürk ün kiflilik özelliklerinden vatan n ve milletini sevmesi üzerinde durulacakt r. (s. 43) Gerekçe: Vatanseverlik ö rencilere kazand r lmas gereken kiflisel bir nitelik olarak sunulmaktad r. Vatanseverli in kiflilik özelli i olarak tan mlanmas yanl fl ve abestir. Ayr ca ö rencilere kazand r lmak istenen bir de erin kiflisel bir özellik olarak yans t lmas, normatif bir önermenin pozitif önerme olarak sunulmas d r

14 DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI II PROJES Proje Yönetim Kurulu: Prof. Dr. Okan Akhan Türkiye nsan Haklar Vakf Prof. Dr. Ayfle Erzan Tarih Vakf Sülün Falay Tarih Vakf Prof. Dr. lhan Tekeli Tarih Vakf Dr. Gürel Tüzün Tarih Vakf Proje Dan flma Kurulu: Yrd. Doç. Dr. Ayfle Gül Alt nay Av. Sedat Aslantafl Yrd. Doç. Dr. Melike Türkan Ba l Neyyir Berktay Yrd. Doç. Dr. Deniz Tarba Ceylan Yrd. Doç. Dr. Kenan Çay r Prof. Dr. Betül Çotuksöken Prof. Dr. pek Gürkaynak Prof. Dr. Gürol Irz k Prof. Dr. Ioanna Kuçuradi Mutlu Öztürk Prof. Dr. Turgut Tarhanl Proje Koordinasyonu: Gamze Rezan Sar flen Sevim Çiçek Ülkü Özen letiflim: Zindankap De irmen Sok. No. 15 Eminönü stanbul Tel: Faks: Proje Gönüllüleri Ali Hikmet Al c Arzu Güvenç Ayfle Nur Küçükboyac Ayflegül Turan Bar fl Bafltürk Baflak Gemici Ceren Abi Demet Uzuner Dilara Kahyao lu Dilek Ça layan Ebru Öztürk Efe Baysal Egecan Erdo an Elif nal Elif Okan Emine Hüner Erdem Uzun Erinç Erdal Faik Akçay Filiz Gökalp Galip Varo lu Görkem Duru Hüseyin Karakafl Ifl l Kandolu Kadriye Menekfle Kamil Y lmaz Mehdi Yenido an Mehmet Osman Çetiner Mehmet fieyhmus Mefle Melek Karagöz Murat Küçük Müge Caroline Dikencik Naile F rat Nur Karao lano lu Nuran Direk Nurcan Sonuç Semanur Karaman Senem Kaptan Sevgi Alt nbafl Sinan Jabban Sinan lter Tolga K vrak Yaprak Sar fl k Y ld z Ayy ld z Zeynep Akyol Zeynep O uz Ziya Çelik...ve isimlerini yay mlayamad m z di er gönüllülerimiz ile tüm katk da bulunanlara teflekkür ederiz. E-posta: tarihvakfi@tarihvakfi.org.tr Web sitesi: Bu yay n Avrupa Birli i nin deste iyle oluflturulmufltur. Yay n n içeri inin sorumlulu u yaln zca Tarih Vakf ile Türkiye nsan Haklar Vakf na aittir ve hiçbir flekilde Avrupa Birli i nin görüfllerini yans tmamaktad r. 24 Tasar m: 12punto.net Foto raflar: Arzu Yay ntafl

15